Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

§ 3. Hafizonin növlori

Miirokkob idrak prosesi olan hafizodo xarici alomin rongarong Lsim vo hadisolori oks olunur. İlk növbədə bizo tosir edon bsimlordon noyin yadda saxlamlmasina goro hafizonin novlori byird edilir. Yoni hafizonin obyektinə göro: surot, hiss, horokot, Uzlü-məntiqi hafizo novlori forqlondirilir.

Surot hafizosi gcrçəkliyin cisim vo hadisolorinin ecçmişdə qavramış olduğumuz surətlərinin yadda saxlanılması, [kifz edilmosi vo yada salmmasından ibarotdir. Cismin sensor soviy-■odo inikası gönnə, eşitmə, lamisə vo s. vasitosilo olduğundan

.1 hafızosinin do mozmununu gönnə, eşitmə, lamisə və s. təsəv-IfQrlori təşkil cdir.

Surot hafızosinin təşəkkülü vo tozahiir xiisusiyyotlori muxtolifdir. Onun nisboton bosit vo ilkin fonnasi a r d ı с 11

303

surətlərdir. Bunlar həm görmo, həm də esitmo sahosındfl

ГШ

təzahür edir. Bunun mahiyyəti nədən ibarotdir? Homin suala c.ı\al> vermək üçün çox sado ekspcrimenti xatırlayaq. Ogur subycklfl qarşısına ağ kağız üzorinə çəkilmiş açıq qınnızı rəngdə kvadnÄ qoysaq və 10-15 saniyə müddətində ona baxdıqdan sonra kagıfl götürsək, onda həmin adam əvvəlki ycrdo yeno do qırıınaı kvadratın izini görəcək. Lakin bu halda eyni formada olan kvadraf] bir qodor göy-yaşıl rəngdə görünəcəkdir. Homin iz saniyədon 45-60 saniyəyə qodor davam edir, sonra tədrL, solğunlaşır, nəhayət, itib gedir. Hotta ауп-ауп hallarda homin sill yenidon omolo golir vo birdon itir. Bu monfi ardıcıl surotdir. Oga^ tam qaranlıqda əlimizi gözümüzün qarşısına tutsaq vo 0,5 saniyi müddətində gur elektrik lampası ilo işıqlandırsaq, işıq sönonde sonra insan bir песо miiddot öz olini tobii rəngdə görəcokdir, sonni homin surot do itib gedir. Bu, m ü s b ə t ardıeıl surot olub qui müddətdə görmə qavrayışı sayosindo baş verir. Aıdıcıl surotluf qisamiiddotli sensor hafizonin on sado formasidir.

Surot hafizosinin bir hah kimi oyani (e у d с t i k) s ur о 11 • r i qeyd etmok olar. Bunu miioyyonloşdirmok iiciin, subyektə 3-41 doqiqo miiddotindo miioyyon küçə mənzərəsinin tosviri olan şokl baxmaq toklif olunur. Sonra şəkil götürülür, onun ayn-ayn elementlori barodo homin şəxsə suallar verilir. Ogor adi adamlai homin sualların heç birisino cavab vero bilmirso, aydin eydetik surotloro malik olanlar sanki homin mənzərəni gönrıokdo davam cdir vo on kiçik iinsiirlori belo tosvir edirlor. Demoli, cydctizm cismin hiss üzvünə bilavasito tosiri kosildikdon sonra onun oyani surotinin parlaq vo aydin halda borpa edilmosidir. Eydetik hafizo malik olan şəxs cismin bilavasito tosiri kosildikdon sonra bclo, vo ya cox miiddot, sanki onu görmokdə davam cdir.

>шг. orlu
Eydetik surətlər ardıcıl surotlordon forqlonir. Ardıcıl suroti.. tez itib gedir vo onlan borpa etmok miimkiin deyilso, eydctik surotlor, oksino, uzun miiddot davam edir vo onlan yenidon borpa etmok miimkiindiir. Mexanizm etibarilo do bu surotlor forqlonir, Belo ki, ardıcıl surotlor analizatorun xarici sothindo göziin torlv qişasında yaranan izlərlə bağlıdırsa, eydetik surotlor analizato beyin nahiyosinin fəaliyyətilə olaqodardir.

Surot hafizosinin daha miirokkob növü tosovviir surotloridir. Bunlar keçmiş qavrayış materiallan osasinda omolo golir. Mosolon, ağac, bina, insan, maşın təsəvvürünə malik olmaq о demokdir ki, keçmiş tocriibomizdo onlan qavramışıq. onlann beynimizdo ri qalib. Demoli, keçmiş qavrayış materialı olmadan tosovviir fcrotlori yarana bilmoz. Anadan kor doğulmuş adamda rong, kar aVulmuşlarda iso sos tosovviirlori olmur.

Təsəvvür surətləri varlığın hissi-əyani inikasıdır. Onlar bozi photlorinə göro oyani obrazlardan forqlonir. Oyani vo ya qavrayış Ibrazlan cisim bilavasito tosir etdiyi miiddotdo yaranir, tosovviir ■irotlori iso cismin tosiri kosildikdon sonra tozahiir edir. Bozon bu hahoto goro tosovviir surotlori oyani surotloro göro solğun, kasad, иуһ-тиәууөп olur. Oslindo iso tosovviir surotlori ümumiləşmiş blduğu üçiin mozmunca daha zongin olur. Çünki tosovviir surotlori ■oxmodallıdır: onlann torkibino hom gönno, hom eşitmo, hom do laiiuso vo horoki duygulann iinsiirlori daxil olur, yoni onlar bir bavrayış növünün suroti olmur, cisimlo miirokkob praktik •moliyyatin izlorini oks etdirir.

> Tosovviir surotlori cisim haqqinda muxtolif cohotlori özünə ■axil edir. Mosolon, limon tosovviirii hom onun xarici görkomini (rongini. formasim), hom do dadını, qabığının kolo-kötürlüyünü, fcokisini vo s. özüno daxil edir.

Tosovviir surotlorinin ikinci başlıca xiisusiyyoti odur ki, onlar fcomişə öz torkibino oşya haqqinda tosovviiriin intellektual tohlilini, yoni onun miihiim olamotini ayird etmoyi, miioyyon cisimlor fkatcqoriyasina aid olmasmi vo s.-do daxil edir. Bu halda, mosolon, bı/ noinki ağac surotini təsəvviirümüzdə canlandırır. hom do onu adlandinr, miioyyon qrupa aid edirik. Buna goro do agac tosovviirii homişə mohz hor hansi konkret ağaca deyil, iimumon ağaca aid olur. Bu monada tosovviir surotlori daha ümumiloşmiş olur vo idrakin sonraki pillosinin - varlığın ümimiloşmiş, vasitoli inikasi olan tofokkiir prosesinin omolo golmosi iiçiin zomin yaradir. Çünki tosovviir surotlori bizim görmo qavrayışının passiv izi deyil, onun tohlil vo torkib cdilmosinin, ümumiləşdirilmosinin yekunudur. Başqa sözlo, onlar qavranılanlann miioyyon sistemdo kodlaş-dırılmasıdır.

Surot hafızəsində tozahiir edon surotlorin oyaniliyi, konkretliyi vo doqiqliyi ayn-ayn adamlarda muxtolif ola bilor. Mosolon. I evitan özünün yay monzorolorini osas etibarilo qışda çokor vo bu zaman tobii mənzorodon alınmış ayn-ayn etiid vo qeydlordon istifado edordi. Neco dcyorlor, çatışmayan hissolori doqiq vo canh görmo surotlori ilo ovoz edordi. Bethovendo çox parlaq vo doqiq musiqi tosəvvürünün olmasi ona artiq kar olduğu vaxt IX simfom kimi ölmoz əsor yaratmağa imkan vermişdir.

Horokot hafizosi, muxtolif horokotlorin onlann sisteminin yadda saxlanmasi, hifz olunmasi yadasalınmasıdır. İdmançılarda, balet ustalannda horoki ha peso foaliyyotini miivoffoqiyyotlo icra etmok üçün vaci Horokot hafizosi praktik vo omok vərdişlərinin təşəkkülü üçün с ohomiyyotlidir. Muxtolif horokotlorin diizgiin qavramlmasi horokot hafizosinin keyfiyyot vo mozmununa miisbot tosir gostorir. Bu hafizo pianoçuya tam qaranhqda musiqi çalmağa, idmançıya fıkrən horokotlor sistemini «duymağa» imkan verir. Miioyyon edilmişdir ki, hor hansi bir hərəkəti təsəvviirdə canlandırdıqda miivafiq əzələlərdə giiclo nozoro сафап horokotlor özünü bünızo verir. Bir horokot haqqinda gorgin düşünondo onu özümüzdən asih olmadan tokrar edirik. Əgər barmağımızdan sapla asılmış yükün (sakit halda) yellondiyini təsovvürümüzdo canlandinriqsa, onda yük hoqiqətən yellənmoyə başlayacaqdır. Bu onu gostorir ki, hor hansi horokoti tosovviir etdikdo miivafiq sinir morkozlorindo zo^? oyanma prosesi baş vcrir vo bu da işçi üzvlordə mikrohərokətlərin baş vermosinə sobob olur.

Horoki hafizo, demok olar ki, biitiin adamlarda vardir, lakin ayrı-ayrı şəxslordo miixtolif şəkildə vo inıcnsivlikdə tozahiir edir Hafizonin bu növü digor növlərə nisboton tcz inkişaf edir.

Emosional hafizo keçirdiyimiz hisslorin yad saxlanmasi vo yadasahnmasidir. Belo ki, insanin keçirmiş olduğu miisbot vo ya monfi hisslor izsiz itib getmir, onun hafizosindo bu vo ya digor dorocodo hokk olunur, sonradan yada salınır. Bu halda insan yeno ya sevinir, ya kodorlonir, ya utamr, ya da hoyocanlamr. Kcçirmiş olduğu dəhşətli qorxu hissini yenidon xatirlarkon bozon, песо dcyərlər, adamin bodoni lorzoyo golir, hotta о hiss elo bi! daha böyük qiivvo ilo insam çulğayır. Tosadiifi deyildir ki, bozi adamlar belo xoşagəlməz hadisolori bir daha yada salmaqdan çəkinirlər.

Emosional hafizo insan şəxsiyyətinin formalaşmasında miihiim rol oynayir. Bu hafizo insana imkan verir ki, keçirdiyi hisslə™ mozmun vo xaraktcrindon asih olaraq öz davranış vo roftarını tonzim ctsin. Bu monada cmosional hafizo insanin monovi inkışafının osas şərtidir. Əgor insan xeyirxah omoli, yiiksok oxlaqi davranışı sayosindo keçirdiyi scvinc, momnunluq hissini unudarsa, bir daha belo horokotloro tohrik edon hansi amil ola bilor? о do pis əməlindən vicdan əzabı çəkmirsə, onu bod omoldon *»• çokindiro bilor? Emosional hafizo davranış vo roftan tonzim ■Imoklo insanin monovi təşəkkülünə kömək cdir.

Sözlüməntiqi hafizo fıkirlorin, anlayışların, btdda saxlanmasi, hifz edilmosi vo yadasalınmasından ibarotdir. Kkirlor, miilahizolor dil materiallannda maddiləşir, odur ki, bu fcafizo sadoco olaraq montiqi deyil, sözlü-məntiqi hafizo adlamr. ■ftzlii-montiqi hafizo yalniz insanlara moxsusdur. Homin hafizonin tomoyi ilo ya matcriahn osas monasimn ifadosini, ya da onun fcrfən söz vo ifadolorini yada sala bilirik. Bozon sözlər olduğu kimi yadda saxlanila bilor, onun mənasını bilmodikdo, hafizo hözlü-montiqi deyil, mexaniki sociyyə daşıyacaqdır. Əlbottə, miioyyon fikirlorin yadda saxlanmasi vo sonradan borpa edilmosi insanin nitqinin inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Nitq zoif inkişaf etdikdo, fikri doqiq surotdo yadda saxlamaq vo öz sözlori ilo jeiözmunu çatdırmaq bir о qodor çətin olur. Mənanın yadda laxlanması matcriahn iimumi vo miihiim cohotlorini oks etdirmok, Ikinci dorocoli cəhətlərdən uzaqlaşmaqla bağlıdır. Matcriahn miihiim cəhətini ayirmaq iso onu dorindon anlamaqla, başa düşmək layəsində miimkiin olur. Demoli, matcriahn monasını yadda wxlamaq vo yada salmaq tofokkiir prosesi ilo əlaqədardır, insanin oqli inkişaf vo bilik səviyyəsindən asılıdır.

Hafizonin qeyri-ixtiyari vo ixtiyari novlori yaddasaxlama vo yadasalmanin moqsod vo Üsullarından, onun iradi surotdo tonzim edilməsindən asih olaraq forqlondirilir.

Əgər bu vo ya digor matcriahn yadda saxlanmasi, xatırlanması üvün qarşıya xiisusi moqsod qoyulmursa vo onlar sanki öz-özüno, miioyyon yol vo vasitolordon istifado etmədon, heç bir iradi cohd göstərilmodən yadda qahrsa, bu qeyri-ixtiyari ha­fizo adlamr. Mosolon, şagird hor hansi maraqh kitab oxuyanda, kinofilmo baxanda, qeyri-adi hadisələrlə rastlaşanda xiisusi niyyot olmadan da onlan yadda saxlayir.

Lakin nozoro almaq lazimdir ki, bu halda, heç do insana lazim olan biitiin material yadda qalmir.

Əgər insan qarşısına xiisusi yaddasaxlama moqsodi qoyur vo lazim olan materiah yadda saxlamaq üçün iradi soy gostorir, xiisusi üsul və qaydalardan istifado edirso, hafızə ixtiyari sociy daşıyır.

Demoli, ixtiyari hafizo insanin şüurlu foaliyyotinin h nəticosi, həm də səbobidir. Bclo dialcktik vohdot ixtiyari hafızəı inkişafını şortlondirən başlıca amildir.

Hafızə miirokkob idrak proscsı kımı cismin surolinia) «tutulmasından», onun tohlil edilərok beyindo mölık.MiılondiriM məsino doğru coroyan cdir. Ardıcıl surətloıdo xarici losirloria izlorinin möhkomlənmosindən ovvol, perılcrık orqanlarda surotul ani olaraq canlanması və tədricən solub getmosi lıalı has verir. BuJ песо dcyərlor, çox qısa miiddot davam edir. Anıma materiahnj hafızodo möhkomlonmosi iiciin o, subyckt torofindon işlonmolidirl Bu ciir işlomo miioyyon vaxt tolob edir ki, o, i z 1 о r ı n m ö h -1 kəmlənmə müddoti adlanır. Bıı nöqteyi no/ordon ya-" naşdıqda hafizonin qisamiiddotli vo uzunmiiddotli növlori ayırd edilir.

Qısamiiddətli hafizədo bilavasito qavra-ı dığımız cisim vo hadisolori miioyyon miiddot orzindo görməkdB cşitmokdo vo s. davam edirik (onlar gözümiizüıı qabagında dayamr, qulaqlanmizda soslonir). Qisamiiddotli hafizo cox az miiddot (bir песо saniyo vo ya doqiqo) davam edon prosesdir. lakin bu qisa miiddot elo indico gördüyiimüz hadisolori ohya ctmok iiciin kifayot cdir. İndicə hiss üzvlorimizin verdiyi molumati operativ surotdo' tutnıağa, dəyişdirməyo vo canlandırmağa q i s a in ii d d о t I i hafizo deyilir.

Az miiddotdon sonra indico qavramlan cisim \o hadisolordon alman toossiirat itib gedir. adoton adam onlardan hec bir şeyl' xatirlaya bilmir. Miioyyon mətni çap eloyən makinaçının hafizosfl buna misal ola bilor. Çünki о mətni çap elodikco hor sözü. ifadom doqiq yadda saxlayir. lakin comi bir песо saniyo. yeni sözlorı cap etmoyo kecono kimi onlan yaddan eıxarır. Şifahi çıxısı bilavasito torcümo edon şoxs do miioyyon ifadoni torciimo cdono qodor yadda saxlayir. Yeni mərholəyo keçdikdo, ovvolki homin doqiqo yadından çıxır. Stenoqrafistin. siirotlo ışloyon operatorun foaliyyotindo do bu cohot nozoro çarpır. Görünür. burada da bir moqsodouygunluq vardir. Əgor keçmiş informasıyaların hamisi yadda saxlansaydi, onda bizim diqqotimiz yeni informasiyalann qavrantlmasina vo yadda saxlanmasina keco bilmozdi. j Qisamiiddotli hafizo sanki belo bir prinsipdo: «qavradın -Ш

308 ■nlandirdin - unut» prinsipində qurulmuş vo bu şəkıldə do tozahiir

Materialin hissi hatizodon qisamiiddotli hafizoyə keçiril-■tosınin zoruri şərti ona diqqot yetirmok hesab olunur. Demoli. btamiiddotli hafizo birdofəlik, çox qisa miiddot davam edon fcivrayışdan sonra ani hifzctmo vo dorhal yadasalma ilo xarakterizo > olunur.

Qisamiiddotli hafizonin sinonimi kimi bozon operativ vo ya hafizo termini islodilir. Bu halda qisamiiddotli zaman cohoti ■evil, işo, əməliyyata qoşulması, ona xidmot etmok toroli nozordo Itutulur. Demoli, operativ hafizo insanin bilavasito hoyata keçirdiyi ■ktual iş vo omoliyyatlara xidmot edon mnemik prosesdir. lOperativ hafizo dedikdo miioyyon foaliyyot aktının Ircrino yetirilməsi iiçiin zoruri olan hor hansi molumatin miioyyon kmiddot yadda saxlanmasi nozordo tutulur. Mosolon, hor hansi Hltosoloni vo ya riyazi omoliyyati holl edincoyo qodor verilonlori vo •rahq omoliyyatlan yadda saxlamaq lazim golir. Mosolo holl edildikdon sonra onlar unudula bilor. Öz monasını itirmiş linformasiyaları vaxtinda unutmaq bu nöqteyi-nozərdon сох ••homiyyətlidir. Çiinki operativ hafizo cari işlori yerino yetirmok Oçiin yeni informasiyalarla zonginloşmolidir. Hafizonin о m о I i (operativ) vahidlori adlanan homin informasiyalann miqdan, yaxud hocmi bu vo ya digor foaliyyotin müvoffoqiyyətlə yerino yetirilmosino osash tosir gostorir. Operativ hafizodo qisa­miiddotli, eloco do uzunmiiddotli hafizodon alinan matcriallann «işçi qatışıqı» yaranir. Homin işçi material foaliyyot göstərdiyi biitiin miiddot orzindo holo operativ hafizonin ixtiyannda olur.

Uzunmiiddotli hafizo iso qavramlan matcriahn Uzun miiddot vo möhkom yadda saxlanmasi ilo xarakterizo olunur. Yoni biliklorin, eloco do bacanq vo vərdişlərin, informasiyalann uzun miiddot (saatlarla, aylarla, illorlo, bozon on illorlo) hifz edilmosi uzunmiiddotli hafizonin osas mozmununu toşkil edir. U/unmiiddotli hafizodo biliklor daha ümumiloşmiş halda saxlanir. Bunlar elo biliklordir ki, onlar yalniz indiki an iiciin deyil. iimumon uzun miiddot iiciin insana lazim olur. Buna göro do çox zaman insan hor an bilo bilmir ki, onun uzunmiiddotli hafizosindo - «bilik anbannda» nolor vardir. Çox bosit misal la bunu siibut etmok olar. M.»solon, miisahibimizo elo sual vero bilorik ki, onun cavabi indiki anda onun hafizosindo olmasın. başqa sözlə, indi о barodo

düşünməsin? «Azərbaycan rcspublikasmın paytaxtı hansı şəhərdir?», «XII əsrdə Azərbaycanın dahi şairi kim olub?», «Yüzün yarısı neçə edor?» vo s.-yə verilən cavablar. hcç şübhəsuu doğru olacaqdır. Lakin soruşula bilər: bir dəqiqə, yəni sual verilməzdən əvvəl həmin biliklər harada idi? Bu uzunmiiddotli hafizodo saxlanılır, yalniz onlar lazim olan kimi homin «bilik anbarından» çıxarılır. Uzunmiiddotli hafizodo adoton materially yenidon qurulur, biliklor muxtolif istiqamətlərdo toşkil olunur, dorin biliklor oldo edilir. Uzunmiiddotli hafizo mohz belo dorin biliklori saxlayir.

4. Ali psixi funksiya kimi diqqotin inkişafı və onun pedaqoji prosesdə təşokkülü
Uşaqlarda diqqot çox kiçik yaşlardan inkişaf etmoyo başlayır. Onlann hoyatının ilk aylarında yalniz qeyri-ixtiyari diqqot özüıııı büruzə verir. Bu dövrdə uşaqlar ovvolco koskin xarici qıcıqlara: qaranlıqdan işığa kcçmoyo, tcmperaturuıı doyişməsinə, qəfləton eşidilən yiiksok səslərə vo s. reaksiya verirlor. Mosolon, 40 günü holo tamam olmamış eağa yanında qəflətən səslənən tclcfon zəngindən bərk diksinmiş, sonra ağlamağa başlamışdır. İkiaylıq uşaq adam görən kimi nozərlorini ona çevirir, səso canlanma reaksiyası ilo cavab verir. Hoyatının üçüncü ayından başlayaraq, xüsusilə 4-5-ci aylarda miioyyon cisimlor uşağın diqqotinin obyekti olmağa başlayır. Uşaq parlaq, hərəkətdo olan cisimlorin zahiri cəhətləri ilo daha сох maraqlanır. O, hor hansı bir cisıno uzun miiddot baxa, onu əlləşdiro bilir. Onu colb edən obyektlor əvvəllər az olur, tez-tcz bir obyektdon başqasına keçir. Yerimoyo başladıqdan sonra uşağın diqqotini colb edon obyektlorin miqdan artir, hom do onun diqqotini yalniz cisimlor deyil, sözlər do colb cdir. Lakin uşağın diqqoti holo çox davamsiz, azhocmli ve tezyayinan olur. Gct-gedo diqqotin davamlılığı artir, hocmi böyüyür.

ixtiyari diqqotin rüşcyimləri, adoton, birinci yaşın axırlan vo ya ikinci yaşın əvvollərində baş vcrir. ixtiyari diqqot qeyri-ixtiyari diqqot osasinda inkişaf edir. ixtiyari diqqotin təşəkkiilünə uşaqda nitqin inkişafı ciddi tosir gostorir. Belo ki, yaşlı adamlar nitqin köməyi ilo uşağm diqqotini lazimi obyektlərə yönəldirlor. Oyun

310 'prosesindo, xiisuson do əşyalarla sado omoliyyatlar aparmaq sayo-lində uşaqda indiki anda onun iiciin lazim olan obyektloro diqqotini yönəlımək, onlan başqalanndan seçib ayırmaq tolobati yaranir. Belo bir tolobat ixtiyari diqqotin inkişafına ciddi tosir gostorir. Clnsiyyot zamani yaşlılann göstəriş vo təloblərinin, bunları ifado edon sözlərin tosirilo diqqot bu vo ya digor obyektin uzorino yönolə, comləşə bilir. Bu da ixtiyari diqqotin inkişafı üçün daha elverişli zomin yaradir. Demoli, məktobəqədər yaşda uşağın diqqoti qcyri-ixtiyaridən ixtiyariyə doğru inkişaf edir. Diqqotin homin iki növü müxtolif inkişaf səviyyəsi kimi tozahiir edir. Faktlar gostorir ki, 4-5 yaşlı uşaq diqqotini xeyli miiddot miioyyon bir obyekt iizorindo cəmləşdirməyi öyrənsə do, onun diqqoti tezyayinan olur.

Oyun prosesi məktəbəqədər yaş dövründə ixtiyari diqqotin inkişafına ciddi tosir gostorir. Çünki oyun prosesindo uşaq öz horəkətlorini məqsədəuyğun surotdo əlaqoləndirmok, qrupun toləblərinə tabe olmaq zoruroti qarşısında qalır. Məktəboqədər yaşda oyun vo gücüçatan işləri yerino yetinnok uşağın öz diqqotini niyyətli şəkildə miioyyon cisimlor iizorindo comloşdirmək qabiliyyotini inkişaf etdirir. Lakin homin yaş dövründə qeyri-ixtiyari diqqot iistiin yer tutur. Belo ki, bu dövrdə qeyri-ixtiyari diqqot davamh, gorgin ola bilorso (bozon uşaq oyuna elo uyur ki, otrafdakıların hamisim yaddan çıxarır), ixtiyari diqqot nisboton davamsiz olur, bir obyekt iizorindo uzun miiddot cəmləşə bilmir, asanliqla yayınır. Burada uşaqların cmosiyalan da miihiim rol oynayir. Çiinki məktəbəqədor yaşlı uşaqlarda diqqot cmosiyalarla six əlaqədardır.

Səsli, rəngli, horokot edon cisimlor miisbot emosiyalar omolo gətirdiyinə görə uşağın diqqotini daha artiq colb cdir.

Yalniz moktoboqodor yaş dövriinün sonuna yaxın uşaq öz diqqotini tədricən idaro etmoyo, istənilən obyektə yönoltmoyə başlayır ki, bu da tolim foaliyyoti iiciin vacib şərtlərdən biridir.

Moktobo getmok, tolim foaliyyoti ilo məşğul olmaq diqqotin inkişafma tosir edon çox giiclii amildir. Burada qarşılıqlı dialektik miinasibot nozoro çarpır. Belo ki, uşağın müvəffəqiyyətli tolim foaliyyotinin miihiim şərtlorindon biri dors zamani diqqotli olmasıdır. Digor torofdon, diqqot özü tolim prosesindo daha yaxşı inkişaf edir. Çünki tolim prosesi şagirdlorin diqqətinə yeni tələblər - yalniz maraqlandıqları şeylərə deyil, maraqsiz, lakin lazim olan

311 şeylərə də diqqot ctmok, həm sinifdo biitiin dors boyu. hom do cv tapşınqlarını icra cdorkon gərgin diqqotlə işlomək tolobləri irafl süriir. Bu təloblər uşaqların diqqətinin inkısalında ycni modioli açır. Odur ki, moktəbə daxil olduqdan sonra uşaqda ixtiyari diqqol daha sürətlə inkişaf ctmoyo başlayır. Uşaq öz diqqotini idant ctməyə, istonilən obyekt üzorinə yönəltməyə çalışır.

ixtiyari diqqotin davamlılığı kiçik məktəblido 10-15, orta məktob yaşlıda 15-20, böyiik moktob yaşlıda iso 25 doqiqoyo çattfü Bu dövrdə qeyri-ixtiyari diqqotin do davamlılığı çox olur. 3 yaşlı uşağın qeyri-ixtiyari diqqoti oyun zamani 20-25 doqiqo davam etdiyi halda, 7 yaşında bu miiddot 40^45 doqiqoyo çatır.

Müollim gorok şagirdlorin diqqətinin yaş xiisusiyyotlorini bilsin. Kiçik məktoblilər uzun müddot gorgin surotdo bir işI iizorindo comləşə bilmir, diqqotlorini paylamaq da onlar üçün çətindir. Əgor dərslo bork moşğuldursa, davranışına nozarot cdo bilmir, borkdon danışır, ycrindon durur, demoli, osas mosolo uşaqları maraqlandırmaqdır. Mozmunlu, maraqh matcriahn canh, aydin, cmosional şəkildo çatdırılması şagirdlorin dorsdo diqqot-liliyi iiçiin osas şərtdir.

Psixoloji todqiqatlann noticolori gostorir ki. diqqot kimi ali psixi funksiyamn inkişafı vo torbiyo edilmosi tonzim vo idaro cdilo bilon bir prosesdir.

1. Nozoro almaq lazimdir ki, diqqotin torbiyosi mahiyyoti etibarilo mosuliyyot hissi torbiyosi vo iradi cohd sahosindo moşqlərlo bağlıdır. Bunun üçiin uşaqlardan tolob edilmolidir ki, hor hansi bir işi yerino yctirərkən, iş asan, yüngül, yaxşı monim-sənilmiş olsa da, daima diqqotli olsunlar. Hec zaman diqqotsiz işloməmoli! Uşaqda yalniz bu halda diqqotli olmaq adoti yarana bilor.

Bir cohoti qcyd ctmok lazim golir. Bozon uşağın hor hansi işi, foaliyyoti yerino yctinnosi prosesindo diqqotli olmasmi tomin ctmok üçün miitloq ideal voziyyot (tam sakitlik, konar qiciqlayicilann olmamasi vo s.) yaratmaq nozordo tutulur. Belo bir şəraitdə, песо deyərlər, zərif, ozizlənmiş diqqot inkişaf edər, kiçik kənar qıcıqlayıcı tosir edon kimi belo diqqotin foaliyyoti pozular. Belo olduqda noinki uşaq, hotta yaşlı adam belo miioyyon maneolor, konar qıcıqlayıcılar tosir etdiyi şoraitdə işləyə bilməzlər. Ona göro do bozon şagirdlorin diqqotini miirokkob şəraitdə məşq

ok, möhkəmlondirmək lazimdir, yoni onlan hor cür, hotta işsiz şoraitdə belo işləməyo alışdınnaq lazimdir.

2. 
   Dorsin doqiq təşkili şagirdlərdə diqqotli olmaq vərdışinin nması üçün vacibdir. Dorsin dinamik gcdişi, yaxşı iş qaydası, in aydın, anlaşıqlı, cəlbedici, obrazlı olmasi, montiqi vo sional cohotlorin diizgiin uzlasdinlmasi uşaqlarda diqqotli ağa yönoliş yaradir. Xiisuson do dorsin apanlmasinin optimal şini tapmaq zomridir. Belo ki, dərsi çox siirotlo, toloso-toloso naq uşaqlarda diqqətsizliyə gotirir, onlar çoxlu səhvlərə yol r, bozon şərhin osas yerlorini, başlıca məğzini tuta bilmirlor. Jn ağır templo, sönük aparılması da ziyandir, diqqot yayınır. ki monoton qıcıqlayıcı şagirdləri yorur, onlarda yuxulu yyot yaradir. Odur ki, dors rongaronk şəkildə qurulmalı, nn diqqotinin osas foaliyyot növündon yayınmasına imkan omolidir.
   
3. 
   Bunun iiciin do dors zamani şagirdlorin foal, miistoqil vo adıcı foaliyyotino şərait yaradılmalıdır. Müşahidolor gostorir ki, ollimin tcz-tez «diqqətli o!un», «diqqotınizi yayındırmayın» vo kimi xobərdarlığı lazimi somoro vermir. Ogor miiollim irdlorin fikri foallığını artırır, onlan fikri işo colb edo bilirso, a voziyyot tamamilo başqa ciir olur. Bu halda şagirdlor passiv şahidəçiyo çevrilməz, matcrialı foal surotdo qavramağa, nasını anlamağa, oradan zoruri nəticələr çıxarmağa miivoffoq
   

ar. Bunun üçün şagirdlorin tohlil etmok, miiqayisolondirmok, umiloşdinnok vo s. kimi fikri omoliyyatlardan diizgiin istifado osino nail olmaq lazimdir. Hotta sorğu prosesindo do biitiin irdlorin diqqoti soforbor cdilmoli, cavab veron yoldaşının şərh luna nozaroto istiqamotlondirilmolidir. Bunun iiçün «Yoldaşı-cavabına olavo et?», «Onun sohvini diizolt», «Kim daha qisa vo iq deyə bilər?», «Kim başqa misal gotiro bilor?» vo s. kimi sual tapşırıqların qoyuluşu biitiin sinfi soforbor edo bilor. Tolim terialini çox bositləşdirmək vo ya çox çətinləşdinnok do olmaz. terial cox asan olanda da diqqoti çox colb etmir. 4. Molumdur ki, şagirdlorin qeyri-ixtiyari diqqoti dorso olan lavasitə maraqla sıxı surotdo əlaqədardır. Odur ki, miiollim in hum vozifolorindon biri dorsin şagirdlor iiciin maraqh mosino nail olmaqdir. Olbotto, bu о demok deyildir ki. dors ıişə oyloncoli olmahdir. Belo olarsa uşaqlarda pis vərdiş yarana r, yalniz onlan maraqlandıran şeylə moşğul olmaq, ona diqqot

yetirmok meyli güclənər. Bu, mosolonin bir torəfidir. ■ torofdon, axı, bütün təlim material Ian, biitiin fonlor eyni dərocı maraqh olmur, onlann icorisindo maraqh olam da. maraqsızı vardir. Hamisi eyni dorocodo şagirdlərin bilavasito mara& istinad cdo bilmoz. Lakin elo materiallar var ki, onlar bilavai maraq doğurmasa da, şagirdlərin goloeok foaliyyoti üçün < vacibdir. Ona goro do şagird hor bir todris materialma diqqi olmah, yoni diqqotli olmağa vərdiş etmolidir. К. D. Uşinski mC limloro miiraciot edorok deyirdi: «OIbotto, öz dorsinizi oylon< ctmoklo siz qorxmaya bilorsiniz ki, uşaqlar dorsdo danxacaq lakin yadda saxlayin ki, tolimdo heç do hor şey oyləncəli \ bilmoz, hcç şübhosiz, darıxdıncı şeylər do vardir. hom do onhaj olmalıdır. Uşaqları öyrətmək lazimdir ki, noinki onlal| maraqlandiran. cozb edon şeylori. hom do colb etmoyon şeyləri yerino yetirsinlor, hom do bunu öz borcunu yerino yctinn xatirino ctmosinlor».

Tolim materialma hoqiqi maraq onun zahiri cohotino deyil, mozmununa, hoyati ohomiyyotino goro olmahdir. Y şagird başa düşməlidir ki, miiollimin ona çatdırdığı informasiya ya biliklor zahiron colbedici olmasa da, onlann prakti fəaliyyətindo böyiik ohomiyyoto malikdir. Ona goro do onu do etmok, başa düşmok, anlamaq vo ycri golondo totbiq etino bacarmaq lazimdir.

5. 
   Şagirdlordə diqqoti torbiyo etmok iiciin miihiim şərtlərd biri do onlann tolim cmalatxanalannda, məktəbyanı saholordo vo a, omoyinin somoroli təşkilidir. Ciddi omok rcjimi, onun müəyycl qayda-qanunları, iş ycrinin diizgiin təşkili, tolimatçının gösto-rişlərini doqiq surotdo yerino yetirmok zoruroti diqqoti soforbor cdir, şagirdlori gördüklori iş iizorindo cəmləşdinnəyo alışdırır.
   
6. 
   Şagirdlərdə müşahidoçiliyi inkişaf etdinrıok sayosindo ixtiyari diqqoti mümarisə etdinnək do vacibdir. Hom do uşaqlan dərsdə, küçodə, evdə hor şeyo fikir vermoyo öyrotmok, onlarda müşahidəciliyi inkişaf ctdirməklə yanaşı öz diqqətlorini idaro ve tonzim etmək üçün do vacibdir.
   
7. 
   Miiollim şagirdlordə diqqoti inkişaf etdirmək üçün hor şagirdin fərdi xüsusiyyotlərino yaxından bəlod olmalıdır. Yalnız bu halda şagirdə fərdi yanaşmaq, diqqotini inkişaf etdinnokdə ona köməklik göstonnək olar. Hor bir uşaqda bu vo ya digor halda
   

314 fcqqotsizlik hallarının səbəbini diizgiin müəyyənləşdirmək, ona harsi tosirli tədbirlər görmək vacibdir.

8. Şagirdlərin diqqotini dorsin somoroli mənimsənilməsinə ■ftnoltmok iiçün ictimai roydən diizgiin istifado etmok lazimdir. lülun sinfı soforbor etmok, iimumi iso mane olanlan mozommot ■ток istiqamətinə yönəltmək do vacibdir.

Bir cohoti do unutmaq olmaz ki, yaş artdıqca psixi foaliyyotin

■tiyari olaraq tonzim cdilmosindo diqqot daha miihiim rol oynayir. p. D. Uşinskinin tolim işində şagirdlərin diqqotli olmasının fcfeomiyyoti barədoki çox qiymotli miilahizosini bir daha xatirlamaq ■erino düşərdi: «Diqqət ruhumuzun elo bir yeganə qapısıdır ki, Miurumuzda olan hor bir şey miitloq buradan keçir; demoli, tolimin шсс bir golmosi bu qapıdan kcçmodən uşağın ruhuna daxil ola Ipilmoz. Aydin mosolodir ki, uşağı bu qapını açıq saxlamağa Uhşdırmaq birinci dərəcəli əhəmiyyətli bir işdir, tolimin biitiin ■nüvəffəqiyyəti buna nail olmaq iizorindo qurulun>.

Nozordon keçirdiyimiz şortlər do şagirdlərin mohz «ruhun [Qapisini açıq saxlamasına» köməklik gostorir.

Tolim prosesindo şagirdlərin diqqotini somoroli toşkil etmok

Осип homin şortlorə omol edilmosi zoruridir.

5. Hafizo proscslori, mnemotexniki iisullar

Hafizo miirokkob psixi foaliyyotdir. Bu cohot insamn hoyat vo foaliyyotindo onun yerino yctirdiyi muxtolif funksiyalarda aydin ¹ aurotdo nozoro carpir.

Dork olunan cisim vo hadisolorin yadda saxlanmasi, hifz I olunmasi, yada sahnmasi vo tamnmasi hafizo proses-I 1 о r i adlamr. Hafizonin foaliyyotinin moqsodouygun surotdo I loşkili do bu proscslərlə bağlıdır. Xiisusi mnemotexniki (mncmo-I nikon - yunan sözü olub yadda saxlamaq moharoti demokdir) iisul-lardan - olavo assosiasiyalar yaratmaq yolu ilo hafizonin hocminin I böyiidüiməsinə vo yaddasaxlamamn asanlaşdırılmasına yardım edon muxtolif qayda vo iisullar sistemindon istifado ctmok do homin proseslorin somoroli, moqsodouygun surotdo təşkilino yönəlmişdir. Başqa sözlə, insanin mnemik foaliyyoti materialı xiisusi niyyət və moqsodlo yadda saxlamağa, öyrənməyə yönəlmişdir. Ona görə do malik olduğumuz sistematik biliklorin

315 böyük əksəriyyəti xüsusi foaliyyot sayəsində haf möhkəmlənir. Yəni bu zaman insanin qarşısına müvafıq xüsusı olaraq yadda saxlamaq moqsodi qoyulur. Bununla bilmir, moqsod özü belo doqiqloşdirilir: «matcrialı yaxşı ya saxla ki, lazim olanda onu yada sala, xalirlaya biloson». Qavrae material in yadda saxlanmasi vo yada salınmasına yrinoll foaliyyot mnemik foaliyyot adlamr. Belo foaliyj zamani insamn qarsısına xiisusi moqsod qoyulur ki, ona vcrtl materialı seçici surotdo oks etdirsin, yadda saxlasin. soma iso \*M salsın və ya xatırlasın. ı ma goro do mnemik fəaliv, vol homişə sefH vo moqsədə yönəlmiş xarakter daşıyır. Belo bir foaliyvot hor bfl hafizo prosesini somoroli surotdo toşkil etmoyo imkan vcrir. a Yaddasaxlama - gerçəkliyin cisim vo hadisolorinfl tosirilo duyğu vo qavrayış prosesindo beynimizdo omolo goiuJ toossiirat vo surətlorin mölıkəmləndirilmosi prosesidir. I iJ hafizonin foaliyyoti do buradan başlayır: yaddasaxlama xarici ш daxili miihitin tosirinin beyindo hokk olunmasulir. Bu. fordid tocriibosinin yeni biliklor, davranış formalan ilo zonumlosmaj iiciin zoruridir. Нот do yaddasaxlama homişo seçici olur. Yoni aj iizvlorino tosir edon şcylərin hamısını yadda saxlaminq, br liizum da yoxdur.

Yaddasaxlama iiç osas formada coroyan edir: oksinialma vi nəqşləndirmə, qeyri-ixtiyari vo ixtiyari yaddasaxlama.

Əksinialma voya noqşlondırmə birn saniyo orzindo cismi bir dofo gormoklo onun surotinin cox doqiq şokildo qisa vo ya uzunmiiddotli hafizodo saxlanmasıdır. Bu cflf yaddasaxlama eydetik surotlordo özünü aydin surotdo biiruzo veril Çox qiivvotli cmosional tosir yaradan cisim vo hadisolor bcyind möhkom nəqşlənir vo uzunmiiddotli hafizodo qalır. İnsanı taleyindo miihiim rol oynayan çox ağır kodor vo ya boyiik sevinc da uzun miiddot insamn bcynindo hokk oluna bilir. Yoni noqşləndirmə cmosional sarsıntı yaradan. hoyat ohomıyyətM hadisolorin hokk olunmasıdır. Dilimizdə ışlonon «bu hadiso omriim boyu yadımdan çıxmaz» ifadosi do mahiyyot etibarilo mohz belo qeyri-adi hadisolorin doğurduğu qiivvotli loossüratla olaqodardir.

Qeyri-ixtiyari yaddasaxlama iso cismin dofolorlo, tokraron qavramlmasi sayosindo bas verir. Bu halda qarsiya xiisusi yaddasaxlama moqsodi qoyulmur, cismin vo ya

316 ■gonin yadda saxlanmasi üçün iradi soy göstərilmir (mnemik ■ardan istifado olunmur). Lakin unutmaq olmaz ki, qeyri-lyan yaddasaxlamaya cisimlor, hadisolori© görülon iş, yaxud ■1 foaliyyotinin xarakteri tosir edir. Psixoloji ədobiyyatda oz urn tapmış iki eksperimentin noticosini nozordon keçirək. Bir Who zamani şagirdləro vorəqolərdə tosvir olunmus cisimlori il etmok tapşırılmışdır. Hor bir şəkildə cismin tosv iri ilo yanaşı ~m do qeyd olunmuşdıır. Tocrübodən sonra şagirdlərə Jlordo noləri gördüklərini xatırlamaq toklif olunmuşdur. Bu Kin şokildo tosvir olunan cisimlorin yaxşı yadda saxlandığı *Bm olmuşdur. Rəqəmlərə gəldikdə, şagirdlorin bozilori miyyotlo homin roqomləri gönnədiklorini etiraf ctmişlər. Başqa tocrübə zamanı şəkilləri iizərindəki roqəınlorin sırası ilə aq tapşırılmışdır. Bu zaman hər şey torsino olmuşdur: mlor yaxşı yadda saxlanılmış, şəkillor ıso. demok olar ki, Imomişdir. Homin tocrübo onu göstorir ki, ovvəla, yaddasax-a seçici səciyyə daşıyır. insanin qarşısındakı məqsəd dasaxlamanın istiqamotino ciddi tosir göstorir. ikincisi, iilorlo apanlan foal iş onlan adekvat surotdo oks etdirmoyo ok etdiyi kimi, onlann yaxşı yadda qalmasını da sortlondirir. 1 vo roqəmlorin yanaşı olmasi holo onlann eyni dorocodo a saxlanmasim tomin etmir. burada insanin matcrialla no iş osi osas rol oynayir. Yoni qeyri-ixtiyari yaddasaxlama da liyyotin moqsod vo məzmunundan asılıdır. Başqa bir tocrübodə şagirdləro mosolo holl etmok ırılmışdır. Tocriibonin birinci seriyasinda mosolo verilmiş hazır loro osason holl edilmiş, ikinci seriyada şagirdlor mosolonin ini vcrilmiş roqəmlorə istinadon qurmuşlar. iiçüncü seriyada iso roqomlor, hom do mosolonin şorti uşaqlar torofindon müstoqil aq fıkirloşilmişdir. Sonra şagirdlərdən mosolonin şortindo nmiş roqomlori yada salmaq tolob edilmişdir. Molum olmuşdur şagirdlərin özlorinin fıkirləşərək qurduqları məsələdoki omlor daha yaxşı yadda qalır.

Əlbəttə, qeyri-ixtiyari yaddasaxlama da otraf alom haqqinda umat toplamaq iiciin ohomiyyotlidir, lakin onlar sistematik vo n bilik iiciin kifayot deyildir. Çünki qeyri-ixtiyari yaddasaxlama doqiq olmur, bozon, hotta varliq tohrif edilmiş sıkildə oks rilir.

Yaddasaxlamanin insana xas olan on başlıca formasi

317 ixtiyari yaddasaxlamadır. Yaddasaxlamanın ho­min növü insanin məqsədouyğun fəaliyyətilo bilavasito olaqo dardir. Bu, insanlarm әтөк və iinsiyyot foaliyyoti noticosi™ təşəkkül etmişdir. Çünki istər өтәк fəaliyyoti. istorso do ünsiyyı vo fəaliyyətin digər novlori onların miivoffoqiyyot I о icrası üçü zoruri olan bilik, bacanq və vərdişlərin yaddasaxlanmasım tola edir. Demoli, ixtiyari yaddasaxlama üçün insan qarşısına xiisusi moqsod qoyur, materialı yadda saxlamaq iiciin iradi soy göstəriı miioyyon Usui vo qaydalardan istifado edir. Bu. şüurlu surotd tonzim edilon, miioyyon istiqamətə yönəldilon prosesdir. Ona göı do psixologiyada ixtiyari yaddasaxlamamn xiisusi bir növü kimi öyrənmə ayird edilir.

Ö у г о n m о miintozom, planh vo miioyyon üsullardan istifade I etmoklo xiisusi təşkil edilon yaddasaxlamadir. Homin mnemik I foaliyyotin miivoffoqiyyotli coroyam bir sira amillordon asılıdır. Molumdur ki, öyrənmoyo qarşıya qoyulan məqsədin (iimumi vo yal konkret, uzun miiddoto vo ya qisa müddətə yaddasaxlama j moqsodinin) xarakteri, materialın anlaşılması doroeosi, fikri fəallığın səviyyosi, təkrarların toşkili vo s. kimi amillor tosir gostorir.

Demoli, yaddasaxlamamn somoroliliyi iki osas amildən I öyrənilən materialın xarakterindən və şoxsiyyotin mnemik priyomlardan diizgiin istifado etməsindən, başqa sözlo, onun idrak fəallığından asılıdır.

Molumdur ki, hor şeyi biz eyni ciir yadda saxlaminq. Bir halda I biz material! yaxşı (doqiq, tam), digor halda iso pis (sohv vo ya natamam) yadda saxlayinq. Bozi cisimlor, hadisolor asanliqla ve j uzun miiddot yadda qahr, digorlori iso yox. Mosolon, kiçik, axıcı, I emosional şeri asan, həcmco böyiik, vozncə ağır şcri çotin | öyronirik. Mosolon, Somod Vurğunun «Azərbayean» şerini yadda ; saxlamaq iiciin sanki heç bir iradi soy lazim gəlmir, amma başqa bir şeri dönə-dönə oxuyursan yeno do yadda qalmir. Maraqh hekayo j do asan yadda saxlamr. Ancaq materialm qısalığı, maraqhlığı onun | asanliqla vo uzun miiddot yadda saxlanmasi iiciin yegano sobob deyildir. Burada bir sira başqa amillor tosir gostorir. Mosolon, yeni material keçmiş biliklorlo, indiki foaliyyotimizlo песо olaqolonir? Bu sado mosolo deyildir. Çfinki yeni materialı keçmiı J biliklərimizlə qarşılaşdırmaq sayosindo noyi vo no qodor miiddoto yadda saxlamağa çalışdığımızı aydınlaşdırırıq. Bundan əlavə yadda

318 ■xlanılan materialm no dorocodo anlaşıqlı olmasi öyrənmonin fcakterino tosir göstərocokdir. Anlaşılan material monalı, blaşılmayan, çətin material mexaniki öyrənməni fcfolorlo tokrar etmo sayosindo) tolob cdocokdir. Bozon şagird vo m tolobo dors materialını öyronərkən faktik materiala çox diqqot ■etirir, yoni matcrialı olduğu kimi yadda saxlamağa can atir, onun kurindo baş sındınnaq, onu tohlil etmok, ümumiləşmiş nəticolər fcarmaq məsələlərinə diqqot yetirilmir. Belo olduqda mexaniki tkrarlar vo onlann komiyyoti on plana kecocokdir. Bu da jlddasaxlamanın somoroliliyino ciddi xolol gotirocokdir. Holo llassik psixologiyada müəyyonləşdirilmiş aşağıdakı cəhətlərə ■qqot yetirək. Eksperimentlər göstərmişdir ki, insanin 6 mənasız blməni yadda saxlaması üçün ogor bir tokrar kifayot edirsə, 12 bnasız sözü yadda saxlamaq ücün 14-15, 36 monasız sözü yadda lixlamaq uçün 55 tokrar lazimdir. Alman psixoloqu Ebbinhauz öz fcerində qoyduğu təcrübəlor sayosindo miioyyon etmişdir ki, şeri fcnasız sözləro nisboton 9-10 dəfə tez öyrənmək mümkündür. Buna görə do materialm yaxşı yadda saxlanmasi üçün onun məna bqələrinə xüsusi fıkir verilməlidir. Çünki mənalı mətnlərdə söz pt cümlələr deyil, osason onlann ifado etdiyi fıkir, ideya yadda plır. Həmin fikir, ideya iso materialm mahiyyotini ifado edir. Ilahiyyəti başa düşdükdən, anladıqdan, onu öz dilinə tərcümə ■tdıkdən sonra öyronmo somoroli olur. Hotta moktob təcrü-fcsindən aydındır ki, şagird kitabda yazılanı eynən, horfon nağıl tdırso, bu onun həmin materialı şüurlu surotdo mənimsəmədiyini, Laxud mexaniki yadda saxladığını demok üçün osas ola bilor. ■addasaxlamada топа olaqolorinə istinad ctmok сох vacibdir. fcixoloji eksperimentlor göstənnişdir ki, bir tokrardan sonra 100 panasız sözdən 5-i yadda saxlamhr. Amma 38 sözlü ciimlodo 17 pantiqi mona rabitosindon 15-i yadda saxlamr. Buna goro do pgirdin özünün fıkirloşib tapdığı, özü gətirdiyi misallar, ifadələr U.ıh.1 yaxşı yadda qalır.

Yaddasaxlamamn möhkəmliyi üçün hafizonin fəalhğı, ümumi Һкп fəallıq çox vacibdir. Oxunan və ya öyrənilən matcrialı insanin ши dilinə tərcümə etmosi» onu dönə-dönə təkrar etmokdən Laxşıdır. Bir psixoloji eksperimentin noticosi bu cohotdon сох Srotamizdir. Eyni kursun tolobolori 4 qrupa bölünür, onlara eyni kahni materiahni öyrənmək tapşırıhr. Lakin hor qrupun qarşısına lajıuxtəlif moqsod qoyulur. I qrup materiah 4 dofo oxumalıdır, II

319 qrup 3 dəfə oxumalı, birdəfo danışmalı, III qrup 2 dofo oxutnall dəfə danışmah, IV qrup isə onu bir dəfə oxuyub 3 date Щ ctməlidir. Biitiin qruplarda yaddasaxlamamn somorosi yoxlanarN malum olmuşdur ki, an pis yaddasaxlama va an lama I qrupda, yaxşısı IV qrupda olmuşdur. IV qrup yalniz bir dolo oxumaq vi data onu izah etmok moqsodi güddükdə onlarda materiala tam ft miinasibot yaranmışdır: tolobolor mətni şərh edo-edo on mahiyyotini dorindon başa düşmüş vo hafizodo hokk etmişl Yoni material sadoco olaraq oxunmamalı. heç olmazsa o. tiki təkrarlanmalıdır. Oxu prosesindo materialdaki cisimlori. hadisol təxəyyüldo canlandırma, «Пкгәп onlan nozordon kccirmo» do ç ohomiyyotlidir. Belo bir mnemik omoliyyat fikri foallığı artı yanaşı materiah aydin tosovviir ctmoyə və hafızəda mö londinnəyə kömək cdir.

Öyronmə zamani məşğolo növlorinin, eloco do işlə istirah diizgiin növboloşdirilməsi do vacibdir. Mosolon, yaşlı adam 4~ doqiqo gorgin məşğul olduqdan sonra 10-15 doqiqo isti etmolidir. Bu cohot şagirdlorin tolim materialmi öyronmosi somoroli təşkili iiçiin do vacibdir.

Moşğəlo növlorinin diizgiin növboloşdirilıııosi do öyronmə səmərəliliyi üçün çox ohomiyyotlidir. Bclo ki, iki ntozmuncajf materiah bir-birinin arxasinca oxumaq onlann bir-biri qarışmasına sobob olur; yaxud, asan materialdan sonra materialm öyrənilmosinə keçmok do səmərəsizdir. Çünki bu sonraki material sanki ovvolkini sıxışdırıb aradan çıxarır. sinir proseslorinin miioyyon qanunauygunluqlan da noz alınmalıdır. Sinir sistemino tosir edon qıcıqlayıcıla xarakterindon vo intensivlik saviyyasindan asih olaraq iki longimo hah baş vero bilir. Belo ki, sonraki qiivvotli qıcıqlay özündon ovvolki qiciqlayicilann törotdiyi oyanma saholo longidir (bu, özündən əvvələ tosir edon lo g i m о adlamr). Digor halda iso miioyyon qiivvotli qıcıqlayıcı tosiri ilo beyindo omolo golmiş üstün oyanma sahosi, ora tosir e vo nisboton zoif qiivvoyo malik qiciqlann beyindo yeni oya~ saholori omalo gotinnosino imkan vermir. Belo bir voziyy materiah oxusaq da onun yadda saxlanmasi tam, doqiq vo do ola bilmoz. Çünki özündən ovvolki qıcıqlar ona longidici tosir Bunu özündən sonra tosir edon longimo adlandmrlar.

Yaddasaxlama vo ya öyrənmə ila alaqadar olaraq bu voziyy

320

В halda rast golmok olur: 1) oxşar materiallar hec bir fasilo fcmodon bir-birinin ardınca öyrənildikdo; 2) əvvəl asan, onun masinca fasila vermadan daha çətin material öyrənildikdə.

Bir fakta diqqət yctirok. Tocriibo gostorir ki, dorsi öyrəndikdən Ьпга 30 doqiqo fasilo veron, yoni heç bir şeylə məşğul olmayan bgirdlor öyrondiklori materialm 50-55 faizini, bir dorsi öyrənan pnu fasila vermadan başqa dorsi öyrənməyə keçən şagirdlər iso nız 25 faizini yadda saxlaya bilirlar.

Yaddasaxlama va ya öyrənmə zamani hor bir şoxs öz fordi usiyyotlorini do nəzərə almalıdır. Bela ki, bəziləri özü uduqda, gördükdə, digorlori ucadan oxuduqda vo ya başqası uduqda - о qulaq asdiqda materiah yaxşı yadda saxlayir. Bu, fizonin tiplori ilo əlaqədardır. Hafizo tiplori hor hansi adamin i vo песо yadda saxlamasi ilo əlaqədardır. Bir qisim adamlar kili, insanin sifotini, predmetlori yaxşı yadda saxlayir. Bu, fizonin obrazh tipidir. Digorlori iso sözlori, fıkirlori, ifadolori şı yadda saxlayir. Bu, hafizonin sözlü-montiqi tipidir. ikinci afdan, adamlar materiah hom do muxtolif qayda vo ya iisullann moyi ilo yadda saxlamağa çalışırlar. Bu halda yaddasaxlama osesində hansi analizatorun üstün iştirakma göro hafizo tiplori üəyyən edilir. Yoni bəzilorində görmə, digərlərində eşitmə, üncülərində horoki analizator üstün iştirak edir. Bu cohotdon 'rmo, cşitmo, horoki vo qarışıq hafizo tiplori forqlondirilir. Odur ', yaddasaxlama prosesindo hafizo tiplori do nozoro ahnmahdir. lbotto, yaddasaxlama aktinda biitiin hafizo növlərinin birgo aliyyəti çox ohomiyyotlidir. Bu, fordi tocriibo prosesindo oldo ilmiş molumatların az-çox dorocodo hafizodo saxlanmasıdır. oni hifzetmo cisim vo hadisolorin oks etdirilmosi zamani onlann yduqları izlərin, olaqolorin beyindo saxlanmasıdır.

Hifzetmo u n u t m a ilo dialektik olaqədədir. İlk növbodə utmamn monfi cohotlori diqqoti colb edir. Miioyyon infonnasiya diki halda lazimdir, amma onu xatirlamaq miimkiin deyil, yoni da düşmür, izlor itib gcdib, unudulub. Halbuki unutmanin faydasi coxdur vo bunsuz şoxsiyyətin fordi təcrübəsi təşəkkiil edo ilmozdi. Garaksiz infonnasiyalar unudulur. Hifzetma aslindo inutma ilo miibarizo sayosindo miimkiin olur.

Unutma prosesinin песо getməsinə aid Ebbinhauzun bir əcrübəsini xatırlayaq. О miioyyon ctmişdır ki, materialm iyronilmosindon yanm saat sonra (olbotto, bu, materialm xarakterindən və öyrənən şəxsin fərdi xüsusiyyətlərindən çoi asılıdır) 40 faizi, bir gündən sonra 66 faizi, 3 gündən sonra 75 faizL 30 gündən sonra 79 faizi unudulur. Əlbəttə, bu mexaniki yaddasaxlamada belə olur, mənalı yaddasaxlamada unutma faia xeyli azalır.

Dcmoli, qavradığımız materialm ya hamisi, ya da müeyyei hissəsi unudula bilər, eləcə də həmin material! və ya onun bir hissəsini ya uzun müddət, ya da müvəqqəti olaraq unuda bilorik.

Unutma prosesi düz xott üzro coroyan etməyərək miioyyon xüsusiyyotlərə malikdir. Unutmanın qarşısını almaq üçün bu xiisusiyyotlori bilmək zoruridir. Qavranılmış materialm insan iiciin hoyati ohomiyyoto malik olmayan, onun tolobat vo maraqlarmi ödəməyən hissolori tez unudulur. Elo unutmamn ilk günlor daha siirotlo baş vermosi bclo hissolor hcsabma olur. Bu monada unutma cox moqsodouygun, tobii vo zoruri prosesdir, bunsuz bcynimiz çol yüklonmiş olardı. Gündəlik fəaliyyətimiz üçün ohomiyyotfl olmayanlar, onlarla olaqodar olaraq omolo gəlmiş müvəqqoti rabitələr lazimi qodor möhkəmlondirilmədiyi üçün tez unudulur Material kifayot qodor möhkəm öyronilmədikdə, homçinin aydin vo dorin dork edilmodon mexaniki surotdo öyrənildikdə do te unudulur. Əksinə, keçmiş bilik vo tocriibolorlo six olaqolondirilo-rok miikommol vo aydin dork edilib öyrənildikdo, ondan gündolik iş vo foaliyyotdo istifado edildikdo nisboton az vo gee unudulur, bozi cohotlori iso heç unudulmayaraq hoyat boyu yadda qahr.

Təkrarların diizgiin təşkil edilmomosi vo kifayot qod olmamasi da unutmamn osas səbəblərindən biridir. Öyrənmo başladığımız yeni material ovvol öyrənilonə nisboton çətin olduq da, bu, homin materialm unudulmasma qiivvotli tosir gostorir.

Unutmamn qarşısını almaq üçün öyronilmiş materiah unutduq-dan soma deyil, unutma başlamazdan ovvol tokrar etmok lazimdir

Miiasir dövrdə elmi-texniki toroqqi vo informasiyalann hoddon ziyadə çoxalması ilo olaqodar olaraq ononovi tolim usullanmn b sira qiisurlan aydin olur. Əvvəllər «təkrar biliyin anasıdır» formul tolim prosesini sadoco olaraq bilik, informasiya yığmaq aktıı miincor edirdi. Odur ki, çox demok, çox oxumaq, çox yadda sax lamaq tolimin cam hesab edilirdi. Oslindo bu əzbərçiliyə, tolim formalizmo aparan yoldur: belo olduqda öyrənənin fəällığı, öy nilonin totbiqi, praktikada yoxlanması kimi vacib mosələl kölgədə qalır.

322

Unutma ya tanıya, yaxud yada sala bilməməkdə, ya da səhv llanımaqda, eloco do səhv yada salmaqda özünü büruzə verir. pcmoli, yadasalma vo tanıma da miihiim hafizo prosesloridir. fciinki yaddasaxlama vo hifzetmonin noticosi yadasalma vo tamma broscslorindo tozahiir cdir.

Yadasalma mahiyyotco beynin keçmiş təcrübədən («hafızo |tnbanndan») indiki an iiciin zoruri olan informasiyam seçib ■yırması, canlandırmasıdır. Yoni kcçmiş qavrayış materialları purətlərinin şüurda yenidon canlandırılması yadasalma üçün osas ohotdir. Yadasalma sayosindo keçmiş tocriibonin, hisslorin, fikirlorin Ьофа cdilməsinə nail oluruq.

Yadasalmanın üç səviyyəsi ayird edilir: tamma, xiisusi yadasalma vo xatirlama.

T a n i m a yadasalmanin nisboton aşağı səviyyəsi kimi .ısmin təkrarən qavranılmasına istinad edir. Bu monada tamma yadasalmadan sado prosesdir. Tamma yadasalmadan asandir. Psixoloji eksperimentlor do bunu aydin surotdo gostorir.

ksperimcntin birinci variantında şagirdləri 50 obyektlo (söz vo kekillə) tanış edirlor. Bundan sonra homin söz vo şəkilləri yada lalmaq toklif olunur. Onlar orta hesabla 15 obyekti yada sala foilirlor. Eksperimentin ikinci variantinda iso şagirdləri 50 obyektlo ■nış etdikdon sonra onlara 100 obyekt toqdim edirlor (100 Obyektin 50-si ovvolki, 50-si iso yeni obycktlərdir). Şagirdlərə 100 Dbyektin icorisindo ovvolki 50 obyekti göstərmək toklif olunur. lar orta hesabla 35 obyekti tanıyırlar.

Göründüyü kimi, tamma yadasalma prosesinin başlanğıcmı, ısboton bosit soviyyosini toşkil edir.

Molumdur ki, miioyyon bir cisim vo ya hadisoni bilavasito aavradiqda, beynimizdo onunla olaqodar olan bir sira rabitolor pmolo golir; homin cisim vo hadisonin bilavasito tosiri kosildikdo bu rabitolor dorhal yox olmayib, az ya çox miiddot davam edir. puna göro do cisim vo ya hadiso tokrar olaraq tosir etdikdo bizo amis golir, onu kcçmişdo qavradığımızı başa düşürük, demoli, ■nıyırıq.

Qavrayış zamani omolo golon rabitolorin no dorocodo möhkomlondirilmosindon asih olaraq tamma muxtolif soviy-•lordo tozahiir cdir. Ogor bu rabitolor lazimi qodor möhkom-ndirilməsə, tamma aydin deyil, qcyri-müəyyən olur. Bu, iimumi imadir. Əksinə, qavrayış zamani omolo golon rabitolori lazimi

qədər möhkomlondirdikdo, hor hansi adami vo ya cismi doqiq tanıyırıq. Bu xiisusi tanımadır. Bclə hal da olur ki, bilavasili qavramadığımız şeyləri də tanıya bilirik. Miioyyon bir hckayodt tosvir olunan bir yeri, cismi gördükdo tanıyırıq. Bu, tosvir iizna tammadir. Belo tanimanin müoyyonlik dorocosi tosvirin mükoın məlliyindon asılıdır. Tolim işindo təsvirdon geniş surotdo istil.nl»» edilir.

Insamn qarşısına qoyduğu moqsod, ifa etdiyi foaliyyot nöwi, maraqlan, keçirdiyi hissi yaşamalar yadasalmanın keyfiyyoiino tosir göstoro bilir.

Yadasalmanin miivoffoqiyyotli olmasi üçiin öyrənılon material! tam vo diizgiin anlamaq, onu omoli surotdo totbiq etm.»k bacarığına yiyələnmək, həmçinin öyrondikdon sonra qarsıya miivafiq suallar qoyub onlara diiriist vo otrafli cavab vennoyo stfl etmok vacibdir. Əgər material xiisusi çətinük çokmədən vo qavrayışa istinad etmodon canlandirihrsa, bu xiisusi yadasalmadıı Bunun osas olamoti odur ki, materiah yada salarkon iradi sod göstorilmir. Material sanki özü hafizodo canlanir. Bu. yadasalma-nın niyyətsiz fonnasi da hesab olunur. Yoni yadasalmanin xarak-terindon asih olaraq, niyyotsiz vo niyyotli yadasalma tbrqlondirilii Niyyotsiz yadasalma miioyyon bir cisim vo v.i hadisonin, mətnin qarşıya xiisusi moqsod qoymadan sanki ötm özüno yada düşməsidir. Bu, insanin tocrübosindo çox tez-tcz bas verir. Hotta, bozon özümüzə təəccüblo sual veririk: bu adam vo yaJ bu hadiso haradan yadıma düşdü? Əslindo iso bozon çox zoifl nozoro сафап qıeıqlayıcılar assosiasiya iizro, yaxud hor hansi likir zoncirinin moqsoddon yaymmasi formasinda indiki anda likir obyekti olmayan cisim vo hadisolori yada sala bilor.

Hor hansi bir cismi, hadisoni, işi, öyrənilmiş materialı,J qarşıdakı moqsodlo olaqodar olaraq qosdon. xiisusi soy göstormok sayosindo yada salinqsa, bu, niyyotli у a d a s a 1 J m a d i r . Bu, insandan xiisusi iradi soy göstorilmosinı tolob edon miirokkob hafizo prosesidir. Homin cohot, yadasalmanin xatirlama soviyyosindo daha aydin surotdo nozoro çarpır. Yoni xatirlama daha foal yadasalma prosesidir vo xiisusi gorginlik. iradi soy tolob edir. Odur ki, yaxşı xatırlamağı öyronmok lazim golir Biliklorimizdon somoroli istifado etmok bundan asılıdır. Yaxıı 1 yadasalma yaxşı xatirlamam adoton tomin cdir. Lakin xatirlamanin I miivoffoqiyyoti onun hansi şoraitdo vo песо yerino yetirilmosindue j

ksihdir. Xatirlamanin miivoffoqiyyoti qarşıda duran moqsodin hydin vo doqiq dork edilmosindən asılıdır. Xatirlama da Bnahiyyətcə seçici xarakter daşıyır, yoni bu zaman qarşıdakı Inoqsədlo bağlı olan vo ya konkret foaliyyoti icra ctmok iiciin ■eruri olan biliklori yada salırıq. Bunu asanlaşdırmaq iiçiin satirlanacaq materialm planmin tortibi, obyektin miivafiq surotinin pal şəkildə yaranmasi, dolayi assosiasiyalardan istifado vo s. ohomiyyotlidir.

Yadasalmanin xiisusi bir formasi x a t i г о d i r. Bu, fcccmişimizin zaman vo mokanca mohdudlaşan surotlorinin yada lahnmasidir. Xatironin morkəzindo şoxsin özü, onun başına golon |Vo ya şahidi oldıığıı hadisolor durur. Odur ki, xatiro zamani keçmiş obyektlori tokco yada salminq, eyni zamanda onlan harda, no vaxt, ihansı şoraitdə qavradığımızı yada salır, onlan həyatımızın finüəyyon dövrii ilo bağlayır, onlann zaman ardıcıllığını dork edirik. [Xatiro eyni zamanda yada sahnacaq hadisolorin mozmununu, onlann ardıcıllığını, aralarındakı olaqonin sobobini dork etmok flçün zoruri olan miirokkob fikri fəaliyyətlo bağlıdır. Xatirolor msanin şəxsi hoyati ilo bağlı olduğu üçün bir sira emosiyalarla müşayiət olunur.

Göründiiyü kimi, insan hafizosinin somoroli foaliyyoti bir sira amillordon asılıdır. Buraya noinki hafizo obyektinin mozmun vo xarakteri, eloco do hafizo subyektinin saglamhq dorocosi, yaş vıisusiyyətlori, şəxsiyyətin istiqamoti, yönəlişi vo s. ciddi tosir 'gostorir. Yalniz bir cohoti qeyd ctmok lazimdir ki, miiasir dövrdo Informasiyalar siirotlo artsa da, insan beyninin imkanlan hoddon ziyadə genişdir. Bozi hesablamalara goro insanin idrak Ibaliyyotindo (onun yalniz beyin yarımkürələri qabığında 14-16 milyard sinir hiiceyrosi var) biitiin sinir hiiceyrolorinin yalniz 4 faizi iştirak edir, qalan 96 faizi sanki ehtiyatdadir.

Başqa bir cohot. Belo bir fikir var ki, yer üzündo olan insanlarm yalniz 1 faizi imkanlarindan somoroli istifado edo bilir.

Insan hafizosinin somoroli foaliyyoti iiçiin do olverişli daxili vo v.ii ici şoraitin yaranmasi zoruridir. Tokco onu göstonnok kifayotdir ki, matcriahn yadda saxlanmasma insanin ac vo ya tox olmasi. taglam vo ya xosto, giimrah vo ya yuxulu, dalğın vo ya diqqotli olmasi da ciddi surotdo tosir gostorir. Xiisuson do insan hafizosinin foaliyyoti onun no dorocodo giimrah vo ya yorğun olmasindan asılıdır. Yorğunluğu aradan qaldinnaq. hafizonin foaliyyotini səmərəli təşkil etmək üçün yol və vasitələr çoxdur. Bııraya oım4 rejiminə ciddi riayət edilmosi, omoklo istirahotin diizgüÄ növbələşməsi, farmokoloji, fizioloji vo s. tosirlor daxildıı Mosolon, görkəmli şəxslərin yorğunluğu aradan qaldırmaq ücıal soyuq sudan istifado etmosi ibrotamizdir. Mosolon Siller yaradıci işlə məşğul olarkən ayağını buzlu suya salarmış. Şatobrıan beU vəziyyətdə ayaqyalın soyuq döşomədo gozonııiş. V.Hiiqo soyuq duş qobul ctmoklə yorğunluğu aradan qaldırannış. Puşkin səhorhır buzlu suda çimməyə adət etmişdi. Əlbəttə, bu faktlar təqlid ücün gətirilmir. Əsl məsələ ondadır ki, hor kos öz zehni foaliyyotini, eloco do hafizosinin foaliyyotini somoroli toşkıl etmok ücün optimal yol vo vasitolor seçə vo onlardan istifado edo bilor.

XI V Ə S İ L TƏFƏKKÜR VƏ NİTQ

1. Təfokkürü öyrənməyin xiisusiyyotlori