Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

, • i : ; 1 ;
b)

$okılI 41. a- hondosı fiqurlar, b-də ise onlara baxarkən gözün hərokətlo-vır olıınmuşdur. Əgor adamm gözünü bağlasaq, о, fiqurlann formasını mü-1 cdərkon əllərı ılə do belə hərəkotlər edocəkdır. Gözün vo əlin hərəkot Horiyası aıasında oxşar cəhətlor çoxdur.

269 na ciddi təsir göstorir. Odur ki, ilk növbədə obyektlərdən asılı ofl raq qavrayışın n ö v 1 ə r i n ө toxunmaq lazim gəlir. J

Qavrayışın muxtolif növlorini sado vo miirokkob olmaq iı/л» iki böyiik qrupa aid edirlor.

Duyğularda olduğu kimi, qavrayışın sado növlərini do analı. ı torlara osason xarakterizo edirlor. Qavrayış prosesindo bozon gfl mo, bozon eşitmə, bozon iso iybilmo vo ya dadbilmo analizai. üstün rol oynayir. Bundan asih olaraq sado qavrayışın görmo, сш mo, iybilmo, dadbilmo qavrayışı vo s. kimi növlərini forqloml lor.

Golin, terminlərin mənasına diqqot yetirək. Duyğularda görrJ (eşitmə, iybilmo vo s.) duyğusundan, qavrayışda görmə (eşitmo, щ bilmə və s.) qavrayışından danışırıq. Onlar bir-birindon no m forqlonir? Suala cavab venrıok üçün duyğu və qavrayışın xüsusıjfj yətlərini nozoro almaq lazımdır. Fikrimizi duyğu və qavrayışa ^r misallarla izah edək.

1. 
   Uzaqdan yaşıl rəngdə nəyinsə yerə düşdüyünü gördüm. Үа» nımdakı tələbə yoldaşım təəcciiblə mono baxdı: o, no idi? Mon do-dim: - no iso yaşıl rongli bir cisimdir. Bu о demokdir ki mon о oB min ancaq bir xassosini - rongini oks etdirmişəm. Homin prosesdl ancaq bir analizator - görmo analizatoru iştirak etdiyinə göro bfl miivafiq duyğunu görmo duyğusu adlandırırıq.
   
2. 
   Azərbaycanın dilbər guşəlorindən birindo şolalayə rast gfl mişəm. Heyran-heyran ona baxıram. Bu gönno qavrayışıdır. Опиц görmə duyğusundan nə ilə fərqləndiyini başa düşmək üçün aıu «| bir cəhətə diqqət yctirmək kifayotdir: duyğuda ancaq bir analia^ iştirak edir. Qavrayışda iso bir песо, on azı iki analizator iştf edir. Əgər söhbət bir analizatorun fəaliyyətindən gedirsə, biz ЬШ min prosesi qavrayış kimi deyil, duyğu kimi xarakterizo edəcoyiH Əkər proscsdə iki vo daha çox analizator iştirak edirso, artıq bu Щ man biz duyğudan deyil, qavrayışdan danışmalıyıq. Şəlalo miıfl nümunəsində bunu aydın görmək olar.
   

Mən şəlaləyə baxıram. Burada on azı iiç analizator - gürtnfl eşitmə vo horokot analizatoru iştirak edir. Bu proscsdo görmə attq lizatoru digor (eşitmə və həroki) analizatorlara göro üstün rol oyntf dığına görə, belə qavrayışa görmə qavrayışı dcyılld Qavrayışın sado növlərini xarakterizo edorkon həmişo bu сЫ\щ nozoro almaq lazimdir.

Qavrayışın ayn-ayn növlərinə xalis halda çox az rast golmflfl

270

mkiindiir. Onlar, adoton, birləşir vo beloliklo do qavrayışın mii-əb növlori meydana golir. Mosolon, şagirdin dərsdə mətni raması görmə, eşitmə və kineztezik qavrayışları ohatə edir. Qavrayışın digər növlərini materiyanın varlıq formalarına görə lif edirlor.

Biitiin cisimlor, hadisolor miioyyon zaman vo mokan daxilindo vcuddur, onlann bu xassosi do insan qavrayışının obycktini təş-cdir. Ona goro do qavrayışın miirokkob növü kimi: mokan, _rman vo horokot qavrayışları ayird edilir. ından olavo, özünün bir sira xüsusiyyotlorilo gerçokliyin digor fi-u-real obyektlərindən scçilən insanin da qavranil-.i s l özünəmoxsus cəhətlərə malikdir. Odur ki, biz insam yalniz iki obyekt kimi qavramırıq. Yuxanda qeyd edildiyi kimi, insanin im qavramasi miioyyon spesifik xiisusiyyotloro malik olduğun-onu qavrayışın xiisusi növü kimi ayird edirlor. Mokan qavrayışı cisimlorin mokan münasibətlərinin inikası lb, insanin otraf miihitə bələdləşməsinin zəruri şərtidir. Çiinki Itiin cisimlor, hadisolor miioyyon mokan vo zaman daxilindo Dvcud olur.

Г. Engels qcyd edirdi ki, «... Hor bir varlığın osas fonnalan mo­ll vo zamandir, zaman xaricindo varliq da, mokan xaricindo var-i kimi on böyük cəfəngiyatdın>. İnsanın mokan qavrayışı obyektiv şokildo mövcud olan moka-inikasıdır. Yoni mokan qavrayışında obyektlərin fonnasi, hoc-onlar arasındakı mosafo, onlann relyefı, yerin uzaqlığı vo isti-jnoti oks olunur.

[ Cisimlorin mokan xiisusiyyotlori vo miinasibotlori, eloco do arm beynimizdo inikasi olduqca miirokkob prosesdir. Mokanin M.inilmasinda osas görmə analizatoru iştirak edir. Lakin bu mii-ikob inikas prosesindo yalniz görmə deyil, onunla birlikdo lami-L ozolo-horəkət duyğuları, hotta eşitmo analizatoru da iştirak edir. ^solən, cismin forma vo hocminin qavranilmasinda onun gözün 1u qişasında alınan tosviri miihiim ohomiyyoto malikdir. Bclo ki, Jyük cisimlərdən böyük, kiçiklərdən iso kiçik tosvir alınır. Göziin uluşu elodir ki, uzaqda olan cismin suroti kiçik, yaxındakınınkı böyük olacaqdır. Buna goro do cismin böyüklüyünün vo forma-n qavramlmasi yalniz gönnə analizatorunun foaliyyotindon de­horn do təcrübodən asılıdır. Bu fakti anadan kor doğulmuş vo radan cərrahiyyə əməliyyatı sayosindo görməyə başlayanların,

271 elocə də kiçik uşaqların görməsinin xüsusiyyətləri sübut cdir. loləri çox uzaqda olan prcdmetə əl uzadırlar (balaca uşağın ' lənmiş aya əl uzatması, onu «tutmaq» istomosi), yəni məsafəni lə düzgün müoyyonloşdiro bilmirlər. Yalnız görməni predmeti toxunmaq və horəki reaksiyalarla kompleks halda birloşdirdik sonra gözü görməyə başlayan adam mokanda sorbəst surotdo d na bilor. Demoli, cismin böyüklüyü vo formasi görmə, lamisə əzələ-hərəkot duyğulannın qarşılıqlı olaqosi sayosindo df

qavranıla bilor.

Cismin uzaqlığının (mosafəsinin) vo hocminin qavramlmasi miirokkob prosesdir. Burada iki gözlə görmo miihiim rol оушг Cismin dorinliyinin do qavranilmasinda görmo ilo yanaşı əzəl rokot duyğuları miihiim rol oynayir.

Ümumon məkan qavrayışlan gcrçəkliyin cisimlorinin mə münasibətlorini diizgiin oks etdirir. Lakin bozon müxtolif sobəb don asılı olaraq cisimlor tohrif olunmuş halda da oks ctdirilo bi Bu başlıca olaraq iki amildon: a) cisimlorin hansi ohatodo olm dan; b) analizatorların sağlamlıq vəziyyotindən (yüksək ho qarabasmalar vo s.) asılıdır.

Cisimlorin bclo tohrif olunmuş şokildə qavranıl i 11 ü z i у a adlamr. İlliiziyalar muxtolif analizatorlann foali tində müşahido olunur. Görmə qavrayışlannda iso onlar daha nozoro çarpır. Bu, cisimlor arasındakı mosafoni, bucaqlann bS lüyünü miioyyon ctmokdo, cisimlorin formalanm, bir-birino ni ton voziyyotlorini vo s. qavramaqda özünü gostorir. Mosolon, bir cisim özündən böyük cisimlor yanında oslindo olduğundan çik, oksino, özündən kiçik cisimlor arasinda böyük görünür. Ya, ağ paltar geyinmiş qadın tutqun rəngdoki paltarında olduğuna botən kök görünür. Zolaqlı paltar da onun kimi. Paltarın zolr şaquli vəziyyotdo olanda adami uzun, üfıqi olduqda iso qısa ve göstorir. İllüziyalann səbəbləri çoxdur. Buraya obyektlo fi kontrastlıq dərəcəsi, şaquli vo horizontal xətlərin nisbətini qi londirməklo bağlı, yaxud dəmir yol xotləri illüziyası vo s. aid lə bilər.

İllüziyalar no qodor mürəkkəb və çoxcəhətli görünsə də n həqiqi qavrayış surətlərindən ayırmaq mümkündür. Bu, in rın praktik foaliyyoti, cismin perseptiv tosviri ilo onun x' haqqinda biliyin tutuşdurulması vo s. vasitosilo aradan qald lor.

272

Zaman qavrayışı cisim vo hadisolorin surotinin, miiddot vo dıcıllığının inikasıdır. Homin qavrayışın kömoyilo otraf miihitdo ş veron doyişikliklər oks etdirilir. Zamamn qavramlmasi miirok-b prosesdir. Bunun osasinda baş-beyin yarımküroləri qabığında anma ilo longimonin ritmik surotdo bir-birini ovoz etmosi du-Bu zomindo insanda vaxta şərti rcflcks yaranir. Bu proscsdo bir analizatorlar iştirak edir, lakin zamamn oks etdirilmosindo iis-yeri cşitmə vo horəki duyğular tutur. Oslindo sirf zamani deyil, an daxilindo baş veron hadisolori qavrayırıq. Bu da homin ci-vo hadisolorin xassolorindon, onlara bizim boslodiyimiz miina-otin xaraktcrindən asılıdır. Bu cəhotlorə göro zamamn qavraml-sinda subyektivlik daha aydin surotdo nozoro çarpır. Bu, insanin xiisusiyyotlorindon, sorvot meylindon, maraqlarmdan, tcmpera-nt tiplorindon vo s. asılıdır. Bundan başqa, qavradığımız zaman garong vo maraqh hadisolorlo zongindirso, bizi özüno colb edir-, bizo elo golir ki, vaxt oslindo olduğundan sürətlə keçir. Əksino, min vaxtda baş veron hadisolor maraqsız vo yeknəsəqdirso biz "tin сох uzandığını vo ya ağır sürətlə kcçdiyini zonn cdirik. Hadisoyo münasibətimiz, keçirdiyimiz hisslor do zaman qavra­ma tosir edir. Hadiso bizi colb etdikdo, bizdo miisbot hisslor elo gətirdikdo vaxtın sürotlə, monfi hissloro sobob olduqda iso r keçdiyini zonn edirik. Yaxud, bizi maraqlandiran, scvindirici, Jbcdici bir hadiso gözlodikdə vaxtın ağır keçdiyini, oksino, xoşa-lmoz, ozabverici bir hadiso gözlədikdə iso vaxtın çox siirotlo ya-laşdığını zonn cdirik. Demoli, subyektiv amillorin tosirilo bozon m vaxtı qiymotlondirmokdo sohvloro yol vero bilir. Bu, insanin sional voziyyotindon do asih olur. Horokot qavrayışı cismin istiqamotinin, surotinin inikasıdır. ekət qavrayışı cismin uzaqlığından, onlann yerdəyişmo siiro-on, hom do müşahidəçinin özüniin mokanda hərəkətindən ası-". Yoni bu, obyektlorin mokanda tutduğu vəziyyətin dəyişməsi-iks etdirir. Çox yavaş (saatın oqrobini) vo ya çox siirotlo (atılan leni) horokot edon cisimlori qavraya bilmirik. Cismin ovvolki 1 ilo sonraki yerini miiqayiso etdikdo, onun yerdəyişməsini vo herokotini oks etdiro bilirik.

Horokotin qavramlmasi «çıxış nöqtəsinin» olmasi ilo şərtlonir. 9 min metr hündürlükdə saatda 800 - 900 km siirotlo uçan toy-nin pəncərəsindən baxdıqda mavi ənginlikdo «çıxış nöqtosi» 'dığı üçün adama elo golir ki, təyyarə göydə dayanmışdır, yal­nız aşağı baxdıqda, müəyyən cisimləri gördükdə onlardan uzaqlat* dığımızı duyuruq.

Hərəkotlorin qavramlmasi gönno, eşitmə vo hərəkət anali torlarının birgo foaliyyoti sayosindo baş vcrir. Horokot qavrayışmıt bioloji ohomiyyoti do çoxdur. Bclo ki, bozi heyvanlar iiciin horok^l edon obyektlor tohliiko vo ya potensial qida siqnah rolunu oynayl vo tez cavab rcaksiyası törədir.

İnsan obycktlorin mokandakı yerdəyişmələri haqqinda ill muxtolif yolla: yerdəyişmə aktını bilavasito qavramaqla vf miioyyon miiddot orzindo başqa yerdo olan obycktin horokot haqqinda oqli notico osasinda molumat ala bilor.

Horokot qavrayışı cşitmə analizatorlarının kömoyi ilo do mure kündiir. Bu halda sos monboyi bizə yaxınlaşdıqda onun eşidilofl ucalığı güclənir, uzaqlaşdıqda iso, zəifləyir.

Qavrayışın qeyd edilon növlori gerçokliyin cisim hadisələrinin müxtolif xassolori barodo molumat vcrmoklo in otraf alomo yaxindan bolodləşmosini, əməli vo nozori foaliyyotini somoroli surotdo toşkil etmoyo zomin yaradir.

İnsanın insani qavramasi iso bilavasito ufl siyyot zamani adamlann bir-birini oks etdirmosi prosesidir (Щ haqda bax: VI fosil § 4).

İnsanı, eloco do başqa obycktlori daha otrafli, derindfl qavramaq iiciin onlan otrafli öyronmok zoruridir. Obyekto belo I foal tosir planlı vo moqsodəuyğun qavrayış növü olan müsahi vasitosilo daha müvəffoqiyyətlə hoyata kcçirilir. Demoli, ixtiyi qavrayışın miihiim formasi olan müşahidə otraf alomdoki cisl lorin vo hadisolorin niyyotli, planauyğun qavranılmasıdır. Mü| hido zamani şəxsiyyət çox foal olur. insan ona tosir edon hor ц qavramır, onlardan on maraqh vo lazimhsim ayird edir. Cisiml forqlondirmoklo adam çalışır ki, onu maraqlandiran obyckt noj rindon qaçmasın. Məqsodli qavrayışın miintozom surotdo dav| etmosi hadisolorin inkişafını, komiyyot vo kcyfiyyot doyişikl lorini ayird etmok iiçün şorait yaradir.

Müşahidəyə qoşulan foal tofokkiir cisim vo hadisoluf miihiim olani qeyri-miihiimlordon ayird etmoyo imkan vcrir. Q( rayış, diqqot, tofokkiir vo nitq müşahide zamani vahid intellckl fəaliyyətdo birləşir.

Müşahidodə ixtiyari diqqot çox koskin surotdo nozoro calf

274

Bunun sayosindo insan uzun miiddot öz qavrayışını miioyyon obyekt üzərində cəmloşdirə bilir, yoni döno-dönə müşahidə edir.

Müşahido insanin daxili fəallığını aşkar edir. Yoni müşahido Insanin ağlının, hissinin vo iradosinin xiisusiyyotlori ilo sıxı surotdo •laqodardir. Lakin müşahidənin məqsədindon, müşahidəçinin leyfıyyətlərindən asılı olaraq onlann müşahidə prosesindo Intcnsivliyi vo ya iştirak səviyyəsi başqa-başqa olur.

Müşahido qarşıya aydın müşahidə moqsodi qoymaqla başlanır. Darşıya qoyulan məqsədlə olaqodar doqiq plan tutulur. Bu, iuişahido edilon obyekti muxtolif tərəflərdən nəzordən keçirməyə Anıkan verir. Müşahido üçün hazırlıq aparılır. Bunun iiciin miioyyon bılık, bacanq lazimdir.

Müşahidənin miintozom olmasi qavranilan obyekti miixtolif ■roflerden nəzərdən keçinnəyə imkan verir. Elmin, sonotin tari-lindo yiiksok müşahidoçilik qabiliyyətilə fərqlənən, ilk nozordo Lr kosin nozorini colb edo bilon faktlarda qeyri-adi cohotlori, hxud onun mahiyyotini, qanunauyğunluğunu aşkar etmoyo büvoftəq olan şəxsiyyətlər az olmamışdır. Məgər Nyutona qodor Bpdan qopan meyvonin, yaxud yuxarıya atilan bir daşın qayıdıb pre düşdüyünü görənlər azmı olmuşdur? Belo adi fakta xiisusi Ь/or salmaq, ona «nə üçiin?» sualını vennok alimi ümumdünya Ь/ıbo qanununu kəşf etmoyo gotirib çıxannadımı? Müşahidə tolob ■ır ki, müşahidoçi tohlil edilon cisim vo halisəlor arasındakı olaqo m miinasibotlori ayird etsin, analitik-sintetik fikri foaliyyot üçün iiiiin yaratsin, hadisolori otrafli öyrənsin. Böyük sonotkarımız ■Mil Mommodquluzadonin aşağıdakı sözləri bu cohotdon çox irutamizdir. О deyirdi: «Biz bir yazıçı millotik, bizə yağ vo bıulırdən, siid vo qaymaqdan da əzəl dünyanı yaxşıca tanımaq, awübo götürmok lazimdir. Bizə gör-götür lazimdir. Bizə... mövzu imdır, yoni miixtosor, bizim yazıçılıq karxanasına həmişo linal lazimdir ki. karxanamız işləsin, bikar qalmasin». Demoli, hiss üzvlərindən istifado etmoyi, görməyi, eşitməyi, lie vasitosilo hiss etmoyi vo s. öyrənmək lazimdir. Bu, о >kdir ki, qavrayış obrazlanmn foal surotdo yaradılmasına nail q vacibdir.

Miioyyon obyektlərin miivoffoqiyyotlo qavranilmasini tomin к üçün insan öziinün biitiin psixofizioloji sistemini soforbor >lidir. Molumdur ki, psixofizioloji sistemin belo soforbor

²⁷⁵

Bu proses todricon omolo golir. Belo ki, holo kicik uşaqlarda qavrayış tokmil olmur, cismin iimumi konturunu oks ctdiro (onu bütövlükdo tuta) bildiyi halda, ауп-ауп ünsürlori lazımınca oks ctdiro bilmir. Məktəbəqədər yaş dövründo cismi qavramaq onunla praktik tomas sayosindo, ona toxunmaq, onu olloşdirmok, bilavasito nəzərdən keçirməklə əlaqədardır. Bu dövrdo müşahidəçilik qabiliyyəti özünü göstərmir. Həmin yaşda sanki cisim vo hadisolor onlann hissi proscsləri üzərindo hakim kosilir. Cisim сох parlaq, rongarəngdirsə, horokot edirsə, qeyri-adidirso, duyğu və qavrayış obyektinə çevrilir.

Müşahidəçiliyi - planlı, məqsodouyğun qavrayış prosesini inkişaf etdirmək üçün xiisusi oyunlar toşkil cdilmoli, cisimlorin az nəzərə сафап ayrı-ayrı xassələrinə diqqoti yönəltməklə onları miiqayiso etdirməli, tutuşdumıalı, oxşar vo forqli cəhətlorini tapdırmalıyıq. Bu halda uşaqda xiisusi yönoliş, fəal qavrayış, yoni müşahidəçilik inkişaf cdər.

Uşaqlar osason məktəb yaşında planlı, məqsədyönlii ve mütəşəkkil foaliyyot kimi müşahidə bacarığına yiyolənirlor. Əlbəttə, belə güman etmok olmaz ki, uşaq elə moktobo qodom qoyan kimi belo bir bacarığa yiyolonir. Bunun üçün müollimın özünün moqsədyönlü foaliyyoti zəruridir. Çünki moktoboqəde|l yaşlı uşaqlar kimi 1 - II sinif şagirdləri də müşahido edilon obyekti müstəqil olaraq zoif tohlil edirlor. Burada planlılıq, sistemlilik nozoro сафпиг, miihiim olani ikinci dərocəli olamotlərdən ayira bilmək çətinlik törədir. Odur ki, kiçik moktoblilor bozon bir obyekti axira qodor nəzordən kcçirməmiş başqasına nozər salırlar. Yoni ayn-ayn hissolori qavramaq bozon bütövü, tamı kolgodd qoyur. Uşaqları cismi, hadisoni qavramağa yönoltmok, daha doğrusu, öyrətmək lazimdir. Bunun iiciin cismi nozorded keçirərkən yaxud onu müşahidə edorkon şagirdlori homin obyekti miioyyon qayda, sistem, ardicilliqla nəzərdon kecinnoy* istiqamotləndirmək zoruridir. Onlann oyun, tolim vo on foaliyyoti do eyni qaydada təşkil edilmolidir. Bunun iiçiin hor ha məşğələ zamani, yeri gəldikcə, qarşıya müşahidə moqs qoymaq, müşahidonin diqqotlo apanhb toplanan faktlardan diizj notico çıxarılmasına nail olmaq, planlı, məqsədəuyğun qavrayı inkişafına ciddi tosir edir. Əyani vəsaitlərdən yerindo vo diizj istifado etmok, miintozom praktik vo laboratoriya məşğələ keçirmək, ekskursiyalar, todris emalatxanalannda, tolim-toc

278

Ihesində şagirdlərin foaliyyotinin somoroli toşkili vo s. qavrayışın fcgün inkişafı üçün çox əhəmiyyətlidir.

X FƏSİL DİQQƏT VƏ HAFİZƏ 1. Diqqot və hafizo çoxcəhetli psixi proses kimi

İlk növbədə qarşıya sual çıxır: bu iki psixi prosesi - diqqot vo iiiAMii bir-birino yaxınlaşdıran başlıca cohot nodir? Biz onlan fni fosildo no üçiin nəzərdən keçiririk? Diqqot vo hafizonin liusiyyotlori ilo tanış olub, bu suallara asanhqla cavab vero Vk.

Giindolik hoyatda insana yüzlorcə qıcıqlayıcı tosir edir. Lakin Ian onlann hamısını oks ctdirmir, on vaciblərini seçib ayırır. |lına çoxlu fikirlor golo bilor, lakin onlann miioyyon qismindon çəkir, indiki anda foaliyyotin icrasına kömək cdonlori saxlayir. a miixtolif informasiyalar golir, lakin onlan da seçib ayinr, xalq ^Josi ilo dcyilsə, işo yarayanlan saxlayir, qalamndan imtina, cdir.

ün bunlar diqqətin fəaliyyətilo bağlıdır.

Diqqot idrak proscslorindon biridir. Lakin öziiniin on başlıca ■Sİyyotino goro diqqot idrak proscslorindon (mosolon, duyğu, vrayış. hafizo, tofokkiir vo s.) forqlonir. idrak proseslori cisim vo hadisolori oks etdirirlor. Biz IX fosil-bunu duyğu vo qavrayış niimunəsindo nəzərdən keçirmişik. ıq bilirik ki, duyğular cisim vo hadisolorin ayn-ayn keyfiyyot xassolorini oks etdirir, qavrayış iso onlann bütövlükdə inikası-i Bos, diqqot noyi oks etdirir?

Yuxarıda tanış olduğıımuz «şəlalə» misalını xatırlayaq. cyran-heyran şəlaləyo baxıram» ifadəsinin özünoməxsus loloji monasi vardir. «Baxıram» sözü on azi iki psixi prosesi edir. Bu о demokdir ki, mon şəlaləyə diqqot edirom vo onu yıram. Şolalonin biitiin xiisusiyyotlori qavrayış surotindo oks r. Diqqot iso bu zaman şüurun xiisusi aktivlik hah kimi özünü rir: diqqot yetirirom, cismi yaxşı qavrayıram; diqqot lirəmsə, onu pis qavrayiram vo ya heç qavramiram. Eyni

279

Bu proses todricon omolo golir. Belo ki, holo kiçik uşaqlarda qavrayış təkmil olmur, cismin iimumi konturunu oks etdiro (onu bütövlükdo tuta) bildiyi halda, ayn-ayn ünsürlori lazımınca ok$ etdiro bilmir. Məktəbəqədər yaş dövründo cismi qavramaq onunla praktik tomas sayosindo, ona toxunmaq, onu əlloşdirmək, bilavasito nəzordən keçirməklə əlaqədardır. Bu dövrdo müşahidəçilik qabiliyyəti özünü göstormir. Həmin yaşda sanki cisim vo hadisolor onlann hissi proscsləri üzorində hakim kəsilir. Cisim сох parlaq, rəngarongdirso, horokot edirso, qeyri-adidirso, duyğu və qavrayış obycktinə çcvrilir.

Müşahidəçiliyi - planlı, məqsədəuyğun qavrayış prosesini inkişaf etdinnək üçün xiisusi oyunlar toşkil cdilmoli, cisimlorin а/ nozoro çarpan ayn-ayrı xassələrinə diqqoti yönəltmoklo onlan miiqayiso etdirməli, tutuşdunrıalı, oxşar vo forqli cohətlorini tapdırmalıyıq. Bu halda uşaqda xiisusi yönoliş, fəal qavrayış, ут müşahidoçilik inkişaf edoı.

Uşaqlar osason məktəb yaşında planlı, məqsodyönlü vaj mütoşəkkil foaliyyot kimi müşahidə bacarığına yiyəlonirlor. Əlbəttə, belə güman ctmok olmaz ki, uşaq clə məktobo qədoın qoyan kimi bclo bir bacanğa yiyolonir. Bunun üçün müəllimın özünün məqsədyönlü foaliyyoti zəruridir. Çünki məktobəqəde| yaşlı uşaqlar kimi I - II sinif şagirdləri do müşahido edilon obyekti müstoqil olaraq zoif tohlil edirlor. Burada planlılıq, sistemlilik nozoro çarpmır, miihiim olani ikinci dərəcoli əlamotlordən ayim bilmok çətinlik törodir. Odur ki, kiçik moktoblilor bozon bir obyekti axtra qodor nozordon keçirmomis başqasına no/or salırlar. Yoni ayn-ayn hissolori qavramaq bozon bütövü, tamı kolgode qoyur. Uşaqları cismi, hadisoni qavramağa yönəltmək, daha doğrusu, öyrotmok lazimdir. Bunun üçün cismi nozordon; kecirorkon yaxud onu müşahido edorkon şagirdlori homin obyekti miioyyon qayda, sistem, ardieilliqla nozordon keçirmoyı istiqamotləndirmək zoruridir. Onlann oyun. tolim vo onui| foaliyyoti do eyni qaydada toşkil edilmolidir. Bunun iiciin hor hann məşğələ zamani, yeri gəldikcə, qarşıya miişahido məqsod( qoymaq, müşahidonin diqqotlo aparılıb toplanan faktlardan diizgm notico çıxarılmasına nail olmaq, planh, moqsodouygun qavrayı>ı| inkişafına ciddi tosir edir. Əyani vosaitlordon yerindo vo diizgial istifado etmok, miintozom praktik vo laboratoriya moşğololod keçirmək, ekskursiyalar, todris emalatxanalarmda. tolim-tocrubi

278 ləsində şagirdlərin foaliyyotinin somoroli təşkili vo s. qavrayışın r.gün inkişafı iiçiin çox əhəmiyyotlidir.
X F Ə S İ L DİQQƏT VƏ HAFİZƏ 1. Diqqot və hafizo çoxcehetli psixi proses kimi

İlk növbodo qarşıya sual cıxır: bu iki psixi prosesi - diqqot vo fizoni bir-birino yaxınlaşdıran başlıca cohot nodir? Biz onlan ni fosildo no üçün nozordon keçiririk? Diqqot vo haftzonin lusiyyotlori ilo tarns olub, bu suallara asanhqla cavab vero lirik.

I Giindolik hoyatda insana yüzlərco qıcıqlayıcı tosir edir. Lakin nn onlann hamisim oks etdirmir, on vaciblərini seçib ayırır. ftlına çoxlu fikirlor golo bilor, lakin onlann miioyyon qismindon Içəkir, indiki anda foaliyyotin icrasına kömək edənləri saxlayir. la muxtolif informasiyalar golir, lakin onlan da seçib ayırır, xalq Idosi ilo deyilsə, iso yarayanlan saxlayir, qalanindan imtina, edir. lün bunlar diqqətin foaliyyotilə bağlıdır.

Diqqot idrak proscslorindon biridir. Lakin özünün on başlıca lusiyyotino goro diqqot idrak proseslorindon (mosolon, duyğu, Jlrrayış, hafizo, tofokkiir vo s.) forqlonir. idrak proseslori cisim vo hadisolori oks ctdirirlor. Biz IX fosil-bimu duyğu vo qavrayış nümunəsində nozordon keçirmişik. ıq bilirik ki, duyğular cisim vo hadisolorin ayn-ayn kcyfiyyot ;assolorini oks etdirir, qavrayış iso onlann bütövliikdə inikası-Bos, diqqot noyi oks etdirir?

Yuxarıda tanış olduğumuz «şəlalə» misalını xatırlayaq. yran-heyran şolaləyə baxıram» ifadosinin özünoməxsus oloji monasi vardir. «Baxıram» sözü on azi iki psixi prosesi » cdir. Bu о demokdir ki, mon şolaloyo diqqot cdirom vo onu lyıram. Şolalənin biitiin xiisusiyyotlori qavrayış surətində oks iur. Diqqot iso bu zaman şüurun xiisusi aktivlik hah kimi özünii Brir: diqqot yctirirom, cismi yaxşı qavrayıram; diqqot fmiromso, onu pis qavrayıram və ya heç qavramiram. Eyni

279 sözləri digər idrak prosesləri haqqinda da demək olar. Onlare|| məhsuldarlığı diqqətin səviyyəsindən bilavasito asılıdır.

Kiçik bir misal. Taxtaya mix vururuqsa, diqqətimizi ort cəmləşdiririk, qəflətən diqqoti yayındıran bir şorait yaransa ya i|t dayandıracağıq, ya da çaşıb çəkici əlimizə vuracağıq. İş nə qədtf çətin vo mürəkkəbdirsə о qodor artıq diqqot tolob edir. Demolİ, diqqot foaliyyot zamani insamn idrak proscslərino qoşulur, onl daha müvəffəqiyyətli cərəyanı üçün zəmin yaradir. Çünki biitın idrak prosesləri seçici xarakter daşıyır, müəyyən obyektə yönəlmif olur. Odur ki, insan ona tosir edon cisim və hadisələrdən noyi \\л qavrayır, noyi iso xatırlayır, onun haqqinda düşünür. Bu zamai homin cisim vo ya hadiso onun diqqət obyektini təşkil cdfl Demoli, insanin psixi foaliyyoti homin obyekt üzorinə cəmlənir,^ başqa obyektlərdon seçilir, onlara nisboton daha aydin, ask. surotdo oks olunur. Yoni diqqot psixi foaliyyotin seçici secfjl daşımasında ifado olunur. Bu monada diqqot cismin, hadison inikası olmayib psixi foaliyyot obyektinin (yoni indiki anda şüuf muzun yönəlmiş olduğu obyektin) aydin, aşkar oks olunmasuu ı min edir. Demoli, diqtotin osas funksiyasi insanin şüurlu fəallj yətinin seçici xarakter daşımasını tomin etməkdir.

Beloliklo, aydin olur ki, diqqot idrak proseslori kimi özül xiisusi mozmununa malik olmasa da, onlann dinamik coh■ təşkil edir. Diqqot biitiin psixi proseslərə, о cümlədən hafı/. sirayot cdir.

İnsanın idrak fəaliyyətində hafızənin do rolu böyükdür. 1Щ insan təcrübəsinin bünövrəsini təşkil edir. Keçmiş təcrübö qavranılıb hifz edilmosi sayosindo insanin psixi hoyat moznr daha dolğun olur. Təsadüfı deyildir ki, böyük rus fizioft İ.M.Seçenov insanin psixi hoyatinda hafizonin ohomiyyotini q« edorok onu «psixi hoyatin osas şərti», «psixi inkişafın guşo da hesab edirdi. О göstərirdi ki, hafizo biitiin psixi inkişafın torn.' toşkil edon qüvvədir. Əgər bu qiivvo olmasa idi, hor bir real Щ özündən sonra iz buraxmadığı üçün milyonuncu dofo te| edildikdo belo, birinci dofo duyulduğu kimi tosir bağışlayardı

Deyilonlordon aydin olur ki, hom diqqot, hom do hafizo Щ psixi hadisoloro dorindon niifuz edir, onlan sortlondirir. Dm olmasa cismin, hadisonin aydin dork edilmosi, hafizosiz isa edilon cisimlorin yadda saxlanmasi, ondan sonrakı təcrıılw

280

BCado edilmosi miimkiin olmazdi. Bu cohoti aydın başa düşmək Içun hafizo ilo təfokkürün münasibətinə nəzər salmaq kifayotdir.

IIolə keçən əsrdə görkəmli rus pedaqoqu K. D. Uşinski ■ttorirdi ki, hafızə təfəkkürə əsaslanmalı və eyni zamanda ■Mtkürü inkişaf etdirməlidir. Biz bu vo ya digər materialı şüurlu ■retdə öyrənirkən onun üzərində ətraflı fıkirləşir, onu dorindon ■lamağa soy göstəririk; digor torofdon, bu vo ya başqa mosolo ■arində düşünərkən malik olduğumuz biliklordon istifado edirik. omiz gorokli biliklorlo no qodor zongin olarsa, fikirlorimiz do nisbotdo diizgiin vo mozmunlu olar. Demoli, biz fıkirloşərkən fizomizin materiahna əsaslanınq. Bilik ağılı zənginləşdirir. К. D. Jlınski yazırdı ki, «İnsanın hafızəsi ilo roftar etmoyi i-armayaraq, biz özümüzə təsəlli vermək üçün deyirik ki, Ууөшп işi ağlı biliklorlo doldurmaq deyil, inkişaf etdirməkdir. km psixologiya bu tosəllinin yalanını ifşa edir və göstərir ki, Im rizü, yaxşı toşkil olıınmuş biliklor sistcmindən başqa bir şey (yildir».

Biliklor ciddi sistemdə dorindon dork edilərək six əlaqədə ■msənilməli, hafızədə möhkəmləndirilməlidir. «Pərakəndə, Biqosiz biliklorlo dolu olan baş, - hər şeyi qaydasız şokildə müş anbara oxşayır ki, burada anbar sahibinin özü heç bir şeyi I bilmir; biliksiz, ancaq sistemlor toplanmış olan baş - boş I ılorinin üstündo yalnız yazıları olan dükana bənzər». Hoqiqi pedaqogika mosolonin bu hor iki ifrat şəklindən əl •ıok, şagirdlərə ovvolco material verir vo material toplandiqca ustemo salir. Material no qodor muxtolif vo çox toplanmış Pi, sistem do bir о qodor yiiksok olur, nohayot, montiqi vo folsofi tloalara qodor mücərrədləşir.

Deyilonlordon aydin olur ki, istər materialın seçilməsindo, ■rso do onlann sistemo sahnmasinda hor iki psixi prosesin -Hlet vo hafizonin foaliyyoti üzvi surotdo çulğaşaraq bir-birini ■londirir. Bu cohotdon diqqotin mahiyyotino nozor salaq.

I Diqqot şüurun miioyyon obyekt üzərinə yönəlməsi vo ■kozloşmosindən ibarot psixi hadisodir. Bu halda fordin hom ■or, hom intellektual, hom do horoki fəalhğının soviyyosi • »lir; o, cisim vo hadisoloro seçici miinasibot boslomoyo ^Blyır. Belo bir seçicilik olmasaydı, forqlondirilmoyon informa-^B|r о qodor qeyri-mütoşokkil vo çox olardi ki, onda moq-■fcıyğun foaliyyot do miimkiin olmazdi. Demoli, seçicilik tokco

281 miioyyon fəaliyyətin, təsirin ayırd cdilmosində deyil, eyni zama onlann hifz olunmasında (miioyyon surotlərin uzun müddot şüur4l saxlanmasında) tozahiir edir.

Göründüyü kimi, diqqot insan şüurunun miioyyon obyeM yönəlməsində, onun üzorində morkozləşməsindo vo noticodaj cisim vo hadisoloro seçici miinasibot boslomosmdo tozahiir edirj Bununla da diqqot varlığı başqa idrak proseslorinin könıoyi ill dolğun vo adekvat surotdo oks ctdirmoyo imkan verir.

Diqqotin omolo golmosi üçün ilk növbodo obyekti ayird etmok, onun üzərindo morkəzloşmək, başqalarmdan iso yayınmad lazimdir.

Diqqot obyekti hom xarici alom cisimlori, hom do insanin d| fikri, hissi roftarı, davranışı ola bilor.

Diqqotin insanin biitiin foaliyyot sahosindo böyük ohomiyyoti vardir. Dəzgahda işloyən fəhlə diqqotsiz olduqda işloyo bilməz. Sürücü diqqotsiz olsa, çox ağır nəticələr verən qozalar törodə bilor. Elo buna görə də K. D. Uşinskinin sözlorilə dcyilso, diqqot, ruhu-muzun elo bir ycganə qapısıdır ki, şüunımuzda olan hor bir şcy miitloq buradan keçir. Bu cohot miirokkob psixi hadiso kimi diqqotin yerino yetirdiyi funksiyaları aydınlaşdırmağa kömok edir. Diqqotin mahiyyoti, hor şeydən ovvol, ohomiyyotli, yoni tolobatlarla bağlı, mövcud foaliyyoto uyğun golon tosirlori seç* m о k d о , digor ikinci dorocoli, konar tosirloro iso ohomiyyot vermomokdo tozahiir edir.

Seçmə funksiyasi ilo yanaşı olaraq idrak foaliyyoti vo yi davranış aktı başa çatana qodor diqqotin onlann iizorindo saxlan-masi funksiyasi da vardir.

Diqqotin miihiim funksiyalarmdan biri do foaliyyotin gcdişini tonzim etmok vo ona nozarot ctmokdir. Psixoloji odobiyyatda xiisusi olaraq qcyd edilon bu funksiyalar iki miihiim notico çıxannağa imkan verir. Birincisi, diqqot miirokkob psixi proses kimi biitiin psixi hadisoloro (sensor, mnemik, fikri ve horoki prosesloro) niifuz cdir, onlann foaliyyotinin daha somoroli olmasını sortlondirir.

Ikincisi, diqqot hadisosi miihiim idrak prosesi olan hafizonin noinki bir sira ixtiyari proseslorinin mahiyyotini, diizgiin başa düşmoyə, hom do onlan moqsədouyğun surotdo toşkil etmoyo imkan verir. Bu cohot genetik cohotdon orqanizmin uyğunlaşma horokotlorini tonzim ctməklə bağlı olmuşdur. Molumdur ki, iki

282

amil psixi proseslorin seciciliyini vo istiqamotini toyin cdir. a eyni zamanda şüurlu foaliyyotin həcmi vo davamlılığı da Mir).

Birinci qrupa insana tosir edon xarici qıcıqlayıcıların usiyyotlori, ikinci qrupa iso subyektin özünün foaliyyotino aid I amillor daxildir.

Insan foaliyyoti ya tolobat vo ya motivlo toyin edilir vo homişə »yyən məqsədo yönəlmiş olur. Əgər bozi hallarda foaliyyotin *ivi kifayot qodor aydin dork olunmasa da, onun predmeti ilo ~sodi aydin dork olunur. Elo bununla da moqsod onun hoyata irilmosi iiciin istifado edilon vasito vo omoliyyatlardan qlonir. No qodor ki, ayn-ayn omoliyyatlar avtomatlaşmayıb, arm icrasi diqqot tolob cdir (mosolon, yazı maşınında ilk dofo cləməyi öyrənon adam ovvollor hor bir horfin yerini axtanr, gorgin diqqot tolob olunur). Bu proses avtomatlaşdıqdan sonra eliyyatlar kifayot qodor aydin dork olunmur, diqqotin ciddi raroti olmadan da hoyata kcçirilir. Foaliyyot avtomatlaşanda qot ayn-ayn omoliyyatlardan foaliyyotin son məqsodinə keçir. mi diqqotin istiqamoti yerino yctirilon foaliyyotin miivoffoqiyyot recəsindən asılıdır. Foaliyyot miivoffoqiyyotlo icra cdilib başa ■tirsa ovvolki gorginlik aradan qalxır. Əksinə, bitmomiş iş, yaxud ipşırığın müvəffoqiyyətsiz holli gərginliyi artırır vo diqqoti colb jir. Bu halda diqqot nozarot mexanizmi kimi çıxış edir.

Diqqotin gorginliyi miioyyon xarici ifadoloro malik olur. iergin diqqot zamani orqanizm miioyyon uyğunlaşma vəziyyəti lır. Bir cismi daha yaxşı qavramaq iiciin biz nozorlorimizi ona lha səylə yönəldir, diqqotlo baxinq. Diqqot daxili fikir ve iişüncolorimizə yönəlmişsə nəzorlər bir nöqtəyo zillonir, donmuş &ziyyət alınır, otrafda baş veron hadisolor adami colb etmir. Bu, Kİonin uyğunlaşma hərəkotlorində öz oksini tapir.

Gorgin diqqot zamani tənəftüsdə do dəyişiklik olur. Bu vaxt afəsalma müddəti qısalır, nəfəsvermə iso uzanır. Qısamüddətli vo )x gorgin diqqot zamani biz «nəfəs çəkmədən» baxır vo ya inloyirik.

Gorgin diqqot zamani artiq horokotlor dayandırılır, tam sakitlik ih yaradılır. Diqqotin homin xarici ifadolori onun mexanizmi vo a fizioloji osaslan ilo olaqodardir. Demoli, insanin diqqoti onun aaliyyətinin strukturu (quruluşu) ilo toyin edilir, homin foaliyyotin cdişini oks etdirir vo ona nozarot mexanizmi kimi xidmot edir. Bu

283 çəhətlər onu miirokkob idrak prosesi olan hafizo ilo daha Щ yaxınlaşdınr.

Hafizo do bir sira miirokkob psixi oməliyyatlarla bağlıdfl Onlara foal surotdo yiyolonmoklo insan özünə lazim olan faydfl nnformasiyam oldo etmok, şüurunda saxlamaq vo yeri goldikdtj yada salmaq prosesini ifado edir. Bu monada hafizo kcçmiş tocrUlj izlorinin noqşləndirilməsi, yadda saxlanmasi vo yada sal up masindan ibarotdir. Bu omoliyyat insana imkan verir ki, miioyye qiciqlayicinin tosiri kosildikdon sonra belo, qalmış izlorle Щ görsün, zoruri informasiyalan toplaya bilsin.

Hafizo hadisosi eyni dorocodo emosional alomo. qavrayj sahosino aid ola bilor. Bu eloco do horoki proseslorin, intellel tocriibonin möhkəmləndirilməsini do ohato edir. Bununla da hatiaf insanin foaliyyotino niifuz edir ve onu sortlondirir. Diqqal foaliyyotin quruluşu, hafizo iso mozmun torofi ilo toyin edilir. Yon| hor iki psixi hadiso insan foaliyyotinin müvəffəqiyyotlə ıcrasıni xidmot edir, biitiin psixi hoyatina niifuz edir.

Adoton, hafizonin dörd osas prosesi: yaddasaxlama, hifzetrnpl yadasalma vo tanima ayird edilir. Bunlann hamisi foaliyyouel təşəkkül tapir vo onunla toyin edilir. Əmək foaliyyoti суп* zamanda noinki insanin fordi tocriibosini, hom do ictimai tocriaq bədən monimsəmiş olduğu bilik vo bacanqlar sistemini soforbafl etmoyi, xatırlamağı zoruri edir. Elo buna goro do hafizo prosesleii do, ixtiyari diqqot kimi, foaliyyot prosesindo təşəkkül tapir vo onun toloblorilo tonzim olunur.

Golin homin proseslorin qarşılıqlı əlaqəsinə diqqot yetireM Molumdur ki, miioyyon matcriali yaddasaxlama һоуаи vo foaliyyot prosesindo toplanan fordi tocriibo ilo bağlıdır. Yaddi saxlamlan materiallann golocok foaliyyotdo istifado olunmaai yadasalma voya xatirlama (xiisusi niyyotlo, mueyi yon maneolori aradan qaldinnaqla yadasalma) tolob edir. Miioyyed matcrialin uzun miiddot foaliyyotlo olaqosinin kosilmee u n u t m a ilo noticolonir. Demoli, insan davranışının hor bii onun hoyat tocriibosi ilo miioyyon edildiyinə göro materials hafızədə saxlanmasi homin materialin şəxsiyyətin foaliyyotinda iştirakından asılıdır. Buradan aydin olur ki, hec bir aktual foaliyyef] hafizo proscslorindon konarda miimkiin deyildir. Biitiin psixi 1 proseslorin on miihiim xarakteristikasi olan hafizo şəxsiyyətinin vahidliyini vo tamlığını tomin edir. Elo hafizonin дЛ

284 tin do coxcohotliyi, biitiin psixi hadisoloro niifuz etmosi mohz •da özünü biiruzo verir. Çünki insanin öz «mən»inin tamlığını, ii alomo miioyyon munasiboti, davamh maraqlan, motivlori, batlan olan bir şoxsiyyət kimi dork etmosi hafizosi miimkiin ildir; hafizosini (miioyyen xostoliklor noticosindo) itirmiş lar öz kimliyini, öz tarixini xatırlaya, kim olduğunu toyin edo ir. Hor bir şoxsin hafizosi onun keçdiyi hoyat yolunun, keçmiş "bəsinin inikasıdır. Belo bir inikas prosesi olmasaydi insan i olaraq yenicə anadan olmuş uşaq voziyyotindo qalardı. Deyilonlordon aydin olur ki, diqqot vo hafizo çox miirokkob xi hadiso olub insanin hoyat vo foaliyyotində çox miirokkob rol ayir. Bu miirokkoblik yalniz onlann funksiyalan, yaxud oks irdiklori cisim ve hadisolerin miirekkob, rongarong olmasi, n foaliyyetile nece elaqolonmosile deyil, hem do daxili xanizmi, fizioloji osaslan ilo şərtlənir.

2. Diqqet ve hafizonin fizioloji osaslan

Hor bir psixi hadisonin osasinda duran maddi sinir proseslo-m foaliyyotini araşdırmaq həmişə todqiqatçıların diqqotini colb I rnnisdir. Bozon psixi hadisolorin maddi əsasını tesir edon ıcıqlayıcının xarakteri ilo izah etmişlər. Geştalt psixoloqlara görə, qqetin həcmi vo istiqamoti bütünliikle qavrayışın quruluşu ilə lyin oluvur. Əgor qavrayışın qanunlarını bilsək, diqqotin песо ıreyan rtdiyini asanlıqla aydınlaşdıra bilorik.

Ikinci qrup psixoloqlar diqqotin «cmosional» nozeriyyosini ıas götünnüşlor. Onlann fikrinco, diqqotin istiqamoti bütünlüklo ives, ;olobal /o emosiyalurla toyin olunur; odur ki, diqqoti psixi iroseslorin xiisusi katcqoiiyast kimi ayırmağa liizum yoxdur amenkan biheviorist psixoloqlan bu mövqedədir).

Üçüncü qrup psixoloqlar iso «diqqotin motor nozoriyyosi» Inövqeyində dururlar. Onlar diqqoti hor bir iradi aktin osasinda pjran motor yönümün tozahürü hesab edir. Başqa sözlə, diqqotin Bicxanizmi, hor bir gorginlik iiçiin xarakterik olan, ozolo qiiwosi Uqnallan ilo bağlıdır.

Aydındır ki, bu nozoriyyolordon hor biri diqqotin mexa-*iminde yalniz bir cehoti osas götürür ve faktik olaraq onun (Izioloji mcxanizmini tam halda izah etmoyo yaxınlaşmır.

285

Burada başlıca məsələ sinir hüceyrələrinin vəziyyətill əlaqədardır. Əgər müəyyən qıcıqlayıcmın tosirilo sinir hüceyrəlej foaliyyət halına gəlirsə, bu, oyanma deməkdir; ogər sink hüceyrələri müvəqqəti olaraq öz foaliyyotini dayandırırsa, bu ləngimodir. Beyində bu iki sinir prosesi arasinda sanki mütəmadl olaraq mübarizə gedir, bir sahodo oyanma olduqda digor sahodi longimo yaranir vo ya oksino. Bu iki sinir prosesi, İ.P.Pavlovuj miioyyon etdiyi kimi, iiç osas qanuna: oyanma vo longimoii yayılması, onlann cəmləşmosi vo qarşılıqlı induksiyası qanunu tabcdir. Əsas sinir proseslorinin bu qanunlan diqqotin mexanizmi izah etmok üçiin çox ohomiyyotlidir. Yalniz qarşılıqlı induksiyf qanununa nozor salaq. Bu qanuna goro beynin bir sahosindo omolt golon oyanma başqa sahodo longimoyo sobob olur vo ya oksin/ qabığın bir sahosindo yaranan longimo başqa saholordo oyanmanf baş vermosino sobob olur. Demoli, müəyyən an orzindo be qabığında oyanma iiciin daha somoroli, optimal saho olur.

İ. P. Pavlov miioyyon zaman icorisindo daha çox oyaniqh malik olan saholori optimal oyanıqlıq sah adlandırmışdır. İnsana xaricdon vo daxildon tosir edon qıc landırıcılar içorisindon homin sahoyo tosir edonlori daha tez asanhqla oyanma omolo gotirir. Noticodo homin qıcıqlayıcı d aydin halda oks olunur. İ. P. Pavlov belo sahoni beyin qabığın yaradıcı şöbəsi adlandınnışdır. Diqqotin fizioloji mexanizmi homi şöbənin foaliyyoti ilo bağlıdır. Çünki eyni zamanda insam beyninə cşitmə, görmə, iybilmo, dadbilmo vo s. analizator! vasitosilo bir sira qıcıqlayıcı tosir gostorir. Onlann tosirilo be" qabığında muxtolif qiivvoyo malik oyanma ocaqlan yaranir.

Miioyyon edilmişdir ki, optimal oyanma sahosi ok intensivliyo malikdir, lakin bu ocaq orqanizmin hoyat foaliyyotin indiki şoraitindo daha davamh olur. Monfi induksiya qanunu göro bir sahodo oyanma omolo gəlirsə, bu başqa sahodo longir omolo gotirir vo ya oksino. Bir halda oyanma longimo törodir -monfi, bir sahonin longiməsi başqa sahodo oyanma yaradi bu, m ii s b о t induksiya qanunu adlamr. Demoli. mon induksiya qanununa goro bir sahodo omolo golon optimal oyanma başqa saholori longidir. Ona goro do tosir edon qıcıqlayıcılard biri daha aydın, aşkar surotdo oks olunur, digorlori iso ya heç о olunmur, ya da tutqun surotdo oks etdirilir. Optimal oyanma sah dinamik olur. Qıçıqlayıcının tosirilo oyanma saholori tez-tcz ye ¹

pıyişir. İ. P. Pavlov bu mosoloni obrazlı şəkildo belo izah edir: kor kollə qapağından içəri baxmaq miimkiin olsaydi vo böyük ■irımkürələrin optimal oyanma olan yeri işıq saçsaydı, onda biz ■işünən şüurlu insanin böyük yarımkürəlorində daim öz formasi fro böyüklüyünə görə doyişən, yarımkürələrin biitiin başqa ■■holorindoki az vo ya cox dorocodo kölgə ilo əhatə olunmuş ■Üzgün olmayan, qəribə çevrəsi olan «işıqlı ləkənin» песо horokot ■tdiyini görərdik. Demoli, bizə tosir edon miixtolif qıcıqlayıcıların mi vo ya digərinin daha aydin dork olunmasi eyni zamanda bcyin habığının muxtolif saholorini əhatə edo bilon homin «işıqlı ləkəyə» iıyğun golir vo bu ciir yiiksok oyanıqlıq törədir. Qeyd edilon «kol-kolor» iso longimiş sahoyo uyğun golir.

Diqqotin fizioloji mexanizmini başa düşmək iiciin İ. P. ravlovun şərtsiz reflektor səciyyə daşıyan «Bu nodir?» refleksi fcaqqındakı miilahizələri də çox ohomiyyotlidir. Çünki hor bir yeni, pözlənilməz qıcıqlayıcı «Bu nədir?» sualı doğurmaqla insanin füurunu homin obyekt üzərino yönəldir, ona bələd olmağa, onu Kptraflı nozordon keçinrıəyə istiqamətləndirir. L Beyinin fizioloji foaliyyotini öyrənməklə A.A.Uxtomski ■ о m i n a n t (üstünluk təşkil edon) oyanma sahosi baqqında tolim yaratmışdır. Dominant oyanma sahosi optimal oyanma sahosindən özünün yiiksok davamlılığı ilo forqlonir. Belo Itiin oyanma (dominant) sahosi noinki yeni omolo golon oyanma ocaqlanni longidir, hom do onlann hesabina daha da güclənə bilir. Gorgin zehni fəaliyyətlə məşğul olan bozi şoxslorə konar qıcıqlayıcı tosir etdikdo onlann ovvəlki problem üzərino yönəlməsi daha da giiclonir. Bu halda sanki biitiin qüvvələr səfərbərliyə alinir № konar qıcıqlayıcılar sezilməmiş qalır, diqqotin mərkəzləşmesi ■nr.

İstər optimal oyamqhq sahosi, istorso do dominant haqqinda lolim diqtətin ixtiyari növünün mexanizmini kifayot qodor ydınlaşdırmağa imkan vermir. Çünki insan qarşısına şüıırlu rətdə moqsod qoyur, öz diqqotini özü tonzim edir. Bu iso insana oxsus ikinci siqnal sisteminin (ümumiləşmiş söz qıcıqlan-dırıcılarının tosirilo beyindo oyanma sahəsinin yaranması) sayo-indo miimkiin olur. Yoni qarşıya məqsədqoyma vo foaliyyot oqsodini daima dəqiqləşdinrıə diqqoti omolo gotirir, saxlayir vo tun gələndo başqa obyektə keeirir. Dinamik stercotipin yaranması vo möhkomlənməsi (yoni

287

xiisusi iş rejiminin yaranması) də diqqotin omolo golmosi vo to cohotdon ohomiyyotlidir.

Əlbottə, diqqotin fizioloji mexanizmi çox mürokko'. Hazırda bu mexanizm sinir sisteminin muxtolif soviyyolo" yerloşmiş siizgoc kimi başa düşülür, buradan orqanizm üçün 1 olan qıcıqlayıcılar seçilib ötürülür, digorlori iso uzaqlaşdırılır. На» xiisuson do beyin sütununda vo qabıqaltı sahələrdo ycrloşmij anatomik vo funksional cohotdon xiisusi sinir huccyrolori olaa şaxoli töromonin - retikulyar formasiyamn foali)^ yotilo olaqolondirilir.

Mexanizm etibarilo belo bir miirokkoblik hafizo prosesino dl aid cdilo bilor. Belo ki. miiasir dövrdə hafizonin psixoloji fizioloji, biokimyovi nozoriyyole mövcuddur. Bu nozoriyyolorin hor birisi cisim vo hadisol surotlorinin beyindo hifz edilmosi, yadda saxlanmasi, taninmasi yada salmmasimn maddi əsaslarını bu vo ya digor amillorlo i etmoyo cohd gostorir. Elmin tarixindo hafizoni cismin mexaniki' möhürü kimi izah edon nozoriyyolor az olmamışdır. Bu mexaniki möhüriin mum iizorindoki izi ilo eyniloşdirilir, guya beyindo cisimlorin izlori belo qahr. Miiasir dövrdo hafizoni cisiml mexaniki izi kimi başa düşmək ideyası rodd edilir. Çünki miilahizo psixi hadisolorin ideal surot olmasi fakti ilo bir sığmır.

Əlbotto, hafizo do mexanizm etibarilo sinir sistcmi foaliyyoti ilo olaqodardir. Miioyyon qıcıqlayıcıların tosirilo oyanmalan omolo golir, beynin miivafiq saholorino çatır, cis ideal suroti alinir. Bu zaman sinir hiiceyrolorindo clektrokimy vo biokimyovi doyişikliklər omolo golir. İzlorin möhkomliyi s^: hiiceyrolorindo omolo golon homin dəyişikliklərin xarakterin asılıdır. Bu cohot qisa vo uzunmiiddotli hafizonin mcxanizr. toşkil edir. Kiçik bir misal. Kosoyoni hiindiir stolun us qoyurlar, о özünü yero atır, döşəmoyə doyib ozilir. Onu yeni homin yero qoyurlar. Lakin bu dofo yero atılmır, sanki ağrını, hiindiir ycrdon atılmağın tohlükəli olduğunu yadında saxlayir.

Təcrübəni başqa variantda aşağıdakı kimi apanrlar: koso hiindiir yerdon atılıb yero diişiir, döşəməyə doyib ozilir. Homin doqiqo onun bcynino zoif elektrik сөгәуаш keçirilmoklo omoln golmiş sinir rabitəsi pozulur. Yəni ağrı hissi kosoyonit yaddaşmdan silinir. Onu yenidon hiindiir stolun üstünə qoyurlar, о

288 №u yeno do yerə atir. Bu dofo izi pozmurlar, onu yenidon /olki hiindiir yero qoyurlar, lakin yadda qalan «tocriibo» onu liyatlı olmağa vadar edir. Demoli, hafizodo izlorin saxlanmasi lir hiiceyrolorindo dorin biokimyovi dəyişikliklərin baş vermosi • bağlıdır (şəkil 42). Belo doyişiklik noinki sinapslarda (sinir ft/unmasimn bir qrup sinir hüccyrosindən başqa qrupa ötürüldüyü, larıldiyi yer), hom do neyronlann özündo, onlann ayn-ayn pvlorində baş verir. Noticodo yaddasaxlama prosesinin ■ i p i 1 1 о 1 i səciyyo daşıması idcyası meydana çıxır. Birinci lerholodo (qiciqlandincilar bilavasito tosir etdikdon sonra) beyin JOceyrolərində qısamüddotli elektrokimyovi reaksiya tas verir. Ikinci morholodo iso sinir hiiceyrolorindo yeni zülali Ihaddonin (proteinin) yaranması ilo bağlı biokimyovi reaksiya ю1о golir. Birinci mərhələ çox az miiddotdo, bozon bir песо ■uiiyo vo ya doqiqo davam cdir. Bunu qisamiiddotli hafizonin izioloji mexanizmi hesab edirlor. Bu morholodo hiiccyrolordo fizioloji dəyişikliklər Ьофа olunur. Hiiccyrolordo borpa olunmayan kimyəvi dəyişikliklərə gotiron ikinci morholo iso uzunmiid-lotli hafizonin mexanizmi hesab olunur.

Bir fakta diqqot yetirək. insan miioyyon sobob üzündon fnüvəqqəti olaraq şüurunu İtırdikdo bilavasito homin trofodo ona tosir edon qıcıq-lıyıcıları yadinda saxlaya bilmir. Görüniir, bu tosirlor qisamiiddotli elektrokimyovi reaksiya S^iyyəsindo qalmış, linir hiiceyrolorindo holo miivafiq biokimyovi doyişiklik yarada bilməmişdir.

I. г. и м1

24,1% I kspc-iriiiicntali

inmental
Hafizonin mexanizmini İzah etmokdə İ. P. Pavlovun forti reflekslor nozoriyyosi do miihiim rol oynayir. Homin nozoriyyo hafizonin uzun tarixo malik olan psixoloji nozoriyyo- ş_okij ₄₂. xiden siçanlara «kundırbazlıq» Sİnin mahiyyotini izah etmoyo ctmeyi öyrotdi. Bu zaman «təlim görmüş» mi к an verir. Miioyyon müna- ^siÇanlann Deyters hüceyrolərində adenin

, i , , , artmış, urutsil isə azalmışdı.

289

fibətlordə olan qıcıqlayıçılann

157-19

təsirilə beyində yaranan müvəqqəti sinir olaqolori assosiasiyala™ maddi osasını təşkil edir. Hafizoni toyin cdon ı/lorın daşıyıeısı kinfl dinamik sinir rabitələri çıxış edir. Bıı nöqteyi-nozordon hafm mütoşəkkil assosiasiyalar sistcmidir. Çünki hafızə çisim fl hadisolori malik olduqları gerçək olaqo vo asılılıqda, rabitolordtj oks ctdirnr. Biz cisimləri, sözləri, fikirləri, hisslori, lıorokətlefl daim miioyyon əlaqodə yadda saxlayırıq. Demoli, hafizfl foaliyyotinin əsasını homişə müəyyən rabitolor - assosiasiyalÄ toşkil cdir. Hafızə təsovvürlərinin bu rabitolori holo eramızdae ovvol Aristotel torofindon irəli süriilən üç prinsipə əsaslanır.

1. Qonşuluq assosiasiyası. Hor hansı bir cisim və ya hadisənin qa\ ranılması, yaxud onun haqqinda losovvü^P onunla bir zamanda vo ya bilavasito ondan sonra qavranılmış cisim, ya hadiso tosovvürünün canlanmasına sobob olur. Orta moktob yoldaşlarımızdan birino rast golmok, yaxud onun haqqinda tosovviir, moktob hoyatina aid bir sira başqa hadisolorin təsowürlərini canlandırır.

2. Oxşarlıq assosiasiyası. Hor hansi bifi
cismin qavramlmasi vo ya onun haqqinda tosovviir, ona oxşarı
başqa cisim təsəvvüriinii canlandırır. Dostumuza bonzoyon bin
adam gordiikdo, onun haqqinda tosovviir yaranir.

3. Əkslik assosiasiyasi. Bir-birino hor hansi

cohotdon oks olan cisim vo ya hadisonin qavramlmasi, onun haq-
qinda tosovviir, ya fikir, onlann surotlorinin şüurumuzda can-
lanmasina sobob olur. Gözol adam tosovvürii çirkin adam
təsovvürünü, qış təsovvürü yay təsovvüriinü omolo gotirir vo s.'l

Assosiasiyalann fizioloji osasını şərti reflekslorin miivoqqori rabitolorin yaranması təşkil edir. İ. P. Pavlov qcyd edirdi ki, mii-voqqoti sinir rabitosi heyvanlar alomindo vo bizim özümüzdo on miihiim fizioloji hadisodir. Bununla birlikdo o, psixioloqlann assosiasiya adlandırdıqları psixi hadisodir. Bu assosiasiyalar horokot vo işlərin, təsəvvürlorin, yaxud horf, söz vo fikirlorin bir-ləşmolorindən ibarot ola bilor.

Hafizonin qanunauyğunluqlarını mexaniki olaqolorlo -qıcıqlayıcıların assosiasiyasi ilo məhdudlaşdırmaq vo yalniz bununla izah ctmok sohvdir. insan hafizosini muxtolif cisim vo hadisolor arasındakı miirokkob daxili rabitolorin inikasi xarakterize cdir vo hom do hafizo tofokkiirlo six birlik hahnda coroyan cdir. Bununla yanaşı, hafizo proscslori osason miioyyon moqsodo

290

olmiş foal proseslərdir. Öyrənmə vo yaddasaxlamada, tan una b yadasalmada da bu məqsədəyönolmişlik daim üstün mövqe lliıır. Odur ki, hafizonin mahiyyotini ancaq mexaniki olaqolorin liranmasi ilo izah etmok kifayot deyildir. Ona göro do hafizonin lexanizmini aydınlaşdınnaq üçün miiasir dövrdo biokimyovi, lofiziki, elektrokimyovi vo s. nəzəriyyələr iroli siiriiliir, eksperi-ntlər keçirilir. Əlbottə, hafizonin mexanizmini tam doqiqliklo, i surotdo izah etmok gəlocoyin işidir. Lakin verilmiş qısa llumatdan aydin olur ki, istor diqqotin, istorso do hafizonin mad-I osasinda muxtolif xassoloro malik olan qıcıqlayıcılann tosiriilo imolo golon sinir proscslori durur.

3. Diqqot vo hafizonin növləri, onlann tosnifi
Diqqot vo hafizo miirokkob psixi hadiso kimi çoxcəhətli insan beliyyətinin biitiin saholorino xidmot cdir. Odur ki, onlan muxtolif bcyarlara goro tosnif etmok olar.

Hafizonin novlori ilk növbədo noyi yadda saxlayırıq, песо dda saxlayırıq vo no qodor miiddoto yadda saxlayırıq suallan ilo •I ıqodardır. Çünki hafizo do, diqqot kimi, insanin biitiin çoxcəhətli •aliyyətində iştirak ctdiyinə görə onun tozahiir formalan olduqea muxtolifdir. Odur ki, hafizonin növlərini bir песо istiqamotdo, ayn-•yrı meyarlara göro, tosnif ctmok olar:

1) hafizonin obyekti nodir - yoni insan noyi
yadda saxlayir? Bu, cisim vo hadisolordimi, fikirdirmi, horo-
kotdinni yaxud hisslor, emosiyalardirmi? Bundan asılı olaraq hafi-
lonin: obrazlı (surət), sözlü-montiqi, h о -
roki vo emosional növlori ayird edilir. Hafizonin bu
lövləri-hərokət hafizosi. emosional hafizo, surot hafizosi vo sözlü-
montiqi hafizo diqqotin do obyekti ola bilir. Yoni diqqotin bu
obyektlərin inikasında iştirakı insanin psixi fəallığını artinr vo
hafizonin qeyd edilon novlori daha dolğun olur, varlığı adekvat
lurotdo oks etdirir. Öz obyektinə göro diqqot do xarici vo daxili ola
bilor.

2) foaliyyotin moqsodindon, eloco do hafizo vo diqqotin
ixtiyari surotdo tonzim cdilmə səviyyosindən asılı olaraq hor iki
psixi hadisonin qeyriixtiyari vo ixtiyari novlori
forqlondirilir. Bu meyara goro diqqot qeyri-ixtiyari vo ixtiyari
olduğıı kimi hafizonin do qeyri-ixtiyari vo ixtiyari novlori ayifl] edilir.

3) materialın möhkomlonmosi vo yadda saxlanmaej

müddotindən asılı olaraq hafizonin q ı s a m Li d d о t I i J uzunmiiddotli vo operativ novlori qeyd edilir.

İstor hafizonin, istorso do diqqotin bu novlori mahiyyajj etibarilo, bir-biri ilo bağlı olsa da, onlann spesifik psixoloji mo/, munu olduğundan hor birini aynliqda nozordon kecirmok dahfj moqsodouygundur.