Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

edon muxtolif vo rəngarəng cisım-lərin, hadisolorin hamısını qavraya bilmoz. Onlardan yalniz miioyyon cisimlor ayird edilir, qavramhr. Bu isə, insamn həmin cismə olan müna-siboti ilo toyin olunur.

Qavrayışın seçiciüyi şoxsiyyə-tın xiisusiyyotlorindon asılı olaraq müoyyən obyektləri başqalarmdan ayıraraq daha da aydin, aşkar surot­do oks eldirmoklo bağlıdır. Bu halda aydm qavradığımız cisim qavrayışın obyekti, yerdo qalanlar iso fon olur. Insamn moqsodindon, qavramlan ci-

sımlorin xüsusivyəılorindən asih olaraq obyektlo fon miitomadi rotdo yerini dəyişo bilor. Mosolon, şəkil 38-de obyektlo fonun rini dr^yışmosJndon asılı olaraq şəkıl ya qoca, ya da cavan qadin mi qavrarnla bilor. Obyektlo fonun yerinin doyişdirilmosi vo ya dm seçilməsindən praktik moqsədiər üçün istifado olunur. Adotos. yolda işloyonlor çohxayı paltar geyirlor ki, boz fonda tcz scçilsintoi Yaxud, obyektin ayird edilməsıni çətinləşdirmək üçün onu foiuf uyğun şəkildə gizlodirlor (maskirovka edirlor).

Qavrayış prosesino insanin hoyat tocriibosi, maraqlan, şoxstr yotinin iimumi istiqarnətı, sorvot meyli ciddi tosir gostorir (Bax: kit 39).

Insanin iimumi psixi hoyat məzmunundan asılı oiaiaq qavrayt sin mozmunu vo cəroyanctmə xüsusıyyotı do doyışilir. Mosolon, hor kos rosin əsərini, musiqini, kinofılmi, tobiot monzorosini bir

cür qavrayir.

Qavrayışın mozmun vo istiqamotinin insanin tocrübəsindofl hoyata miinasibotindon, maraq!anndan, biiik zənginlıyındon, У$^Я mündon asılı olmasi appersepsiya adlamr Bu da qavrayw sin miihiim xüsusiyyətidir. Dilimizdo işlonən «Zər qodrini zorgofi bilon> ifadosi qavrayışın insanin iimumi psixi həyat mozmunundad asıhlığını ayrdin surotdo gostorir. Yaxud, Knlovun «Xoruz vo infl tomsilini xatirlayaq. Don axtaran xoruz inciyo rast golondo dilxor olur, onu bir konara attr, onun ovozindo bir агра doni tapsaydı di» ha yaxşı olardı «fıkrinə düşür».

Appersepsiya insan qavrayısını fəallaşdırır. Belo ki, insan hoc,

260

si cismi, hadisoni qavrayarkon ona müəyyən münasi;^ u ^r. Odur ki, qavrayış miivafiq appersepsiya olduqda daha m°^S f iyyotlo coroyan edir.

3. Sensor keyfiyyotlorin (duygulann) təsnifa^, hossaslığın növləri
Duygulann novlori muxtolifdir. Onlan песо təsnif etrn^ _?
volco, duygulann xüsusiyyətlərino diqqot yctirok. y_u ^aV
d cdildiyi kimi, duyğular miioyyon qıcıqlandırıcılan_{n m} • д
"ptorlara (analizatorun birinci hissosino) tosiri notic_Əsi_nj ^V? ^
rirlor. Bu cohoti nozoro alaraq onlan yaradan qıcıqlandı_n ı "
~ olorino vo homin qıcıqlandırıcılann tosir etdiyi resent Г™
on aşağıdakı üç qrupa bölürlər: ^{0Г ага}

1. 
   Eksteroseptiv vo ya xarici duyğular. Onlann resent onin səthində yerloşir, xarici alomdo olan cisim vo hadi_s | ^Ш "olorini oks etdirirlor. Gönnə, cşitmə, iybilmo, dadbi|_mə °,ⁿⁿ
   

duyğulan bu qrupa daxildir. ^ə

2. 
   İnteroseptiv vo ya daxili duyğular. Onlann resep_t0rj_ar ,
   

li üzvlərdə, həmçinin, bodonin toxumalannda yerləşj_{r VQ} ? ^a~
lərın voziyyotini oks etdirir. Acliq, toxluq, susuzluq _Uv ЈТ^{1 1}
s. interoseptiv duyğular qrupuna daxildir. ^^{u an}

3. 
   Proprioreseptiv duyğular. Onlann reseptorlan _0yn lələrdə ycrləşir, bədənimizin hərəkəti vo voziyyətj hftom ^° lumat verirlər. Horoki və müvazinət duyğulan bu qru_pa ^j*
   

Miiasir tosəvvürlorə görə duygulann növlori bir-biri i|_ə • tdə olaqədardır. Onlan mütləq şəkildə xarici (ekstcroseptj^f ^VU ili (interoseptiv) duyğulara ayırmaq düzgün olmazdı. Du_Vd ı° bozi növlərini, mosolon, ağrı, dadbilmə, chtizaz temno ³" yğulannı vo s. mahiyyot etibarilo xarici daxili duyğuiar kiny?^ ctmok olar. ¹

Xarici duyguiar icorisindo gönnə duyğuları mühüm _yer Jar xarici alom haqqinda çox zongin informasiya gəti_rj_r у.

edilmişdir ki, otraf aiomdon insan bcynino daxil olan inf °^ ilann 80 - 90 faizi məhz görmə analizatoru vasitesi]_{Q v}^Jr ^a"

7 liyyatmin çoxu görmə nozaroti altinda hoya, \. ^

!61

hr. -fi

Görrnə duyğusu sayəsində biz cisimlərin forma və rəngini, öl çüsünü, həcmini, məsafəsini dərk edirik. Homin duyğular insanıft məkanda bəlodləşməsini tomin edir, hərəkotlorini tonzim etməyf imkan verir. Oxumaq vasitəsilə bəşər təcrübəsino yiyolonmək d»» görmə sayəsində mümkiindür.

İşıq gözün torlu qişasındakı kolbacıqlara və çöpcüklorə tosil edir. Orada əmələ gələn qıcıqlanma onso payındakı görmə mərke* zinə noql cdilir. Görmə analizatorunıın bu üç hissəsindən biri zədfl lənərsə görmo duyğusu əmələ gəlməz. Mosolon. kolbacıqlar zodo« ləndikdə xromatik rənglər fərqləndirilmir, hər şey ağ. qara, bof rəngdə görünür; çöpcüklər zədələnəndə qarov xəstoliyi və ya to» yuq korluğu yaranir, insan qaranlıqda heç bir şey görmür. Görmt analizatorunun beyin nahiyəsi zədələnorkon iimumon korluq ome* lə golir. Deməli, gönrıə duyğusunun əmolo golmosi iiciin xarici qı« cıqlayıcının təsirilo yanaşı görmo analizatotrunun da normal foaliy* yət göstərməsi zəruridir (bu cəhət biitiin duyğıı növlorino aiddir). J

İş ycrində işığm kemiyyətindon, dÜşmo istiqamotindon, cloctj də ronglərin çulğaşmasından asılı olaraq noinki işçinin ohvali-nfcj hiyyəsi, həm də əməyin məhsuldarlığı dəyişə bilər. Yalnız otfl| göstənnək kifayətdir ki, iş ycrinin optimal surotdo ronglənmtnl məhsuldarlığın 20 - 25 faiz artmasına sobəb ola bilər.

İctimai-tarixi inkişaf prosesindo, miirokkob vo çoxcohotll omok foaliyyoti sayosindo insanin görmə analizatoru yiiksok dorna cədə tokmilləşmiş, görmə duyğuları daha dolğun. mo/munlu oU mıışdıır. F. Engclsin bir müqayisəsi bu cohotdon çox xaraktcrikdHl О göstərirdi ki, «qartal insandan xcyli uzaq köriir, lakin insan gov şeylərdo qartal gözündən daha çox olamotlori ayird edir.

Eyni cohot insanin eşitmə analizatorunun foaliyyotino do afl cdilo bilor.

Eşitmə duyğularınm qıcıqlayıcısı muxtolif uzunluğa malik sm dalğalarıdır. İnsanın eşitmo analizatoru saniyədo 16-dan 20« МЩ (iyirmi min) tezliyo malik soslori ohato cdir. Eşitmo duyğuları *Ш sin hündürlüyünü, gurluğunu vo tembrini oks etdirir. insanlarm s<« lori tcmbrino goro bir-birindon forqlonir.

Biitiin cşitmə duyğuları nitqi, musiqi soslorini vo sos kiiylone oks etdirir. Onlann da hiidudu var. Bclo ki, çox sos-kiiy sinir sitifl mini pozur, insanda əsəbilik, yorğunluq törədir.

Əlbəttə, duygulann növlori çoxdur. Onlar (mosolon, dadhfl mo, iybilmo, cinsi, achq, toxluq, horokot duyğulan vo s.) insan

262

Ikiyat fəaliyyotində miihiim rol oynayir. Duygulann hor biri istor Unci alomin cisim vo hadisolorinin, istorso do orqanizmin daxili jb/.iyyotinin ayn-ayn cohotlori barodo miixtolif informasiyalar go-Urir. bununla da orqanizmin gercokliyi otrafli dork etmosini, ona pal miinasibot boslomosini tomin cdir. Yalniz bir cohoto diqqot ptirok: ogor orqanizmdə ağrı duyğuları olmasaydi biz qıcıqlayıcı-prin hansının faydalı, hansının iso qorxulu vo ya təhliikəli olduğu-m ayird edo bilmozdik. Tosadiifi deyildir ki, dorinin sothindo, da-lih orqanlarda vo ozololordo xiisusi reseptorlar - «ağrı nöqtələri» brloşir. Ona görə do dorinin, ozolonin mexaniki surotdo zodolon-losi, daxili üzvlərin xəstələnmosi ağrı duyğuları verir. Bu, moso-bnin holo bir tərəfıdir. Digor torofdon, hoddon ziyado qiivvotli qi-Iqlayıcılar (çox gur işıq, sos, çox soyuq, koskin iy vo s.) tosir et-■kdo do analizatorlarda ağrı duygulan yaranir. Demoli, insanin liygu analizatorlan sanki qıcığın miioyyon komiyyotinə (aşağı vo m yuxan həddino) ııyğıınlaşır. Bu mosolo analizatorların hossash-I ilo əlaqədardır. Mosolon, biz uzaq ulduzlardan golon işığı gör-Iflrük, yaxud dərimizo toxunan tozları hiss ctmirik. Çiinki hor ciir fccıqlayıcı duyğu omolo gotiro bilmir. Duyğunun omolo golmosi kun qıcıq miioyyon komiyyoto malik olmalıdır.

Qiciqlayicimn ilk dofo on zoifduyğu omolo gotiro bilon on ki-ш komiyyəti duyğunun m iit I о q h о d d i adlamr.

Bu kəmiyyotdon aşağı olan qıcıqlayıcılar duyğu omolo gotiro
I fti zoif qiciqlayicim duyma qabiliyyəti mütləq həs-|a s I l q adlamr. Mütloq hossaslıqla duyğunun aşağı mütloq həd-l .'is miitonasibdir: E = 1/p; burada «Е» mütləq hossaslığı, «R» m miitloq hodd komiyyətini bildirir. Yoni duyğunun aşağı miitloq Bddi az olduqea ona hossasliq yiiksok olar vo oksino.

Adoton analizatorların həssaslığı yaşayış şəraitinin təloblərinə, ■lıyyətin xarakterino vo s. göro artib-azala bilor. Mosolon, musi-Kilordo eşitmə, rəssamlarda görmə, dequslatorlarda iybilmo, dad-Bnıo həssaslığı çox yiiksok ola bilor. Bir fakt. Görmə, cşitmə vo inişıq qabiliyyətindən məhrum olan О. İ. Skoroxodova «Pravda» ■ «lzvcstiya» qəzctlərini mətboo boyalarının iyinə göro bir-birin-ш\ forqlondirirdi. Demoli, insan analizatorlan inkişaf cdərək çox шок səviyyəyə çata bilor. Burada miimarisolər do miihiim rol

Bbyır.

f Duyğunun aşağı mütləq həddi oldıığıı kimi yuxarı miitloq həd-

263

di də vardir. Bu halda qıcıqlayıcı keyfiyyotco yeni bir duyğunu əmolo gəlməsinə səbəb olur. Mosolon, insan qulağı 20000 hers* dək səslori cşidə bilor, ondan yuxan tezliyi normal duygu kimi ol ctdirmək mümkün deyildir.

Eynicinsli qıcıqların qüvvələri arasındakı forqi biz homişo duj muruq. Qiciqlann arasmdaki bu forq yalniz miioyyon hoddo cat da onu duyuruq. 300 şamlıq işığa 1 vo ya 2 şam əlavə etsok işı artmasını duymanq, yalniz üç şam olavo etdikdo ilk dofo bu forq yoni işığın artdığını duyuruq.

Demoli, eynicinsli qiciqlandiricilann qüvvələri arasındakı gP lo duyulan on az forqo duyğunun fərqləndirmə hoddi yilir.

Eyni cinsli qıcıqlar arasındakı on az forqi duyma qabiliyyoti fərqləndirmo həssaslığı deyilir.

Fərqləndirmo hossaslığı da bir sira amillorin tosirilo artib-az la bilor. Buraya insanin moşğul oldıığu foaliyyot növünün təloble ciddi surotdo tosir gostorir. Mosolon, xalça toxuyan qizlarda çalarlarına həssaslıq adi adamlarda olduğundan onlarca dofo olur.

Demoli, foaliyyotin xarakterindon asih olaraq bizim analiza lanmizin həssaslığı doyişə bilor. Bu doyişiklik iki istiqamotdo do bilor. Bir halda hossasliq arta, digor halda iso azala bilor.

Miioyyon qiciqlandincinin hor hansi hiss üzvünə uzun mii' fasilosiz olaraq tosir göstənnəsi noticosindo həssaslığın dəyişıru adaptasiya adlamr. Qıcıqlayıcı çox zoif olduqda hossasl artir, çox giiclii olduqda iso hossasliq azalir.

Adaptasiya bir sira duyğularda (gönrıə, tempcratur, iy və xunma) qiivvotli, cşitmə vo ağrı duyğularında iso zoif olur. Yal bir fakt: işıqlı otaqdan qaranlıq otağa kcçdikdən vo orada bir A qaldiqdan sonra gönnə analizatorunun həssaslığı 200 min dofo ar tir. Bu halda, песо dcyorlər, giindüz görmo aparatından, yoni kol bacıqlarla görmədən gccə gönnə aparatına eöpcüklorlo görmoy^ kcçilir. Bu cohot orqanizmin bioloji imkanlannin genişliyini süt( etməklə yanaşı analizatorların foaliyyotinin səmərəli təşkili üç( do zəmin yaradir. Lakin hissi inikasın xiisusiyyotlori ilo olaqo olaraq iki psixi hadisoyo do diqqoti colb ctmok lazimdir. Bunlardi biri sincsteziya (yunanca - synisthesis - birgo hissetmj eyni zamanda duyma) hadisosidir. Bu halda hor hansi qıcıq m fiq analizatora tosir edorok, subycktin özündən asılı olmadan, n

264

о analizatora uyğun duyğunun əmələ gəlməsinə, cyni zamanda vo, onunla bilavasito bağlı olmayan duyğunun da yaranmasına b olur.

Qıcıqlandıncının bir analizatora tosiri noticosindo başqa anali-tor iiçün sociyyəvi olan duyğunun omolo golmosi sinesteziyadır. nun on geniş yayılan növü rəngli səsdir. Yəni səs qıcıqlan eşit-

ilo yanaşı, hom də görmə, yoni rong duyğusu yaradir. Məşhıır tokarlardan A. N. Skryabin, N. A. Rimski-Korsakovda belə hal-çox olmuşdur. Eyni qayda ilo bir sıra adamlarda sarı-çəhrayı g istilik duyğusu, göy-yaşıl iso soyuqluq duyğusu törədir. Sines-*ya, dcməli, bir modallıqda olan qıcıqlayıcının tosirilə başqa mo-lıqda olan duyğunun yaranmasıdır.

Həssaslığın artması ilo olaqodar olaraq diqqoti colb edon baş-psixi hadiso scnbilizasiyadir. (latinca sensibilis -siyyath) - qıcıqlayıcıların tosirilo sinir mərkəzlərinin həssaslığı-artmasıdır: analizatorların qarşılıqlı tosiri vo mümarisələr sayə-^Jə həssaslığın artması sensibilizasiya adlanır. Məsə-, üzərində todqiqat apanlan adama «limon kimi turş» sözünü de-do. həmin qıcığın tosiri altinda onun gözünün vo dilinin elcktrik saslığının dəyişməsi faktı aşkar edilmişdir. Bclo dəyişmə dilə on şirosi ilo tosir cdorkon müşahidə olunan dəyişmonin eyni ol-uşdur.

Deyilənlərdən aydin olur ki, hiss iizvlorinin həssaslığının dəyi-məsi qanunauyğunluqlarını bildikdo xüsusi surotdo scçilmiş yar-nçı qıcıqların kömoyilə bu vo ya digər rescptorun həssaslığını аг-aq olar. Bu cohot pcrseptiv foaliyyotin mütəşokkil surotdo isti-ətləndirilməsilə bağlıdır. Mosolon, musiqi ilo məşğul olan aqlarda səslərin yüksəkliyini diizgiin fərqləndirmə miitloq eşit-9 qabiliyyəti ilo yanaşı mümarisolərin səmərəli təşkilindon də llıdır.

4. Perseptiv mütoşekkiliyin xiisusiyyotlori

Hissi idrak orqanizmlo mühit arasındakı qarşılıqlı tosir proscsi-B noticosi kimi meydana çıxır. Burada biz mühiti, gercekliyi ob-kt, onu oks ctdironi iso subyekt kimi qobul cdondo obyektlo sub-it arasinda miirokkob qarşılıqlı miinasibot olduğunu yaddan çı-a bilmorik. Bclo ki, subyekt gercokliyin tosirino sadoco olaraq ruz qalmir. Homin təsirə əks-təsir göstərə bilir. Əlbəttə, holo

265

hissi idrak səviyyosində bu əks-təsir obyektin şəklini doyişrtMİ formasında nozoro çarpmasa da, obyektə «fəal uyğunlaşma» foN ınasında özünü büruzo vcrir. Başqa sözlə, subyckt bu morholodi sensor proseslərin foaliyyotini daha səmərəli şəkildə qurmağa, уЛ ni moşq yolu ilə analizatorlann həssaslığını artırmağa, gcrçokliyij cisim vo hadisələrinə seçici miinasibot bəsləmoyo, onları planh Щ məqsədəuyğun surotdo dork etmoyo can atır. Belo bir perscptiv Щ alltq sayosindo insan otraf miihito diizgiin bələdloşmoyo, davrana vo roftannda miihitin tələbinə uyğun olaraq miioyyon doyisiklli yaratmağa müvəffəq olur. Beloliklo, perseptiv obraz horokotlorid davranışın tənzimçisinə çevrilir. Bu da öz növbosində hissi prosflfl lərin inkişafına ciddi tosir gostorir. Bclo ki, insanlarm noyi vo nefl qavramasi, noyi vo песо ctməsindon asılıdır. Yoni insanlarm pfl septiv foaliyyoti onlann hissi idrakının mozmun vo isiiqumotiql ciddi surotdo tosir gostorir. Bu iso hor bir fordin öz duyğu və qil rayışımn foaliyyotini somoroli toşkil etməsindon asılıdır.

Sensor mütəşokkillik (toşkil olunma) dedikdo. hor bir foil üçün xarakterik olan ayn-ayn hiss iizvlori sisteminin inkişaf sovB yosi vo onlann bir kompleks halında birloşdirilmosi qaydası (iisl bu) nozordo tutulur.

Molumdur ki, heyvanlar alomindo hor hansi bir modallığa in*J lik dııyğunun iistün inkişaf soviyyosi novo moxsus olamotdir: сун növlü heyvanlann hamısında hor hansi duyğu növii (mosolon. qafl tallarda uzaqgörmə, itlordo iybilmo) xiisusi olaraq inkişaf edir.

insamn sensor mütəşokkilliyi (hissi proseslorinin tokmillosme si) hoyati boyu baş vcrir. insamn sensor inkişafı şoxsiyyotin и/щ hoyat yolunun noticosidir. Demoli, hossasliq (hissiyyat) insanin Я tensial xassosidir. Onun gcrçəkləşməsi bir sira amillordon asılıdfl Buraya: insanin yaşadığı hoyat şəraiti, foaliyyot növü, özündo ■ vo ya digor hossasliq növünii inkişaf ctdimıək üçün iradi soy gfl tərməsi vo s. daxildir. Elo buna goro do körpo uşaqlarda bu vo Щ digor analizatorun hossasliq soviyyosino goro о qodor do forq m mur. Yaşlılarda iso bu forq tam aydınlığı ilo özünii biiruzo verir. ■ da şoxsiyyətin öz sensor foaliyyotini песо toşkil ctmosindən, nofl yönoltməsindon, no dorocodo məşq etməsindən asılıdır. MoşjH holland astronomu M. Miniartın ibrotamiz sözlərini xatnlatmaqe rinə diişərdi. О deyirdi: «Sizin dork etmoyiniz sizin özünüzdoıı лЛ lıdır. Bunun üçiin gözüniizü «поуә baxmaq lazim gəldiyini Ы1»Я lı schrli əsaya toxundurmağınız kifayotdir». Bu. hissi proseslalŞ

266 llıyyətını giiclondirmok iiciin insanlarm olindo miihiim imkanlar luğuna işarədir. Bunu hoyati faktlar aydin surotdo siibut edir. iki Ida hiss iizvlorinin həssaslığının artırılması diqqoti colb cdir: 1) Irtobii olaraq sensor qüsurların (korluq, karlıq) ovoz olunmasina }hkan veron hossasliq; 2) fəaliyyətdən, subycktin peşəsinin spesi-toloblorindon omolo golon hossasliq. Elmo coxdan bolli olan vo xtolif psixoloji ədobiyyatda öz oksini tapmış bozi cohotloro diq-yctirok.

Görmə vo eşitmə analizatorlarının foaliyyoti pozulduqda onla-funksiyalan miioyyon dorocodo başqa analizatorların hossasli-ın artması, kəskinləşməsi ilo ovoz olunur. Mosolon, kor adam­in heykəltoraşlıqla moşğul olmasi molumdur. Belolorindo toxun-duyğuları sanki görmə funksiyasını ovoz edir, çünki onlann saslığı hoddon ziyadə artmış olur. Karlarda chtizaz duyğularının kinləşməsi do bu qobildon olan hadisodir. Eşitmədən erkon ■rum olmuş bozi adamlarda ehtizaz duygulan о dorocodo yiik-I inkişaf edir ki, onlar hotta musiqini dinloyo bilirlor. Bunun On onlar əllərini çalğı alətinin üzərinə qoyur vo ya arxalanni or-tro tərəf çcvirirlər. Kar, kor O. Skoroxodova olini danışan hom-botinin boğazına qoyaraq onu səsindən tamya vo no barodo da-"ıgını anlaya bilirdi. Kar, kor vo lal Elen Kellcrdo iybilmo hos-tığı о qodor yiiksok inkişaf etmişdi ki, о çoxlu dostlarını vo go-adamlan onlann iyindon forqlondirirdi. Bu cür adamlarda ayn-I analizatorların həssaslığınm artmasi sanki tobii ovozvermo isipino istinad edir. Lakin burada orqanizmin otraf miihitlo ola-taxlamaq ehtiyacinin hor hansi analizatorda həssaslığın artması-losiri faktı nəzərdən qaçırıla bilmoz. Belo ki, bir sira foaliyyot tolorindo uzun miiddot çalışan şəxslərdə fəaliyyotlə bağlı olan Hizatorun həssaslığının artması faktı da bu mülahizəni bir daha diq edir. Mosolon, uzun miiddot cilalayıcı işləyənlər, 0,0005 llimetrə qodor olan çökəyi göro bildikləri halda, moşq etməyon imlar bunu yalnız 0,1 millimctrə qodor olduqda göriirlər. Dequs-)rlarda iybilmo vo dadbilmə həssaslığı yiiksok inkişaf səviyyə-çatır. Təsviri incəsənot formanı, tənasübü və rəng nisbətini |iq oks ctdinnoyo xiisusi tolob verir. Bu sahodə rəssamlarda Iwslıq həddən ziyado yüksəlir.

Kşitmo həssaslığının artmasi sahosindo do zongin tarixi faktlar ^rcuddur. Biitiin bıınlar onu gostorir ki, bizim analizatorlarimizin iwıslığı hoyat şəraitinin, praktik omok foaliyyotinin tosiri altinda

267 artır. Deməli, hiss üzviərinin foaliyyoti mümarisə sayəsində daha səmərəli İ kildo təşkil etmək olar. Şoxsiyyotin sensor t şafı üçün hər bir şəxsdə kiçik yaşlanndan miixtolif dııyğu üzv ni mümarisə etdirmək vacibdir. Mosolon, cşitmə üçün musiqi, mə; görmə üçün şəkil çəkmo vo s. Hiss üzvlorini inkişaf ctdi lə uşağı егкөп yaşdan estctik sərvotləro yiyələndirmok, onu təl səviyyosino qaldırmaq olar. Molumdur ki, heyvanlar görür və dir, yalniz insan görmək vo eşitmoyo tolobat hiss edir. Bu təl onlarda sensor prosesləri inkişaf etdirməyə zəmin yaratdığı k^; onlann foaliyyotinin səməroli təşkilini do zəruri edir. Hoyatin dişində insanda miioyyon hissiyyat sistemi yaranir. Onlar ins tolobatlanna, maraqlanna, idrak foaliyyotino vo davranışıııa edir. Öz növbəsində insanlar da oz sensor foaliyyollorini moqs uyğun surotdo təşkil etmoyo can atirlar. Bu cohot insanin moq yönlü pcrseptiv foaliyyotindo daha aydin surotdo nozoro çarpır.

Molumdur ki, insanin qavrayışı bir sira hallarda otraf cis' hadisolorin xassolorindon (onlann parlaqlığından, qeyri-adili don vo s.) asılı olur. Yaxud bizo maşmların, küçə ilo gcdon a lann sosi tosir edir, onlardan bozilori oks etdirilir, digorlori qavrayışımızın fonuna çevrilir. Çünki onlan oks ctdirmək iiçün şıya xiisusi moqsod qoyulmamışdır. Bu halda qavrayısımız da ki qarmaqarışıq səciyyə daşıyır, burada məqsodyönlülük, iradi çatışmır, sensor fəaliyyətimiz do ixtiyari səciyyə daşımır. A insan xiisusi moqsodlo, xiisusi niyyotlo, hotta ciddi iradi soy torməklo öz qavrayışını mohz miioyyon obycktloro, ohomiyy cisimlərə, hadisoləro yönəldə bilor. Bu cohot qavrayışm (sonra rocoyimiz kimi) planlı, məqsədouyğun növü olan m ü ş a h,1 do özünü aydin surotdo bünızo verir. Əgor insan miintozəm s do moşq cdirso, müşahido mədoniyyətini yüksoldirsə, bu hal_ da şəxsiyyətin müşahidoçilik kimi miihiim xassosi şaf cdir.

Müşahidəçilik iso cisim vo hadisolordo zoif surotdo n сафап, lakin onlan xarakterizo edon cohotlori sezmok qabili dir. Müşahidoçi adam çox görür, dorin başa düşür, çünki kiçik hətlər do onun nozərindən qaçmır. Demoli, hiss üzvlərindon gün istifado etməyi, yoni doqiq görməyi, cşitmoyi, lamisə vasi lə hiss etməyi öyrənmək lazımdır. Bu qabiliyyətə malik olan a lan həssas adamlar hesab edirlor. Hossasliq iso yalniz tobiotin

268 ^By< hazir nemot deyil, hom do mümarisəlor sayosindo moqsodo-^Bıın surotdo inkişaf ctdirilon psixi halotdir. Odur ki, hiss iizvlori-

V_V foaliyyotinin somoroli təşkili insanin idrak proseslorinin somo-foaliyyotino miisbot tosir göstormoklə yanaşı onun ohvali-nı-

^Bfyosıni do sortlondirir. Demoli, perseptiv foaliyyotin somoroli ^Bih bir sira amillordən asılıdır. Buraya tobii imkanlann möv-

^Bluğu, hoyat şəraitinin, professional foaliyyotin toloblori, insa-Hh xiisusi niyyotlo toşkil etdiyi mümarisələr, öz pcrseptiv foaliy-■Имп aydm dork cdilmiş moqsodo tabe tuta bilmok qabiliyyoti vo

■daxildir.

5. Qavrayışın növləri, perseptiv surətlərin yaradılmasınm aktiv xarakteri

•

V - *

Insanin hiss uzvlorino tosir edon bozi obyektlor, cisimlor, hadi-ш cox miirokkob olur. Onlan bir nozorlo vo ya bir hiss üzvunün poyilo «tutmaq» olmur. Bunun üçün bir ncço analizatorun foa-Iroto golmosi, hom do cisim iizorindo miioyyon pcrseptiv omo-fcat apanlmasi lazim golir (şəkil 21 vo 41). [Əgor obyekt böyükdürsə, bizdən aralıdırsa, biz ona yaxmlaş-Ш1, onu muxtolif torəflərdən nəzərdən keçirraoyə, ona toxunma-jcohd göstəririk. Нот do əmoliyyat lazimi somoro vermodikdo [başqa yollar axtannq, bununla da cismin, hadisonin daha dol-n. adckvat pcrseptiv surotini yaratmağa cohd edirik. < M vektlorin xarakteri perseptiv surotlorin yaradilmasi üsulları-

•w - .. .• - • • •

a)