Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil



Yüklə 26,66 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/55
tarix29.12.2016
ölçüsü26,66 Mb.
#3874
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   55

  adlanır.  Həmin  qanuna  əsasən 

müxtəlif orqanizmlərin  nukleotid tərkibi  yalnız böyüklüyünə  görə  variasiya edə 

bilər:  A+T

Q+S


Göründüyü  kimi  DNT-nin  tərkibində  purin  əsaslarının  miqdan  pirimidin 

əsaslannkı  ilə  eyni  olur.  1953-cü  ildə  D.Uotson  və  F.Krik  DNT-nin  spiralvari 

quruluşa  malik  olmasını  müəyyən  etmişdir.  DNT  bütün  orqanizmlərin 

hüceyrələrində  miqdarca həmişə  sabit olan maddə hesab olunur.  Xromosomlann 

ikiləşməsi 

və 


hüceyrənin 

bölünməsindən  əvvəl 

xromosomlarda  onun 

replikasiyası  -   ikiləşm əsi

  baş  verir.  Bir  qrup  alimlər  (F.Qriffits,  M.Dauson, 

R.Sia,  D.Allovey,  O.Everi,  M.Leod,  M.Karti,  1928-1944) 



irsiyyətdə  D N T-nin 

aparıcı ro l oynam asını

 eksperimental olaraq sübut etmişlər.

RNT-nin  quruluşu  və  tipləri.  Son  zamanlar  müəyyən  edilmişdir  ki, 

hüceyrələrdə 

zü la l  sin tezi  D N T -də  deyil,  sitoplazm ada

  baş  verir,  hüceyrədaxili 

informasiyalar  isə 



R N T  tərəfindən  icra  olunur.

  RNT  molekullannm  kütləsi  2- 

104-2;  106D  kimi  təklif olunur.  Onun  molekullan  bir  polinukleotid  zəncirindən 

ibarət  olmaqla  tərkibində  purin  əsaslarından  adenin,  quanin,  pirimidin 

əsaslarından  urasil,  sitozin,  karbohidratlardan  riboza  və  fosfat  turşusunun 

qalığından  təşkil  olunur.  RNT-nin  3  əsas  tipi 

-  


m əlu m at,  m  atris  y a x u d  

inform asiya  (ıR N T  y a x u d   m R N T ),  riposom al  (rR N T)

  və  nəqliyyat  (nRNT) 

olmaqla,  onlar  molekullannm  böyüklüyünə  və  funksiyalanna görə  bir-birindən 



fərqlənirlər (cədvəl 10).

C ədvəl 9.

DNT və RNT-nin bəzi əlamətlərinin müqayisəli xarakteristikası 

(C.Nəcəfov və b., 2010)

139

« J lu ın ə llır

_____________ l» M

K M

1 Itıceyrədə  ravi  gəlinm ə 

\ Cf •

N ü v ə ,  m itoxom lri 

s a

  xloro- 

plnsllardə  nısi  palınır

N üvə.  tıbosoıtıkır.  sitopla/m a. 

m ıloxnn drı.  xloroplastlardu  rast

^ P İlllll

N ılvada  m sl  çalın m a  « rn

Xm m osınnfıırdrı

N ü v ə cıkılə

M akro ıtndcknl  quruluşu

I k b ı r - h ı n n ə   qarışm ayan 

•iidıcıl  Ju zıd ə u   polim crdır.

lərələ 

Л) ilm iş 

spiral ı 

-m ə l?   gə lirir

ləkqnth 

poJınnklcotıd 

zən­

cir idir

M unorıu;rl.ırı

t >e/r)kMnhnnukIeot

K ıb n n ııklco tıd

M ıklco lıd la rin n ı  I r k  11,,

A zotJu  əsası  (p ıııııı-a d cm n  

və  viuiinm.  p ın m ıd tn -lım ın   və 

Mtozm).  d c/n k sin b o za   kaı- 

bohifjraiı  losfor  turşusu  <|*ı 

lığı

A Z ııtlu  

əh

;



  (pııradenın 

у 9

  qtıə- 

nin.  p ırım id in -u ra sil  və  sitozinj, 

ftho/.a  (karhohıdrat),  fosfor  tur­

şusu  q nlıgı

N'uklcotid  tipləri

A den il 

( A l. 

quanıl 

{Q l. 

fım ıdil  (  1  l,  Mtadıl  (S )

A d c n il  ( A ) ,  quam l  (Q |,  ur idi 1 



X ü su siy yə t lari

К n ın p lfiııen tiiflıq   prinsipinə 

u\£ur>  olaraq  ikiləşm ə  qabi­

liyyətin?  m alikdirlər  (redu- 

p lık a s iy ə i  A ” T .  T * A . 

S„ 

S ^ Q   S tab ild ir-  dəyişm əzdir.

İk ilə şm ə   q ab iliyyə ti  yoxdur,  la- 

bild ir-dəyişəndir.

1  ıınskıynları

G enetik  m aterial-genin  xro- 

m osnm da 

kim yəvi 

əsasını 

təşkil  edir,  D N T ,  R  SİT -in   sirv- 

l< /ım   /iıkılm   quruluşu  h aq ­

qında  m M um ah  üzündə  cəm ­

ləşdirir

M əlum at  R N T - s i  sintez  oluna­

caq  /ıdnlın  ilk in   quruluş  kodunu 

d a şıy ıı  R ı bosom   R N T - s i  fiboao- 

nıtuı  tərkibim lə  olur  N əqliyyat 

R N T - s i  anıin  turşularını  tiboso- 

ıııa  d a şıy ır  M ılnxondr»  və  pl.ıs-  1 

ıidlərdə  olan  R N T   bu  orqonoıd- 

lət ili  rıho so ııu ında olur

Cədvəl 10.

RNT növlərinin fərqləri

140


RNT növü

Ümumi


RNT-nin

%-lə


nisbəti

Komponentlər 

(Svedberq əmsalı)

Eukariotlar 

(E) və ya 

prokarotlar

RNT-lərin

sayı


r-RNT

80

5S



E və P

120


(ribosomal

5,8S


E

160


RNT)

16S


P

1542


18S

E

1874



23S

P

2904



28S

E

4718



n-RNT

4S

E və P



75-90

(nəqliyyat

15

RNT)


m-RNT

5

Dəyişir



E və P

100-10000

(məlumat

RNT)


Bütün RNT tipləri RNT -  polimeraza fermentinin iştirakı ilə DNT-də sintez

olunur.  Lakin  DNT  molekullannda  ən  çox  İRNT  (m-RNT)  sintez  edilir. 

İnformasiya  RNT-si  əsasən  irsiyyət  məlumatlarının  ötürülməsini  nəzarətdə 

saxlayır  və  hüceyrə  RNT-sinin  5%-ni  təşkil  edir.  Nəqliyyat  RNT-nin  (nRNT) 

tərkibində  75-80  nukleotid  vardır.  Ribosomal  RNT  (rRNT)  6000  nukleotiddən 

təşkil  olunmaqla əvvəlcə  nüvəciklərdə  toplanır,  sonra  isə  sitoplazmaya keçir və 

ribosomları  əmələ  gətirir.  rRNT  hüceyrələrdə  mövcud  olan  RNT-nin  80%-ə 

qədərini təşkil edir.

3.3. Hüceyrədə zülal  sintezi.

Zülalann  əsas  quruluş  vahidi  karbon  zəncirindəki  hidrogenlərdən  biri  NH2 

(amin  qrupu)  ilə  əvəz  olunmuş  karbon  turşularının  törəməsi  sayılan  amin 

turşularıdır.  Zülalların  tərkibindəki  amin  turşularının  (prolindən  başqa)  ən 

səciyyəvi  əlaməti  onların  tərkibində  sərbəst  karboksil  və  əvəzlənməmiş  amin 

qrupunun, karbon atomuna birləşmiş yan zəncirin (R-qrupunun) olmasıdır.  Təbii 

amin  turşularının  əksəriyyətində  amin  qrupu  karboksilə  görə  £,  çox  nadir 

hallarda isə p (aminpropion) v ə



1

  (amin yağ turşuları) vəziyyətində yerləşir.

NH2

R  — C -C O O H



H

141

Amin  turşuları  zülallarda  ölçüsü,  forması,  hıdrogen  rabitəsi  və  kimyəvi 

reaksiya  qabiliyyətinə  görə  bir-birindən  fərqli  olur.  Yan  zəncirin  xarakterindən 

asılı  olaraq  (R-qrupları)  amin turşuları  atsiklik  (alifatık)  və tsıklik olurlar  Amin 

və karboksil qruplarının sayma görə  isə aminturşular aşağıdakılara bölünür:

1.  Monoaminmonokarbon (qlisin, alanin, valin, leysın, ızoleysin, serin, 

treonin,  sistcin, metionin, triptofan, tirozin, fenilalanin);

2.  Diaminmonokarbon  (lızin, arginin,  sitrulin);

3.  Monoamindikarbon (asparagin və qlutamin);

4.  Diamindikarbon  (sistin).

i

A tsiklik 



___________1

m o n o u m ın -



r

ql i si n



m o n o k a r b o n

—fc-  ala nin 

seri n,   treonin  



—►  sıs le ı n ,m e t io n i n  

—►  valin,  leysin. 

ızoleysin

_^

m onoım ıin



1  —

a s par agi n  turşu su  

|   —► 

q l u t a m i n   turşusu



dik arhon

— d ıa m ın ın o n o -

[  —►  lizin

k arbon


a rg ın ın

dianııııdi ■



 

k a rb o n

—►  sistin

I

1 siklık


F cnüala nirı 

'1 ırozın 

T rip to fa n  

H ıstid in 

Prolin

H id ıo k s ip ro l in



Sxem 6

 AMİN TURŞULAR

Amin  və  karboksil  qruplarınm  sayma görə  aminturşuları  radikalların  yükü 

və  polyarlığından asılı olaraq aşağıdakılara təsnıf olunurlar:

1. 

Qeyri-polyar hidrofob

 (qlisin, alanın, valin, leysin, ızoleysin, prolin, 

fenilalanin, triptofan, metionin);



Polyar, yüklənməmiş

 (serin, treonin, sıstein. tirozin, asparagin, 

qlutamin);

3. 

Polyar, müsbət yüklənm iş

 (lizin. argının, histidin);

4. 

Polyar,  mənfi  yüklənm iş

  (pH  6-7  olduqda,  yəni  pH  -m   hüceyrə 

daxilindəki mühitə uyğun olan qiymətlərində) -  asparagin və qlutamin turşuları

Alimlər  sübut  etmişlər  ki,  irsiyyətın  nəsildən  nəslə  venlməsi  zülalların 

biosinetezı  nəticəsində  həyata  keçirilir.  Orqanizmlərin  həyat  fəaliyyəti  və 

inkişali  üçün  lazım  olan  fermentlər  və  zülalların  sintezi  əsasən  ınterfazanın 

birinci mərhələsində,  yəm  DNT-nin replıkasıyasına qədər baş verir  Zülal  sintezi 

üçün  lazım  olan  komponentlərə  DNT  (genlər),  ıRNT,  nRNT,  ribosomlar,  amin 

turşuları,  RNT-polımeraza fermenti,  fermentlər,  ATF  (adenozıntenfosfat),  QTF 

(quanozıntrıfosfat),  maqnezium  ionları  aiddir.  Zülal  sintezi  prosesi  əsasən  iki 

mərhələdə -  transknpsıvada və -  translyasıyada baş verir.

142


Transkripsiya

 -  mərhələsində  DNT-nin  hər bir geni  iRNT-nin  sintezi  üçün 

sələf rolu  oynayır  və  gendə  nukleotidlərin  sıra  ilə  yerləşməsi  təmin  edilir.  İrsi 

informasiyaların  sıraya  düzülüşü  DNT-nin  prom oter  adlanan  müəyyən 

hissəsindən  başlayır.  Promotor  gendən  əvvəl  yerləşməklə  80  nukleotiddən 

ibarətdir.  DNT-dən  asılı  RNT-polimeraza  fermenti  promotoru  tanıyır,  dərhal 

onunla  möhkəm  birləşərək  onu  əridir  və  nukleotidlərin  tellərini  birləşdirir, 

nəticədə m-RNT sintez olunur.  Bu zaman adenin timinlə, urasil adeninlə,  sitozin 

quaninlə, quanin isə sitozinlə birləşir.  Polimerazamn m-RNT əmələ gətirdiyi gen 

sahələri  yenidən birləşir və m-RNT-nin sintez olunan molekullan tədricən DNT- 

dən  ayrılmağa başlayır.  DNT-nin informasiya daşıyan  sahələri 



ekzon lar

 adlanır. 

Yetişmiş  m-RNT  nüvənin  membranından  sitoplazmaya  keçərək  ribosom  ilə 

birləşir.

T ranslyasiya

  -   mərhələsində  müəyyən  quruluşa  malik  olan  zülal 

molekullarının  sintezi  zamanı  genetik  informasiyaların  reallaşması  prosesi 

başlayır.  Bu  mərhələ 

inisiasiya,  elon qasiya

  və 

term in asiya

  dövrlərinə  bölünür. 

İn isiasiya

  dövründə  ribosom  dissosiasiyaya  uğrayaraq  iki  hissəyə  ayrılır və  m- 

RNT maqnezium ionunun iştirakı  ilə ayrılan kiçik hissələrlə  birləşir. 



E lonqasiya 

dövründə  ribosomun  mərkəzində  m-RNT-nin  kodonuna  uyğun  olan  ikinci  n- 

RNT  əmələ  gəlir  və  komplementar  kodonla  birləşir.  Transferaza  fermentinin 

iştirakı  ilə  sələf sayılan  amin  turşusu  və  onun  karboksil  qrupu  (COOH)  birlikdə 

amin  qrupu  (NH2)  ilə  birləşir  və  onların  arasında  peptid  əlaqəsi  (-CO-NH-) 

yaranır. 



Term inasiya

  dövründə  polipeptid  zəncir  ribosomlardan  ayrılır,  n-RNT 

və m-RNT azad olur. Bu zaman m-RNT-nin bir molckulunda çoxlu sayda (100-ə 

qədər)  ribosom  işləyərək  onların hər birinin üzərində  polipeptid  zəncir qurulur. 

Zülal  sintezi  zamanı  əmələ  gələn  polipeptid  zəncirləri  ya daha mürəkkəb  zülal 

quruluşunu  formalaşdırır,  ya  da  ferment  əvəzinə  metabolizm  prosesini 

tənzimləyir.  Hüceyrədə  bir  qayda  olaraq,  genetik  məlumat  axını  aşağıdakı 

istiqamətdə gedir:

DNT transkripsiya^  RNTtamslyasiya  ^Zülal

İnsanda  xromosom  qruplarının  (A-l-3-cü  cüt,  B-4-5-Cİ  cüt,  C-6-13-cü  cüt, 

D-13-15-Cİ  cüt,  E-16-18-Cİ  cüt,  F-19-20-ci  cüt,  Ç-21-22-Cİ  cüt)  və 



X Y  

xromosomlannın  sayı  46  deyil,  45-ə  bərabər  (44-XO)  olmaqla,  onlardan  hər 

hansı  birinin  fərqli  (artıq  yaxud  əskik)  olması  müxtəlif genetik  çatışmazlıqlara 

(sindromlara)  səbəb  olur,  onlann  normal  quruluşunu  və  morfologiyasını 

dəyişdirir (şəkil  17,18,19,20,21,22).

143


‘ 

и

  ИХ 

и

1

2

3

C



U

K f t


6

7

8

o

f t f t


Л Л

13

14

İS

F

n x


X   X

19

20

G

Л А А   АЛ



21 

22

Şəkil 1

7.  D a m  sindromu 

21-ci xromosomun trisomiyası. 

b.,2008) 

■ 

lif



n

4

 

-



s

u

  м

  u

Л й




10 

U

12

в

  X X   А Л



16 17

h

 Л

18



г .

X   У

iri artıqdır (R.Əliyev,  C.Nəcəfov və

■  f t   J İX  

n  ■

  ü t f  

u

1

7

 





5

1



3

4

5



и

  п

ЯК

и

ХК Ай

6



8

9

10

11

12

АЛ АЛ  А4

Е

XX

7 \ Л

А

Л



А

13

14 

15

16

17

18

X X

X

  X



19

А   А


21

20

л

 

л

22



1 \ л

X  У

Şəkil 18.

  Edvard sindromu

18-ci  autosomlann  trisomiyası,  1  xromosom  artıqdır  (R.Əliyev,  C.Nəcəfov  və  b., 

2008) 


’ 

144



А

U

 

Н

  и  

'  м

с 



  хх  кг»  Лк  ак  ак  ля



6  

7  

Я 



Ю  

Л  

12

«  

f t   f t  

6

6

 *  

*

*

 

Л   Л  

А   л

13 

14 

1 5  

1 6  

1 7  

1 8

F

 

X X

X   *

1 9

2 0

G

 

A  

A

л  л

2 1

2 2

г

.

X   У

Şəkil 19.

  P atau sindrom u

13-cü  a u to so m la n n   trisom iyası.  1  x rom osom   a rtıq d ır  (R .Ə liyev,  C .N əcəfov  v ə  b.  . 

2008)


• 

U

  Xg  П  



Ы

  M





3

c   t i l

n

 

n

6



8

D

 

f t f \



f t f t  

Й Й


13

14 

İS

F

 

X X



X   X

19

20

G

 

Л   A



21

А   Л


22

4

5

Лк 

u

U

ла



1 0

11

1 2

e

  X *


л л

16

1 7

1 8

X

X

Şəkil 20.

  Ş erşev sk i-T em er sindrom u

X -cinsi x ro m o so m la n n  b iri a rtıq d ır (R .Ə liyev,  C .N əcəfov v ə b.  ,2008).

145


л

Üü  ün 

■ 

U

  M

1



3

4

5

M

 

f i f t

h k

 

u

n



Л Й

6



8





10

11

12

°

ЛЛ  64



7 \  Л

Л   Л


13

14 

15

16

17

18

F

 



X X

X   *


19

G

 

Л   A



21

20

А  Л


22

n

.

X   X   Y

Şəkil 21.

  K lay n felter sindrom u

X -cinsi x ro m o so m la n n  b iri y o x d u r (R .Ə liyev,  C .N əcəfov və b.  ,2008)

Ü ü  


X R  

'  


к

 

M



1

2

3

4



5



C

U



M

n

M

n

Л »

6

7

8



9

10

11

12

D

f i b


Л Л

6 4


E

X X


А  Л

13

14

15

16

17

18

F

X X

X   X


19

20

SL

G

Л   Л  A


21

Л  Л


22

Л  


A

X   Y

Şəkil 22.

  S aun sindrom u

21-ci xro m o so m u n  trisim oyası,  autosom lardan b iri artıqdır (R .Ə liyev,  C .N əcəfov 

b.  ,2008) 

’ 



146



3. 4.  Genetik kod, onun xassələri və tənzimlənməsi

«Escherichia  coli  bakteriyasının  xro- 

mosomu,  yaxud  DNT-sirıdə  2000  gen  var­

dır.  Onlar  özlərində  500-ə  qədər amin  tur­

şusu  qalıqlarına  malik  olan  2000  müxtəlif 

zülalların  sintezi  haqqındakı  informasiyala­

rı saxlayır»

(C.N.Devidson, 1967)

Orqanizmlərin  irsi  məlumatlarının  qorunması,  onun  öz-özünə  yeniləşmə­

sinin  tənzimlənməsi  prosesinin  təmin  olunması  və  nəsildən-nəsilə  ötürülməsi 

DNT  molekullan  vasitəsilə  həyata  keçirilir.  DNT  molekullannın  tərkibi  xətti 

olaraq  birləşən  dezoksiribonukleotidlərdən  ibarət  olmaqla,  onların  həmin 

ardıcıllığı  genlərin  son  məhsulu  olan  zülal  komponentlərinə  müvafiq  olur. 

Transkripsiya 

prosesi 


zamanı 

DNT-də 


olan 

informasiya 

m-RNT-yə 

köçürüldükdən  sonra  m-RNT  hüceyrənin  ribosomu  ilə  birləşir  və  zülal 

molekullan  sintez  olunur.  Beləliklə  də  DNT-də  kodlaşdınlan genetik məlumatın 

RNT-yə  və  zülala axını  prosesi  icra  olunur.  DNT molekulunun nukleotidlərinin 

triplet  ardıcıllığının,  müvafiq  olaraq  zülal  molekulunda  amin  turşulannın 

ardıcıllığına keçməsi prosesi 



genetik kod (irsiyyət kodu)

 adlanır. Genetik kod ilk 

dəfə  olaraq  M.Mirenberq,  C.Matten,  S.Oçoa  və  A.Korana  və  b.  (1961-1964) 

tərəfindən  çox geniş və  ətraflı  surətdə  öyrənilmiş  və açıqlanmışdır.  Onlar tətbiqi 

üsuldan  istifadə  edərək  m-RNT-nin  kodonlannda  amin  turşulannın  yerinə 

nəzarət  edən  nukleotidlərin  ardıcıllığını  müəyyənləndirərək 



kod lüğətini

  tərtib 

etmişlər.  Həmin  kod  lüğətinə amin  turşularını  kodlaşdıran  61  triplet  və

terminasiya  siqnallan  olan  3  kodon  aid  olmaqla,  cədvəl  formasında  tərtib 

edilmişdir.  Genetik kod anadangəlmə, əksəriyyəti 2, 3, 4 tripletlə, 3 amin turşusu 

-   arginin,  leysin,  serin,  6  müxtəlif kodlarla,  triptofan  və  metionin  isə  yalnız bir 

kodla kodlaşdınlır.  Hazırda heyvan hüceyrələrində  50,  bakteriya hüceyrələrində 

isə 30-40 nRNT olması aşkarlanmışdır.

Orqanizmin  bütün  zülalları 20  tip amin  turşulannın  müəyyən  ardıcıllıqla

birləşməsi  nəticəsində  yaranır.  DNT  və  RNT-nin  polinukleotid  zəncirində

ardıcıllıqla  yerləşən  hər  3  müxtəlif  mononukleotid 

triplet  (üçlük),

  yaxud 


kodon 

adlanır və onlann hər üçü zülalın sintezi prosesində fəal iştirak edir (cədvəl 11). Hər 

bir kodon 3 nukleoticlin təsadüfən qruplaşması nəticəsində 

1-ci olaraq asparagin, 2- 

ci  yerdə  -  



alanin,

  3-cü  yerdə  -  



prolin,

  4-cü  yerdə  isə  -  



fenilalanin

  turşusu 

yerləşdiyi  üçün  onlan  kodlaşdıran  tripletləri  ardıcıllıqla  belə  yazılır:  asparagin  -  

QAU,  alanin  -   QSU,  prolin -   SSU və  fenilalanin -   UUU.  Hər triplet bir məlumat 

vahidini-kodonu (kodu) ifadə edir.


Yüklə 26,66 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   55




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin