Dərslik Bakı, Şərq-Qərb Nəşriyyat Evi, 2015,80 səh
Azərbaycan Respublikasında aşağıdakı vergilər müəyyən edilir və ödənilir
Yüklə 373,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövlət vergilərinə aşağıdakılar aiddir
- Özünüz özünüzlə dost olmaq istəyirsinizsə, vaxtaşırı öz hərəkətlərinizi təhlil edin.
- “Biz öz milli-m ə n ə vi d ə y ə rl ə rimiz ə sadiqik, bu d ə y ə rl ə ri qoruyuruq
- Boyda v ə ç ə kid ə artım, ə z ə l ə sistemind ə inkişaf; Cinsi yetişk
|
Azərbaycan Respublikasında aşağıdakı vergilər müəyyən edilir və ödənilir: — Dövlət vergiləri; — Muxtar Respublika vergiləri; — Yerli vergilər (bələdiyyə vergiləri). Dövlət vergiləri dedikdə Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilən və Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisində ödənilməli olan vergilər nəzərdə tutulur. Muxtar Respublika vergiləri dedikdə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq, Naxçıvan Muxtar Respublikasının qanunları ilə müəyyən edilən və Naxçıvan Muxtar Respublikasında ödənilən vergilər nəzərdə tutulur.
müəyyən edilən, bələdiyyələrin qərarlarına əsasən tətbiq edilən və bələdiyyələrin ərazilərində ödənilən vergilər nəzərdə tutulur. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə əsasən xüsusi vergi rejimi tətbiq edilə bilər. Xüsusi vergi rejimi dedikdə müəyyən dövr ərzində vergilərin hesablanması və ödənilməsinin xüsusi qaydası nəzərdə tutulur. Vergilərin ödənilməsi Azərbaycan vətəndaşlarının konstitusiya öhdəliyidir. Azərbaycan Respublikasında vergilər pul vahidimiz olan manatla hesablanır və ödənilir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 73-cü maddəsinə əsasən qanunla müəyyən olunmuş vergiləri və başqa dövlət ödənişlərini tam həcmdə və vaxtında ödəmək hər kəsin borcudur. Heç kəs qanunla nəzərdə tutulmuş əsaslar olmadan və qanunla göstərilmiş həcmdən əlavə vergiləri və başqa dövlət ödənişləri ödəməyə məcbur edilə bilməz.
Dövlət vergilərinə aşağıdakılar aiddir: — Fiziki şəxslərin gəlir vergisi; — Hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi; — Hüquqi şəxslərin əmlak vergisi; — Hüquqi şəxslərin torpaq vergisi və s. 1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əsasən vergilərin ödənilməsinin vacib olmasını əsaslandırın. 2. “Vergi dövlətin gəlir mənbəyidir” adlı təqdimat hazırlayın. 3. Vergidən yayınma hallarının mənfi tərəflərini izah edin. 4. Vergi iqtisadiyyatın tərkib hissəsidir fikrini əsaslandırın. 5. Vergilər Nazirliyinin gördüyü işlər barədə araşdırma aparın.
1. MÜNASİBƏTİ NECƏ QURURUQ Ünsiyyət müxtəlif vasitələrlə həyata keçirilir. Bunların içərisində sual-cavab və mülahizələr xüsusi yer tutur.
Ünsiyyət insanlar arasında qarşılıqlı münasibətlərin olmasını nəzərdə tutur. İnsanlararası münasibətlər ünsiyyət prosesində yaranmaqla yanaşı, məhz bu prosesdə də formalaşır. Psixoloqlar qarşılıqlı münasibətləri formal və qeyri-formal olmaqla 2 yerə bölürlər. Formal ünsiyyət müəyyən rəsmi qaydalarla məhdudlaşır. “Müəllim - müəllim”, “direktor - müəllim”, “baş həkim - tibb bacısı”, “şöbə müdiri - elmi işçi” və s. arasındakı münasibətlər formal xarakter daşıyır. Qeyri-formal münasibətlər rəsmi qaydalarla məhdudlaşmır. Bu cür münasibətlər dostlar, yoldaşlar, qohumlar, valideynlər və s. arasındakı münasibətlərdir. Lakin bununla belə, istənilən müəssisədə formal münasibətlər qeyri-formal münasibətlərə keçə bilər. Çox vaxt bu cür münasibətlər simpatiya* üzərində qurulur. Sinifdə ən çox kimlərlə ünsiyyət qurursunuz? Buna səbəb nədir? Ünsiyyət qurduğunuz şəxslərlə ümumi cəhətlərinizi nədə görürsünüz? İnsanların tələbatları, fəaliyyət növləri, maraqları, istəkləri, sosial yönümləri, potensial imkanları, dünyaya baxışları, əqidələri, əməksevərliyi, ünsiyyət mədəniyyəti və s. onları bir-birinə yaxınlaşdırır. * Simpatiya - bir adama və ya bir şeyə qarşı rəğbət, meyil və cazibədir.
Psixoloqlar hesab edirlər ki, bəzən temperament tipləri və xarakterləri müxtəlif olan uşaqlar daha yaxşı münasibət qura bilirlər. Psixoloqların fikrincə, 4 temperament tipi var: sanqvinik, xolerik, fleqmatik və melanxolik. Bu temperament tiplərini qrup daxilində araşdıraraq yoldaşlarınızın temperament tipini müəyyənləşdirin və aşağıdakı sualı cavablandırın: - Hansı temperament tiplərinə aid olan uşaqlar bir-biri ilə daha yaxşı ünsiyyət qururlar? Fikirlərinizi qruplarda müzakirə edib əsaslandırın. Sanqvinik Bu tipə aid insanlar zirək və diribaş olurlar. Tələskəndirlər. Oturaq işi sevmədiklərindən daim hərəkətdədirlər. Ətrafda baş verənlər onların diqqətindən kənarda qalmır. Hər şeyə maraq göstərirlər və onların maraq obyektləri tez-tez dəyişir. Böyük həvəslə başladıqları işi asanlıqla yarımçıq qoya bilirlər. İstənilən şəraitə, vəziyyətə tez uyğunlaşa bilirlər. Son dərəcə emosionaldırlar. Onlar tez sevinib, tez də kədərlənirlər. Bu tip insanlar təsir altına tez düşürlər. Xolerik Bu tipə aid insanlar son dərəcə coşqun və kəmhövsələdirlər. İstənilən məsələyə dərhal reaksiya verirlər. Bu xasiyyətlərinə görə ətrafdakılarla yola getmir, tez-tez münaqişəyə girirlər. Adətən, səbirsiz, tündməcaz insanlardır. İnadkardırlar. Sanqvinikdən fərqli olaraq, maraqları sabit və davamlıdır, başladıqları işi sona çatdırırlar. İstənilən problemlə üzləşdikdə özlərini itirmir, asanlıqla vəziyyətdən çıxış yolu tapırlar. Bu tipə aid olan insanlar sadiqdirlər, yaxınlarına son dərəcə bağlı olduqlarına görə onlar üçün mühiti dəyişmək çox çətindir. Düşdükləri yeni mühitə uzun müddət alışa bilmirlər. Fleqmatik Bu tip insanlar qaradinməz, sakit, təmkinli olurlar. Söhbətcil deyillər. Çox çətinliklə söhbətə qoşulurlar. Heç bir tip fleqmatik qədər təmkinli deyildir. Onları həyəcanlandırmaq və yaxud hirsləndirmək elə də asan məsələ deyil. Bu tip istənilən halda hadisələrə hamıdan gec reaksiya verir. Bu xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, psixoloqların fikrincə, fleqmatik tip insanlar mehriban və istiqanlıdırlar. Sadəcə, onları yaxından tanımaq üçün vaxt lazımdır. Vaxt keçdikcə alışdığı insanlara qarşı diqqətli və mehriban olurlar. Həmişə rəfiqələrini, dostlarını arayan bu qəbildən olan insanlar vaxtilə incik düşdüyü insanlara qarşı sayğısız yanaşmırlar. Melanxolik Bu tip insanlar sakit, ancaq həssasdırlar. Onlar heç nəyə biganə qalmırlar. Elə bu səbəbdən onlara münasibətdə ən kiçik diqqətsizlikdən belə tez inciyirlər. Kiçik bir qanqaraldıcı hadisəni uzun müddət unuda bilmirlər. Dönə-dönə bu hadisəni xatırlayır, kədərlənir, öz aləmlərində ölçüb-biçirlər. Heç bir tip onlar qədər "yüz ölç, bir biç" məsəlinə riayət etmir. Ən çox özlərindən narazı olduqlarından heç bir bacarıqlarını dəyərləndirmirlər. Özlərinə tənqidi yanaşırlar. Elə bu səbəbdən də bacardıqları işin belə öhdəsindən gələ bilmirlər. Bədbin fikirlər onları tez ruhdan salır. Bir qayda olaraq, başladıqları iş yarımçıq qalır. Siz artıq ömrünüzün ən gözəl çağını - yeniyetməlik dövrünü yaşayırsınız. Bu dövrdə həyatın ən önəmli məqamlarından birini ünsiyyət prosesi təşkil edir. Buna görə də yeniyetmələr daha fəal ünsiyyətə can atır, müəyyən məlumatları ötürür və qəbul edirlər. Lakin onu da unutmaq olmaz ki, bu yaş dövründə sizin hələ maraqlarınız tam formalaşmayıb və ona görə də müxtəlif insanlarla münasibətlərinizdə daha ehtiyatlı davranaraq təsir altına düşməməlisiniz. Unutmayın ki, böyüklərlə münasibətdə təmkinli davranıb, onlarla əməkdaşlığa hazır olduğunuz kimi, öz yaşıdlarınızla münasibətlərdə də xoşagəlməz davranışlara yol verməməlisiniz.
Özünüz özünüzlə dost olmaq istəyirsinizsə, vaxtaşırı öz hərəkətlərinizi təhlil edin. Ünsiyyət mədəniyyətinin özü də insanlar arasındakı münasibətlərdə başlıca rol oynayır. Xeyirxahlıq, dinləmə mədəniyyəti, təmkinlilik, mehribanlıq, hörmətcillik, nəzakətlilik, empatiya* bacarığı ünsiyyət mədəniyyətinin əsasını təşkil edir. İnsanlararası münasibətlər, əsasən, bir-birini tamamlayır, bəzi hallarda isə konfliktlərə, münaqişələrə səbəb olur. Münaqişələrin yaranma səbəblərini və bu zaman əməl etməli olduğunuz davranış qaydalarını yadınıza salın. Yalnız məktəb direktoru, sinif rəhbəri, valideynlərinizlə deyil, sinif yoldaşlarınız, yaxın qohumlarınız, yaşıdlarınızla da münasibətdə ünsiyyət mədəniyyəti gözlənilməlidir. 1. İnsanlar arasında yaranan münaqişələrin idarə olunması üçün göstərilən yollardan biri də mübahisənin genişlənməsinə yol verməməkdir. Mübahisələr hansı səbəblərdən yarana bilər və bu mübahisələrin yaranmaması üçün nələrə diqqət edilməlidir? 2. Zaur və Həsən mübahisə edirdi. Onların mübahisəsi davaya çevrildi. Həsənin atası hadisə yerinə gəlib Zauru tutub saxlamağa çalışdı. Sizcə, o, düzgün hərəkət etdimi? Fikrinizi açıqlayın. * Empatiya - özünü başqa insanın və ya canlının yerində hissetmə bacarığı, başqasının dərdinə şərikolma hissi. 2. İNSANLARARASI MÜNASİBƏTLƏR Mütəxəssislərin bir qismi belə hesab edir ki, insanlar dünyaya gələndə onların beyinləri ağ kağıza bənzəyir. Ancaq vaxt keçdikcə hətta eyni valideynlərin övladları belə müxtəlif xasiyyətli olur, insanlara münasibətlərinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Hətta onların bir qismi dahi, bir qismi isə cani olur.
Bildiyiniz kimi, insanlar xarakterlərinə görə bir-birilərindən fərqlənirlər. “Yaxşı adam” və ya “pis adam” adlandırdığımız insanlar da xarakterlərinə görə fərqlənirlər. İnsanların bir-birinə uyğun xarakterləri onlar arasında dostluq, yoldaşlıq, sevgi, rəğbət kimi hislərin yaranmasına səbəb olur. İnsanların xarakterləri fərqləndiyi kimi onların digər insanlara qarşı münasibətləri də fərqlidir. İnsanların bəzi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq onları qruplaşdırmaq mümkün olmuşdur. Kollektivə və digər insanlarla münasibətə görə məsuliyyətli, qayğıkeş, laqeyd, təvazökar Əməyə münasibətə görə əməksevər, zəhmətkeş, tənbəl, zirək Özünə münasibətə görə lovğa, şöhrətpərəst, eqoist Əşyalara münasibətə görə səliqəli, pinti
Bu əlamətlər bir-biri ilə üzvi surətdə bağlıdır. Xarakterik əlamətlər, nəinki uşaq yaşlarında, bütün ömür boyu inkişaf edir. Kiçik yaşdan hazırkı yaşa qədər xarakterinizdə və insanlara qarşı münasibətinizdə baş verən dəyişiklikləri müzakirə edin. İnsanların bir-birinə münasibətlərinin formalaşmasında ailənin, bağçanın, məktəbin, ümumiyyətlə, cəmiyyətin rolu danılmazdır. İnsanların hisləri çox müxtəlif və rəngarəngdir. Bu da onların ətrafdakı insanlara münasibətlərinin müxtəlif olmasına imkan yaradır. Ali hislər insanın yüksək inkişafının məhsuludur. Bu hislər məzmunca ən zəngin hislərdir. Bura əxlaqi, zehni və estetik hislər daxildir. İnsanlararası münasibətlərdə hər kəs öz məsuliyyətini hiss etməlidir. “Məsuliyyət” dedikdə öz qərarlarına, hərəkətlərinə və əməllərinə görə cavabdehlik başa düşülür. Əgər dostlar, yoldaşlar arasında soyuq münasibət yaranarsa, onu həll etməyə çalışın. Problemli məsələnin həllinə doğru 6 addım: Ehtiyac və tələbatları müəyyən edin Siz nə istəyirsiniz? Nəyə həqiqətən ehtiyacınız var? Problemi müəyyən edin. Problem nədən ibarətdir? Problemin müxtəlif həlli yollarının müəyyən edilməsinə dair düşünün. Problemi hansı yolla həll etmək olar? Qərarı qiymətləndirin. Nəyə nail olacağam? Qərarın ən yaxşı həlli yolunu tapın. Problem həll olundu. Qərar səni razı saldımı? Qərarın nə ilə nəticələndiyini yoxlayın. Deyə bilərik ki, problem həll olunub? Daim mədəni ünsiyyətə çalışın. Çünki mədəni ünsiyyət zamanı heç kəs alçalmır, incimir, nüfuzdan düşmür. 1. Sinif yoldaşlarınızı xasiyyətlərinə görə qruplaşdırın və cütlüklər yaradın. 2. Dost seçərkən hansı ümumi cəhətlərin olmasına önəm verirsiniz?
3. VƏZİFƏLƏRİMİZ VƏ MƏSULİYYƏTİMİZ Hər gün səhər tezdən məktəbə tələsirsiniz. Ev tapşırıqlarım hazırlamayanda, demək olar ki, bütün gün narahat olursunuz. Təbii ki, bu çox vaxt sizin məsuliyyətinizdən irəli gəlir. Bir şagird kimi dərslərinizi yaxşı oxumaqla yanaşı, sizin bir çox vəzifələriniz və məsuliyyətləriniz də vardır.
Bildiyimiz kimi, ayrı-ayrı insanlar bir-birinin köməyi ilə işləyirlər. Bunun nəticəsində bir-birinin iş və fəaliyyətindən istifadə edərək öz həyat və məişət ehtiyaclarını təmin edirlər. Müşahidə aparsanız, görərsiniz ki, insan bədəninin hər bir üzvü özünəməxsus bir işi yerinə yetirir, eyni zamanda başqa üzvlərin fəaliyyətindən də bəhrələnir. Yəni bir üzv digər üzvün fəaliyyətinə kömək edir. Əgər insan orqanizmində hər bir üzv yalnız özü üçün çalışsa, qanunauyğunluq pozular. Təsəvvür edin ki, cəmiyyətin ayrı-ayrı üzvlərinin fəaliyyəti cəmiyyətin birgə fəaliyyətinə kömək edir. Bu zaman hər bir kəs öz vəzifə və məsuliyyətini dərk edir. Yəni insan öz vəzifəsini cəmiyyətin mənfəəti ilə yanaşı istəməli və öz işi və fəaliyyətlərindən cəmiyyətin faydalanmasını nəzərə almalıdır. İnsan zəhmətindən bəhrələnsin ki, hamıya faydalı olsun, özü də bu cəmiyyətdən fayda əldə edə bilsin. O həmçinin hamının hüququnu müdafiə etməlidir ki, öz hüquqlarını da müdafiə edə bilsin.
Vəzifə insanın zəruri olan haqlı davranışıdır. İnsanın davranış normaları cəmiyyətin və başqa insanların maraqlarına uyğun olmalıdır. Cəmiyyət, əsasən, insanlar arasında yaranan davranış qaydaları ilə idarə olunur. Davranış qaydalarının bir qismi dövlət tərəfindən müəyyən olunur və qanunlarda öz əksini tapır. Onların pozulmasına görə məsuliyyət nəzərdə tutulur. Davranış qaydalarının bir qismi isə əxlaq normalarına əsaslanır. Yol hərəkəti qaydalarına uyğun davranışlara aid nümunələr göstərməklə cəmiyyətdə bu qaydaların zəruri olmasını əsaslandırın. Dövlət tərəfindən müəyyən olunan qaydalar, əsasən, səlahiyyətli orqanlar tərəfindən icra edilir. Vətəndaşların konstitusiya ilə müəyyən edilmiş vəzifələri vardır. Hər bir şəxs Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına əməl etməli, başqa şəxslərin hüquq və azadlıqlarına hörmət etməli, qanunla müəyyən edilmiş vəzifələri yerinə yetirməlidir.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əsasən hansı vəzifələrimiz var? Hüquqsuz vəzifə, vəzifəsiz hüquq yoxdur. Hüquq və vəzifələr bir-birindən ayrılmazdır. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əsasən vətəndaşların vəzifələri müəyyən edilmişdir. Dövlət və cəmiyyət qarşısında hər bir şəxs hüquq və azadlıqlarından irəli gələn vəzifələr daşıyır. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında vətənin müdafiəsi vətəndaşın vəzifələrindən biri kimi nəzərdən keçirilir. Vətənin müdafiəsi vəzifəsi məcburi hərbi xidməti və ya onu əvəz edən alternativ xidmətlə əvəz olunmasını nəzərdə tutur. Məsələn, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 76-cı maddəsi vətəndaşın vəzifələri sırasına Vətənin müdafiəsini aid edir: 1. Vətəni müdafiə hər bir vətəndaşın borcudur. Qanunla müəyyən edilmiş qaydada vətəndaşlar hərbi xidmət keçirlər. 2. Vətəndaşların əqidəsi həqiqi hərbi xidmət keçməyə ziddirsə, qanunla müəyyən edilmiş hallarda həqiqi hərbi xidmətin alternativ xidmətlə əvəz olunmasına yol verilir. Sağlam yaşamaq üçün ətraf mühitin qorunması bəşəriyyətin ən mühüm vəzifələrindən biridir. Təbiəti qorumaq, onu mühafizə etmək, sağlam nəsil böyütmək üçün ətraf mühiti qorumaq borclarımızdan biridir. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 78-ci maddəsində göstərilir ki, ətraf mühitin qorunması hər bir şəxsin borcudur. Digər bir borc isə vergilərlə bağlıdır. Bu, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 73-cü maddəsində öz əksini tapmışdır.
əlavə vergilər və başqa ödənişləri ödəməyə məcbur edilə bilməz. Əxlaq normalarına aid olan davranış qaydaları isə illər boyu cəmiyyət inkişaf etdikcə yaşayış mühitindən və həmçinin dindən asılı olaraq formalaşmışdır. İnsan daim öz fikirlərinə nəzarət etməli, cəmiyyətə, ətraf mühit üçün faydalı olmalıdır. Bu faydalılığın nəticəsində normal cəmiyyət yaranır ki, bu da insanın ətrafındakılara qarşı olan vəzifələrinin əhəmiyyətini artırır. Həmçinin insan öz sağlamlığına daim fikir verməli, digər insanlara kömək etməlidir. İnsanın özü qarşısındakı vəzifələrindən başqa, ailəsi, qohumları və digər insanlar qarşısında olan mühüm mənəvi vəzifələri də vardır. Bunlardan ən başlıcası ata və ana, həmçinin ailə qarşısında duran vəzifələrdir. Ata və ana övladı dünyaya gətirən, onu böyüdüb boya-başa yetirən və tərbiyə verən şəxslərdir. Biz bütün həyatımız və uğurlarımız üçün valideynlərimizə borcluyuq. Ata və anaya qarşı olan fədakarlıq və sevgi hisləri bütün insanlara qarşı olmalıdır. İnsanın ailəsi qarşısındakı vəzifələri ilə yanaşı, onun mənafeyini daim düşünən dövləti qarşısında da vəzifələri vardır. İnsan ailəsini sevdiyi kimi, millətinə də xidmət etməli, millətini sevməli və onun mənafeyini qorumalıdır. Millətin, ölkənin tərəqqisi, inkişafı üçün daim çalışmalıdır. 1. Vəzifələrimizə aid nümunələr göstərməklə təqdimat hazırlayın. 2. İnsan mənəviyyatının formalaşmasında vəzifə və məsuliyyətin əhəmiyyətini qiymətləndirin. 3. İnsanın mənəviyyatına təsir edən amillərdən biri olan məsuliyyətin əhəmiyyətini faktlara əsasən əsaslandırın. 4. “Vəzifə və məsuliyyətimiz mənəviyyatımızı formalaşdırır” başlığı altında esse yazın.
4. MƏNİM MƏNƏVİ BORCUM Sultan Hüseyn Bayqara Şah İsmayıl Xətaiyə bir məktub yazır və onu əyləncə məclisi təşkil etməyə çağırır. Şah İsmayıl əyləncələrdən imtina edir və deyir: “Mənim buna vaxtım yoxdur. Çünki Vətən torpağı dardadır. Gərək rahatlanmadan məmləkətimin ətrafında at cövlan etdirəm”.
Vətən müqəddəs və əbədidir. Vətənin müqəddəsliyi hər birimizin qəlbinə, ruhuna ana laylası, ana zümzüməsi ilə daxil olur. Ana vətənimiz Azərbaycan Cavanşir, Babək, Koroğlu, Qafur Məmmədov, Çingiz Mustafayev, Mübariz İbrahimov kimi igidlər yurdudur. Azərbaycanın bu qəhrəman övladı vətənin azadlığı naminə mübarizə aparmış, canlarını bu yolda qurban vermişlər. Öz xalqı, milləti üçün canından, qanından keçən, şərəfli həyat yolu ilə başqalarına nümunə olan yüzlərlə vətən övladları vardır ki, onlar öz mənəvi borclarını vətən və dövlət qarşısında ləyaqətlə yerinə yetirmişdir. Öz xalqı və vətəni naminə mübarizə aparan qəhrəmanların və şəxslərin timsalında mənəvi tərbiyə anlayışı haqqında fikir yürüdün. İnsanın şəxsiyyət kimi inkişafına, formalaşmasına, müəyyən baxışlarının yaranmasına təsir edən əsas amil tərbiyədir. İnsanın dəyişməz inkişafını təmin edən, həyati dəyərləndirməni formalaşdıran isə mənəvi tərbiyədir. Mənəvi tərbiyə insanlara, onun düşüncə və əməllərinə müsbət təsir göstərir və müsbət keyfiyyətlər yaradır.
Sizcə, həmin keyfiyyətlər hansılardır? Müəyyənləşdirin. Mənəvi dəyərlərimizin qorunub saxlanılması və inkişaf etdirilməsi əsas vəzifələrimizdən biridir. Hər bir insanın mənəvi aləmi vardır. Vətənə, xalqa sevgi və s. mənəvi hislər insanın mənəvi borcunun formalaşmasına gətirib çıxarır. Mənəvi borc bir şəxsin deyil, xalqın, hətta dövlətin üzərinə düşən vəzifə olmalıdır. Bu baxımdan Azərbaycan dövləti öz daxili və xarici siyasətini yeni tarixi şəraitə, müasir tələblərə uyğun olaraq, xalqımızın tarixi və mədəni ənənələrinə, dilimizə, dini və milli- mənəvi dəyərlərimizə istinad edərək həyata keçirir. Müstəqilliyimizin əldə olunmasından sonra həyata keçirilən mədəniyyət siyasəti milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunub saxlanılması və gələcək nəsillərə çatdırılması üçün böyük zəmin yaradır. Heydər Əliyev iqtisadiyyat və siyasətlə yanaşı, elmə, mədəniyyətə, maarifə və sənətə də qayğı göstərir, ziyalılarla daim dostluq edir, onların əməyini vaxtaşırı yüksək qiymətləndirirdi. Ulu öndər milli-mənəvi dəyər olan ana dilinə daha böyük önəm verirdi. Onun təşəbbüsü sayəsində “Müasir Azərbaycan dili” dərsliyinin Dövlət mükafatına layiq görülməsi təkcə elmə yox, həm də ana dilinin inkişafına dövlət qayğısının təzahürü idi. 1978-ci ildə Azərbaycan SSR-nin yeni Konstitusiyası qəbul edilərkən Əsas Qanuna Azərbaycan dilinin dövlət dili olduğunu bəyan edən xüsusi maddənin salınması həmin dövr üçün çox böyük cəsarət sayılırdı. “Mən həmişə fəxr etmişəm, bu gün də fəxr edirəm ki, mən azərbaycanlıyam!” - söyləyən Ulu öndər öz mənəvi borcunu yerinə yetirməklə Azərbaycan adını zirvələrə qaldırmışdır.
Konstitusiyamızda demokratik, hüquqi, dünyəvi və unitar respublika qurulduğu bəyan edilmişdir. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev həmişə xalqın milli-mənəvi dəyərlərinə, o cümlədən dininə böyük hörmət və ehtiramla yanaşmışdır. Ulu öndər sovet dövründə vəhşicəsinə sökülərək ləğv edilmiş
Bibiheybət məscidini yenidən bərpa etdirərək tikdirmişdir. Heydər Əliyev siyasətini layiqincə davam etdirən Prezident İlham Əliyev də vətən qarşısında mənəvi borcunu layiqincə həyata keçirir. Dinə hörmətlə yanaşan Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə ölkəmizdə dini bayramlar da digər bayramlar səviyyəsində qeyd olunur. Mənəvi borcun bir hissəsi olan xeyriyyəçilik vətənə və xalqa olan sevginin nümunəsidir. Tarixən xalq və vətən qarşısında mənəvi borcunu yerinə yetirənlərdən biri də Hacı Zeynalabdin Tağıyev olmuşdur. Xeyriyyəçiliklə məşğul olan bu şəxs 1901-ci ildə 300 min manat dəyərində vəsait sərf edərək, Bakıda ilk qızlar məktəbini tikdirir. Bu bütün Zaqafqaziyada yeganə qızlar məktəbi idi. Onun maarifpərvər xidmətləri sayəsində ölkəmizdə qəzet və jurnallar çap edilməyə başladı. H.Z.Tağıyevin köməkliyi ilə 1905-ci ildə yaradılmış Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti - ilk xeyriyyə cəmiyyəti idi. Daha hansı xeyriyyəçiləri tanıyırsınız? Onların gördüyü işləri nümunə gətirməklə mənəvi borcu izah edin. Bu gün hər bir kəsin dövlət, vətən qarşısında öz vətənpərvərlik borcu var. Vətəni qorumaq, sevmək hər birimizin mənəvi borcudur. Bu gün hər biriniz oxumaqla, sabah Azərbaycanın müstəqilliyini qorumaqla, müxtəlif sahələrdə çalışmaqla vətənə borcunuzu verəcəksiniz. Vətənpərvərliyi hər bir insan öz əməlində, öz sahəsində göstərə bilər. Musiqiçi yalnız öz ifası ilə, bəstəkar öz bəstələri ilə, müəllim yetişdirdiyi şəxsiyyətlərlə, həkim şəfa verdiyi insanlarla qane olmamalı, vətənini, dövlətini, millətini sevməli, ona xələl gətirməməlidir. Dünyanın hansı ölkəsinə getsək, vətənimizi layiqincə təmsil etməyi bacarmalıyıq.
1. Xarici ölkədə keçirilən hər hansı bir tədbirdə iştirak etsəniz, doğma diyarımızı necə tanıdardınız? Fikirlərinizi qrup daxilində müzakirə edərək çıxış hazırlayın və təqdim edin. 2. ”Mənim mənəvi borcum” mövzusunda esse yazın. 5. DİNİ-ƏXLAQİ DƏYƏRLƏR Hər xalqın öz adət-ənənəsi, öz milli-mənəvi və dini dəyərləri var. Biz öz milli- mənəvi, dini dəyərlərimizə və adət-ənənələrimizlə fəxr edirik. Heydər ƏLİYEV Sizcə, əxlaqın formalaşmasında dinin rolu nədən ibarətdir? Müzakirə edin. Xalqın mədəniyyətinin inkişafında və formalaşmasında tarixən yaranmış milli- mənəvi dəyərlər mühüm rol oynayır. Hər bir xalqın mənəvi aləminin formalaşmasına milli-mənəvi dəyərləri şərtləndirən dil, din və adət-ənənə kimi amillər həlledici təsir göstərir. Əxlaqi dəyərlər insanların bir-birinə sevgisi, məhəbbəti, şəfqəti, mərhəməti, qarşılıqlı qayğı və yardımetmə hissidir. Əxlaqi dəyərlərin milli və ya coğrafi bölgüsü, sərhədi yoxdur. Dünyada elə bir xalq, millət yoxdur ki, onlarda valideynə ehtiram, böyüklərə hörmət, kiçiklərə, xəstə və kimsəsizlərə qayğı,
dövlətə, yaxınlara sevgi hissi tərbiyə edilməsin. Bu cür əxlaqi dəyərlərin təbliği gələcəyin sağlam əxlaqlı cəmiyyətinə işarədir. Əxlaq insanlararası münasibətlər, eləcə də insanların mənəvi həyat və fəaliyyətinin birliyindən formalaşmışdır. Əxlaqi mədəniyyətin əsasını insanların maraqları, tələbat və xarakterdən ibarət dəyərlər təşkil edir. Cəmiyyətin mədəniyyəti insanlann irsi keyfiyyət və tərbiyələrindən, eləcə də bütövlükdə cəmiyyətin maddi rifahından asılıdır. Biz lap kiçik yaşlanmızdan böyüklərdən, ata-anamızdan, müəllimlərimizdən “düz ol”, “doğru hərəkət et”, “yalan danışma”, “insanlara hörmət et”, “başqalarının haqqını əlindən alma”, “darda olan insanlara kömək et”, “sinif yoldaşlarına qarşı diqqətli ol” və s. bu kimi əxlaqlı olmağımıza xidmət edən sözlər eşidirik. Müsbət cəhətlərə malik olan insanlar əxlaqlı, namuslu, ləyaqətli insanlar hesab olunur. Cəmiyyət qarşılıqlı hörmətə və ehtirama söykənərək inkişaf edir. Hər kəsin digərinə hörmətlə yanaşması, ətrafındakılara tolerant münasibət göstərməsi əxlaqi dəyərlər kimi qiymətləndirilir. İnsan azad olsa da, cəmiyyətdə özünüidarəetmə bacarığına malik olmalı, əxlaqlı davranmaqla ətrafındakılara hörmət etməlidir.
İnsanların əxlaqlı davranışı iradəyə əsaslanır. İradəli insanlar daim əxlaq qaydalarına riayət etməklə başqalanna, əsas da gənclərə nümunə göstərirlər. Bəzən siz hər hansı pis vərdişlərinizi özünüzdən uzaqlaşdırmaqda çətinlik çəkirsiniz. Lakin əxlaqlı və tərbiyəli olmaq üçün böyük iradə sərf etməklə mənfi xüsusiyyətlərinizi aradan qaldıra bilərsiniz. Müsbət əxlaqi keyfiyyətləri: əməksevərlik, təvazökarlıq, nəzakət, xeyirxahlıq, səmimilik, vicdan, düzlük, cəsarət, mərdlik, öz səhvini etiraf etmək, başqasının halına yanmaq və s. kimi müsbət xüsusiyyətləri özünüzdə formalaşdırmağa çalışın. Mənfi əxlaqi keyfiyyətləri: xainlik, yalançılıq, yaltaqlıq, namərdlik, paxıllıq, vəfasızlıq, kobudluq, qorxaqlıq, cəsarətsizlik, ikiüzlülük, riyakarlıq, şöhrətpərəstlik və s. kimi pis vərdişlərdən uzaq olun. Əxlaqi hislər şəxsiyyətin mənəvi tələbatları və maraqları ilə bağlıdır. Bu hislər insanların düzgün addım atmasına və düzgün hərəkət etməsinə kömək edir. Bəzən hər hansı bir hadisəni qiymətləndirmək məcburiyyətində oluruq. Bu zaman məhz əxlaqi hislərin köməyi ilə qərarlar veririk. Vicdanımız ədalətsiz qərar çıxarmağımıza mane olur. İctimai nəqliyyatda əxlaq qaydalarına zidd olan hansı hadisələrlə qarşılaşmısınız? Bu vəziyyətdə siz necə hərəkət edərdiniz? Əxlaq normaları böyük bir tarixi dövr ərzində formalaşır. İnsanların tələbat və həyati maraqlarını, eləcə də bir çox nəsillərin dini və dünyəvi təcrübəsini əxlaqi dəyərlər özündə əks etdirir. Əxlaqi dəyərlərin formalaşmasında bütün digər amillər kimi dinin də rolu danılmazdır. Din insanları daim əxlaqlı yaşamağa çağırır. Ona görə də dinə belə tərif verilir: “Din insanların səadətə çatmaq üçün inanaraq həyatlarına tətbiq etdikləri əxlaqi dəyərlərin cəmidir”. Əxlaq anlayışının dində yeri çox böyükdür. Dinlərin təməli əxlaqdır. Həm çoxallahlı dinlərin, həm də səmavi dinlərin əsasını əxlaq təşkil edir. Zərdüşt dininin müqəddəs kitabı olan “Avesta”da tərbiyə insan üçün zəruri bilinən ən mühüm həyati tələbat kimi nəzərdə tutulur. Hamının tərbiyəyə möhtac olduğu və cəmiyyətin hər bir üzvünə ədəb-ərkan, yaxşı adətlər, davranış və rəftar tərzi öyrədilməsi vacib bilinir. Zərdüşt peyğəmbər deyirdi: “İnsan kamilləşməyə möhtacdır. O adamları sevirəm ki, canlarını boş xəyallara, mənasız, cəfəng ideyalara deyil, torpağa, vətənə fəda edirlər. Mərdliyi ilə ölümü öldürənləri, insan kimi yaşayıb insan kimi də ölənləri sevirəm. O adamları sevirəm ki, canına cəfa verir, özündən sonra bir iz qoymaq istəyir. Fədakar adamları sevirəm, indi qədir-qiymətləri bilinməsə də, sabaha tək onlar üzüağ çıxacaqlar. Gözü, könlü tox, mənəmlik buxovundan azad adamları sevirəm”. Göründüyü kimi, “Avesta” öz çağırışları ilə insanları mənəvi kamilliyə, əxlaqi saflığa səsləyir. Zərdüşt peyğəmbər ailə və birgəyaşayış qaydalarına da çox mühüm dəyər vermişdir. O bu barədə deyirdi: “Ey ərlik qızlar və ey yeznələr! Təmizkar dolanışıq uğrunda qeyrətlə çalışmaqda bir-birinizdən qabağa düşün! Bu həyat gücü ilə özünüzü xoş və şad edərsiniz”. “Avesta ”dan verilmiş nümunəni təhlil edin və nəticə çıxarın. “Musa hökmləri” kitabında göstərilir ki, Allah qorxusu insanları bəd əməllərdən, cinayətkarlıqdan çəkindirir, vicdanlı işləməyə istiqamətləndirir. Digər dinlərdə olduğu kimi, xristianlıqda da “öldürmə!”, “oğurlama!”, “tərbiyəsizlik etmə!” ifadələri insanın mənəvi tərbiyəsində əhəmiyyətli rol oynayır. İslam dini elmin bir çox sahələrini - fəlsəfəni, siyasəti, hüququ, etikanı, məntiqi, psixologiyanı, pedaqogikanı və s. birləşdirir. İslam dininin özüllərinin, xüsusən də Qurani-Kərim və peyğəmbərimiz Həzrəti Məhəmmədin (s.ə.s.) hədislərinin zəngin tərbiyəedici imkanları vardır. Valideynə hörmət, əxlaq,
vətən, məhəbbət, vicdan, təmkinli olmaq, mülayimlik, yaxşılıq, təvazökarlıq, qonaqpərvərlik, həya, elm, şərəf və s. barədə Məhəmməd peyğəmbər (s.ə.s.) qiymətli fikirlər irəli sürmüşdür. Qurani-Kərim bəşər övladma münasibətdə diqqətli olmağı və onun qayğısına qalmağı, günahı bağışlamağı əsas cəhət, müsbət keyfiyyət sayır: “Xoş bir söz və günahları bağışlamaq əziyyətlə (minnətlə) verilən sədəqədən yaxşıdır”. Məhəmməd peyğəmbər (s.ə.s.) hədislərinin tərbiyəedici imkanları da genişdir. Həzrəti Məhəmməd (s.ə.s.), hər şeydən əvvəl, beşikdən qəbrədək elm öyrənməyi tövsiyə edirdi. İnsanın təşəkkül tapıb formalaşmasından danışarkən Məhəmməd peyğəmbər (s.ə.s.) tərbiyəyə daha çox əhəmiyyət verirdi: “Heç bir ata öz övladına gözəl tərbiyədən qiymətli hədiyyə verə bilməz”. Peyğəmbərin (s.ə.s.) həmin fikri bu gün də öz dəyərini saxlayır. Həzrəti Məhəmməd (s.ə.s.) oğul və qızlarına layiqli tərbiyə verməyi, öz övladlarının əxlaqının saflaşdırılmasının qayğısına qalmağı ata- anaların borcu saymaqla yanaşı, eyni zamanda övladlardan tələb edirdi ki, valideynlərinə hörmət və ehtiram göstərsinlər, ehtiyac duyduqda kömək əllərini onlara uzatsınlar (“Ömrün uzanmasını və ruzisinin artmasını istəyən kəs valideyninə ehtiram etsin”, “Ata-ananıza ehtiram edin ki, övladlarınız da sizə hörmət qoysunlar”). Məhəmməd peyğəmbər (s.ə.s.) gəncləri qocalara hörmət bəsləməyə, onların öyüd- nəsihətlərini eşitməyə çağırırdı. Həzrəti Məhəmməd (s.ə.s.) mərhəmət və yaxşılıqdan söz açarkən məzlumlara əl tutmağın vacibliyini göstərir; qeyd edir ki, Allahın ən çox sevdiyi ev yetimə hörmət bəslənilən evdir. Həmçinin belə bir fikir irəli sürülür ki, mərhəmət edənlərə Allah da mərhəmət edir. Bu o deməkdir ki, insan xeyirxahlıq göstərirsə, nə vaxtsa bu onun qarşısına çıxır, yaxşılığının əvəzi verilir. Həzrəti Məhəmməd (s.ə.s.) insanlara tədbirli olmağı, bir iş görmək istəyəndə həmin işin nəticəsini düşünməyi məsləhət bilirdi (“Bir iş görmək istəsən, sonunu düşün, sonu xeyirdirsə, ondan yapış, şərdirsə, fikrindən daşın”).
Sağlam düşüncəli, sağlam əxlaqlı insanların yetişdirilməsi ailədən başlayır. Ailə kiçik bir dövlətdir. Hər bir dövlətin öz qayda-qanunu olduğu kimi, bir ailənin də öz mövcudluğunu qoruyub saxlaması üçün əxlaqi dəyərlər əsasdır. Hər bir valideyn övladma mükəmməl tərbiyə verməklə, onu əxlaqlı insan kimi yetişdirməyə çalışır. Öz sevgisi, şəfqəti, mərhəməti və məhəbbəti ilə nümunə olmağa çalışır. Ehtiyacı olan, qaçqın və məcburi köçkün ailələrinə yardım, böyüklərə hörmət və ehtiram, kiçiklərə qayğının özü də əxlaqi dəyərlərin nümunəsidir. Oxuduğunuz əsərlərdən nümunə gətirməklə insanlara edilən müxtəlif yardımların əxlaqi keyfiyyət olmasını əsaslandırın. Din insan təfəkkürünün məhsuludur. Dini ideyaların təbliğ olunduğu bütün kitablarda əsas təməl əxlaqi dəyərlərdir. Əxlaqi dəyərlərin isə daha çox qorunduğu və saxlandığı məkan ailədir. Bu baxımdan birgəyaşayış qaydalan insanları əxlaqi cəhətdən saflaşdıran ən önəmli ünsürdür. Din vasitəsilə insanların vəhdət halında yaşamasını və kollektivçiliyi, birgəyaşayışın insan üçün əhəmiyyətini öyrənirik. Əxlaq qaydaları insanların uzunmüddətli həyat təcrübəsindən qaynaqlanan davranış kodeksləridir*. “Nəyi etmək olar, nəyi etmək olmaz?” suallarına verilən cavablar hər bir xalqın milli əxlaqi ideyalarından doğan və mentaliteti təsdiq edən amillərdir. Böyüyən gənclik də istər dinlə, istər elmlə birgəyaşayışın faydalanın və əxlaqi dəyərlərin formalaşmasının mahiyyətini anlamalı və birgəyaşayış qaydalarına əməl etməlidir. 1. Xristianlıqda əxlaqi normalara münasibət bildirin. 2. İslam dinində əxlaqi normalara münasibət bildirin. 3. Ailəyə və yaxınlara hörmət, ehtiram və qayğıkeşliyin dini-əxlaqi dəyərlərə əsaslandığını izah edin. 4. Dində qadına, anaya hörmət əxlaqın bir hissəsidir fikrini faktlara əsasən şərh edin. * Kodeks — qanunların sistemə salınmış toplusu, məcəllə; digər bir mənası isə əxlaq, əqidə, görüş, adət normaları məcmusu. 1. SAĞLAM HƏYAT - SAĞLAM AİLƏ Sxemi necə tamamlamaq olar? Reproduktiv sağlamlığın qorunması nə üçün sağlam həyat tərzinin əsas şərti hesab olunur? Gənclərimizin təhsili, məşğulluğu, sağlamlığı daim dövlətin diqqət mərkəzindədir. Sağlamlığın şərtlərindən biri olan reproduktiv sağlamlıq yalnız tibbi anlayış olmayıb, eyni zamanda özündə sosial, mənəvi və psixoloji komponentləri birləşdirir. Reproduktiv sağlamlıq - insanın fiziki, mənəvi və sosial rifah halıdır. Gənclərin reproduktiv sağlamlığının qorunması dövlətin ən vacib, prioritet sahələrindəndir. Bu gün reproduktiv sağlamlıq qlobal məsələlərdən biri hesab olunur. Xüsusi ilə gənclərin ailə qurarkən rastlaşdığı çətinliklər, maddi və mənəvi ehtiyaclar, onların sosial müdafiəsi böyük həssaslıq tələb edir.
Hər birimiz tərbiyəni ailədə aldığımızdan gigiyenik tərbiyənin ilk təməli də məhz burada qoyulur. Bəzən gənc anaların buraxdıqları səhvlər müəyyən xoşagəlməz hallara səbəb olur. Uşaqların fiziki sağlamlığının bir qolu olan reproduktiv sağlamlığa laqeyd münasibət bir çox ağır xəstəliklərə və hətta sonsuzluğa səbəb olur.
Reproduktiv sağlamlığın qorunub saxlanması aşağıda göstərilən şərtlər daxilində mümkündür. Siz ömrünüzün ən gözəl çağını, yeniyetməlik dövrünü yaşayırsınız. Bu dövr bir tərəfdən arxayınçılıq, digər tərəfdən də inamsızlıq dövrüdür. Bu dövrün necə keçməsi sizin bu yeniliklərə hazırlığınızdan asılıdır. Reproduktiv sağlamlığın təməli uşaq yaşlarında qoyulur, yeniyetməlik dövründə güclü inkişaf edir və həyat boyu qorunub saxlanılır.
Yeniyetməlik dövründə qızların və oğlanların orqanizmində aşağıdakı ümümi dəyişikliklər baş verir: Boyda və çəkidə artım, əzələ sistemində inkişaf; Cinsi yetişkənlik; Səsin dəyişməsi (qızlarda nisbətən az); Dərinin piy vəzilərinin aktivliyi, bəzən sızanaqların əmələ gəlməsi; Qoltuqaltı tər vəzilərinin inkişafı. Cəmiyyətin sağlamlıq göstəricilərindən biri olan reproduktiv sağlamlığın qorunmamasını təhlükə hesab etmək olar. Çünki reproduktiv sağlamlığın qorunması baxımından vacib olan şərtlərə əməl olunmazsa, sağlam nəsillərin yaranması mümkün deyil.
Yüklə 373,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|