Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil

10.6.  Protozoozlara  qarşı  genetik  davam lılıq və  həssaslıq

«Ç.Darvin uzun müddət-ömrünün sonunadək 

tripanosomoz xəstəliyindən əzab çəkmişdir.»

(V.Betina,  1976)

O r q a n i z m i n   h ü c e y r ə d a x i l i   v ə   h ü c e y r ə d ə n   x a r i c d ə   p a r a z i t l i k   e d ə n   i b t i ­

d a i l ə r ə   q a r ş ı   v e r d i y i   i m m u n   r e a k s i y a n ı n   b a ş l ı c a   k o m p o n e n t l ə r i   a n l i p a r a z i t a r  

a n t i t e l l ə r   v ə   f a q o s i t a r   h ü c e y r ə l ə r d ə n   i b a r ə t d i r .   H ə m i n   k o m p o n e n t l ə r i n   k ə ­

m i y y ə t c ə   a z a l m a s ı   i b t i d a i l ə r i n   ç o x a l m a s ı n a   z ə m i n   y a r a t d ı ğ ı   ü ç ü n   h e y v a n   o r ­

q a n i z m i n i n   o n l a r a   q a r ş ı   d a v a m l ı l ı ğ ı n ı   x e y l i   a r t ı r ı r .

Tripanosomozlar 

-

  i n s a n   v ə   h e y v a n l a r ı n   T r y p a n o s o m a   n ö v ü n ə   m ə n s u b  

o l a n   q a m ç ı l ı  

i b t i d a i l ə r   t ə r ə f i n d ə n   t ö r ə d i l ə n   x ə s t ə l i y i   o l u b ,  

b ə d ə n   t e m p e ­

r a t u r u n u n   p e r i o d i k   o l a r a q   y ü k s ə l m ə s i ,   b ə d ə n d ə   x a r a k t e r i k   ş i ş l ə r i n   ə m ə l ə  

g ə l m ə s i   v ə   ə t r a f l a r ı n   i f l i c i   i l ə   x a r a k t e r l ə n ı r .   S ü b u t   o l u n m u ş d u r   k i .   B o s   i n d i -  

c u s   z e b u   c i n s i   B o s   t a u r u s   a v r o p a   q a r a m a l   c i n s i n ə   n i s b ə t ə n   t r i p a n o s o m o z a  

q a r ş ı   ç o x   d a v a m l ı   o l u r .   E r a m ı z d a n   ə v v ə l   5 0 0 0 - c i   i l l ə r d ə   y a r a d ı l a n   n d a m a  

q a r a m a l   c i n s i   b u   g ü n   d ə   b ə z i   b a ş q a   c i n s l ə r   ( ş o r t h o r n ı ,   m u t u r i ,   n u b i y s k i   d a ğ  

q a r a m a l   c i n s i )   k i m i   t r i p a n o s o m o z a   q a r ş ı   o l d u q c a   d a v a m l ı d ı r .   C ü m a n   e d i l i r

355

ki,  həmin  cinslərin  tripanosomoza  qarşı  genetik  davamlılığı  yalnız  təbii 

seçmə  nəticəsində  yaranmışdır.  Sarı  rəngli  ndama  qaramalları  boz,  qara  və 

qırmızı  -a la   rənglilərə  nisbətən  tripanosomoza  qarşı  daha  davamlıdır. 

Bunun  əsas  səbəbi  həmin  cinsli  qaram alların  qanında  tripanosomoza  qarşı 

antıtellərin  səviyyəsinin  yüksək  olması,  onların  uzun  müddətli  sintezi  və 

periferik  qanm   parazitdən  sürətlə  azad  olunmasıdır.  M .M urrau  (1981)  çox 

maraqlı  bir  təcrübə  apararaq  10  baş  zebunu  10  baş  inəklə  birlikdə 

tripanosomun  keçirici  amilləri  ilə  süni  yoluxdurulmuş  otlaqda  yemləmişdir. 

Nəticədə  10  baş  zebunun  hamısı  keçirici  amillərin  hücumundan  107  gün 

sonra  ölmüş,  lakin  ndama  cinsli  inəklərdən  yalnız  3  başı  yoluxmadan  370 

gün  sonra  xəstəlikdən  tələf  olmuşdur.  Bu  təcrübə  ndam a  cinsli  qaramalın 

başqa  cinslərlə  müqayisədə  xüsusi  genetik  davamlılığa  malik  olduğunu  bir 

daha  təsdiqləyir.  Tripanosom oza  qarşı  davamlılığa  həmçinin  mühit 

şəaritinin,  heyvanların  cinsiyyəti,  yaşı,  tripanosom  ştammlarınm virulentliyi 

və  s.  amillərin  çox  böyük  təsiri  vardır.  Ndama  cinsli  qaram alın zebu  ilə çar- 

pazlaşmasmdan  alman  hibridlər  öz  valideynləri  arasında  davamlılığa  görə 

orta mövqe  tutur.

Babezioz

  -   iri  buynuzlu  heyvanların  gənələr  tərəfindən  keçirilən, 

Babeziya  növünə  mənsub  ibtidailər  tərəfindən  törənən  invazion  xəstəliyi 

olub,  isitmə,  anemiya,  sarılıq,  hemoqlobinuriya  ilə  müşayət  olunur.  Bos 

taurus  cinsli  iri  buynuzlu  heyvanlara  nisbətən  Bos  indikus  cinsi  babezioza 

daha  çox  davamlıdır.  Belə  ki,  eyni  saxlama  və yemləmə  şəraitində  olan  afri- 

kander cinsli  qaramallar  arasında  babeziozla  yoluxma  33%,  simmental  cinsi 

arasında  isə  -   60%  təşkil  etmişdir.  Ekperimental  olaraq  yoluxdurulmuş 

təmizqanlı  afrikander  cinsli  qaram al  və  zebular  baberiozla  nəzərə  çarp­

mayan,  britaniya  qaramalları  isə  xarakterik  kliniki  əlamətlərlə  xəstələnir. 

Ətlik  istiqamətli  braman  cinsli  qaram allar  və  onların  hibridləri  babezioz 

törədicisinə və onu keçirən gənələrə qarşı çox böyük davamlılığa malikdir.

Anaplazmoz  -

  iri  buynuzlu  heyvanların  protozoa  təbiətli  olmayan  və 

rikketsiyalara  daha  yaxın  olan  Anaplazma  marginalı  tərəfindən  törədilən 

yoluxucu  xəstəlik  olub,  anemiya  və  arıqlama  ilə  səciyyələnir.  Ndama,  bra­

man  qaram alları  anaplazmoza  qarşı  genetik  olaraq  yüksək  davamlılığa  m a­

likdir.  Hereford  cinsli  qaram al  populyasiyalannda  anaplazmozla  yoluxma 

61,9% təşkil  edir.

Koksidioz  (eymerioz)

  -  insan,  quşlar və dovşanların Coccidiya  dəstəsinə 

aid  olan  parazit  ibtidailər  tərəfindən  törədilən  invazion  xəstəliyidir.  Xəstəlik 

quşçuluq  və  dovşançılıq  təsərrüfatlarına  olduqca  böyük  zərər  verir.  Toyuq­

ların  eymeriozu  əsasən  10-80  günlük  cücələr  arasında  müşahidə  olunaraq 

ümumi  ölgünlük,  iştahanın  itməsi  və  arıqlama  (kaxeksiya)  ilə  xarakterlənir 

və  onlarda  bu  xəstəliyə  qarşı  cinslərarası  davamlılıq  fərqi  mövcuddur.  Ro- 

dayland  cinsli  cücələr  leqqorn  və  ağ  susseks  cinsinə  nisbətən  koksidioza 

qarşı  daha  çox  davamlıdır.  T.Jeffers  və  b.  (1969)  bəzi  xətlərə  mənsub  olan 

cücələr  arasında  cinslərarası  irsi  davamlılığın  olmasını  müəyyən  etmək üçün 

eksperimental  olaraq  E.Tenella  oosistaları  ilə  süni  yolla  cücələri  yolux­

durmuş və inokulyasiyadan  10  gün  sonra  aşağıdakı nəticələn  almışdır:

356

Xətt

Cücələrin sayı

Cücələrin yaşama %-i

A

34

78,0 +  6,6

В

385

72,4 ±  2,7

L

637

26,5  ±  6,6

M

185

20,4 ± 4,9

Eymerioza  qarşı  davamlı  və  həssas  olana  valideynlərin  çarpazlaşma- 

smdan  alman  hibridlərin  irsi  davamlılığı  onların  arasında  keçid  təşkil  edir. 

Qoyunların  eymerioza  qarşı  davamlılığı  tam  dominantlıq  göstərməyən  gen­

lər  çoxluğu  tərəfindən  yaranır  və  xəstəliyə  qarşı  davamlılığın  növbələşmə 

əmsalı 0,28  təşkil  edir.

lirəyin  sulu  şişi  -

  iri  buynuzlu  heyvanların  gənələr  tərəfindən  keçirilən 

rikketsiyalarm  törətdiyi  yoluxucu  xəstəlikdir.  Bu  xəstəliyə  qarşı  ayrı-ayrı 

cinslərin  genetik  davamlılığı  Bosma  (19810)  tərəfindən  daha  ətraflı  öyrə­

nilərək  müəyyən  edilmişdir  ki,  afrikander  cinsli  qaramal  başqa  cinslərə 

nisbətən  xəstəliyə  çox  davamlıdır.  Afrikander cinsinin  təmiz  cinsli  buzovları 

arasmda  ölüm  faizi  ətlik  ingilis  təmizcinsli  buzovlara  nisbətən  10  dəfə  az 

olur.

1 0 .7 .  G ə n ə lə rə   q a r ş ı  g e n e tik   d a v a m lılıq   və   h ə s s a s lıq

Y o l u x u c u   x ə s t ə l i k l ə r i n   e p i z o o t i k   z ə n c i r i n i n   y a r a n m a s ı n d a   v ə   o n l a r ı n  

baş 

v e r m ə s i n d ə   k e ç i r i c i   a m i l l ə r d ə n   b i r i   o l a n   p a r a z i t   g ə n ə l ə r ı n   ç o x   b ö y ü k   r o l u  

v a r d ı r .  

O n l a r  

p r o t o z o a ,  

v i r u s ,  

b a k t c r i y a  

v ə  

g ö b ə l ə k l ə r i n  

t ö r ə t d i y i  

x ə s ­

t ə l i k l ə r i n   y a y ı l m a s ı   v ə   a r e a l ı n ı n   g e n i ş l ə n m ə s i   ü ç ü n   m ü h ü m   z ə m i n   y a r a d ı r .

Gənələr  dəstəsi  -   (Acari)

- h ö r ü m ç ə k k i m i l ə r i n  

ç o x   k i ç i k  

n ü m a y ə n d ə s i  

o l u b ,   b ə d ə n i   0 , 1 - 0 , 1 5   m m - d i r .   O n l a r   1 0 0 0 0 - ə   q ə d ə r   n ö v ü   ə h a t ə   e d i r .   B i r   q r u p  

b i t k i l ə r d ə ,   h e y v a n l a r d a   p a r a z i t l i k   e t d i y i   k i m i ,   d i g ə r   q r u p u   i n s a n d a   m ü x t ə l i f  

• t r a n s m i s s i v  

x ə s t ə l i k l ə r i n  

k e ç i r i c i s i d i r .  

G ə n ə l ə r d o  

b ə d ə n i n  

b u ğ u m l a r a  

b ö l ü n m ə s i   m ü x t ə l i f   c ü r d ü r .   P r i m i t i v   n ö v l ə r d ə   q a r ı n c ı q   7   b u ğ u m l u   o l d u ğ u  

h a l d a ,   a l i   f o r m a l a r d a   b a ş - d ö ş   v ə   q a r ı n c ı q   t a m a m i l ə   b i r l ə ş m i ş d i r .  

P a r a z i t  

n ö v l ə r d ə   x c l i s e r l ə r   v ə   p e d i p a l p l a r   b i r l ə ş ə r ə k ,   b a t ı r ı c ı   v ə   s o r u c u   a ğ ı z   a p a r a t ı  

ə m ə l ə  

k ə l i r i r .  

Y e t k i n  

f o r m a l a r d a  

4  

c ü t  

g ə z i c i  

ə t r a f  

v a r d ı r .  

İ n s a n  

v ə  

h e y v a n l a r d a   g ə n ə l ə r   t ə r ə f i n d ə n   t ö r ə d i l ə n   ə n   t ə h l ü k ə l i   x ə s t ə l i k   q o t u r l u q d u r  

( 5 6 , 5 7 , 5 8 ) .   Q o t u r l u q   x ə s t ə l i k l ə r i n ə   p s o r o p t o z ,   a k a r o z  

v ə  

x o r i o p t o z   a i d d i r .

Psoroptoz  -dərisəthi  qoturluq

  qoyun,  at.  qaram al  və  dovşanlarda 

Psoroptidae  fasiləsi  və  Psoroptez  cinsindən  olan  gənələrin  törətdiyi 

xroniki  xəstəlikdir.  Q oturluğun  bu  form asının  hər  bir  heyvan  növü  üçün 

özünəməxsus  törədicisi  vardır.  Xəstəliyi  qoyunlarda  P.  communis  ovis. 

qaram alda  P.  com m unis  bovis,  atlard a  P.  com munis  equı,  dovşanlarda

P.  com munis  cuniculi  gənəsi  törədir.  Dərisəthi  q oturluq  qoyunçuluqda, 

xüsusən  zərifyunlu  qoyunçuluqda  xeyli  yun  itkisinə,  başqa  heyvanlarda 

isə  m əhsuldarlığın  azalm asına  səbəb  olur.  P soroptes  cinsinə  m ənsub

357

gənələr  dəri  səthinin  qalın  tük  örtüyü  olan  nahiyələrində  qrup  halında 

toplanır  və  tox um aarası  nim fa  mayesi  ilə  qidalanırlar.  O nların  bu  cür 

q rup  halında  toplanm asına  səbəb  gənənin  sürfə  və  nim fa  mərhələlərində 

dərinin  bütövlüyünü  poza  bilməsi  ilə  izah  edilir.  Sürfə  və  nim falar 

im aqoların  iltihablaşdırdığı  nahiyədən  çıxan  maye  ilə  qidalanırlar.  Bir 

dəfəyə  60-dan  artıq  yum urta  qoyan  gənə  onları xüsusi  m addə  ilə heyvan 

dərisinin  epidcrm isinə  yapışdırır.  Həmin  yum urtalardan  3-6  gündən 

sonra  sürfələr  çıxır  və  2-3  gün  keçmiş  protonim faya  çevrilir.  Nəhayət, 

im aqo  halında  gənələr  əmələ  gəlir.  Beləliklə,  inkişafın  tam am lanm ası 

üçün  10-20  gün  vaxt  tələb  edilir.  Əlverişli  şərait  olm adıqda  inkişafın  ta ­

m am lanm ası  3  aydan  da  çox  çəkir.  Başqa  qoturluqlara  nisbətən  çox 

təsadüf  edilən  bu  xəstəlik  təm as  zam anı,  xidmət  əşyaları,  işçilərin 

geyimləri  vasitəsilə  yayıla  bilir.  Q oyunlar  qış  mövsümündə  darısqal 

binalarda  saxlandıqda  daha  çox  yoluxurlar.  Çünki  belə  bir  şəraitdə 

sağlam   heyvanlar  xəstə  heyvanlarla  təm asda  olurlar.  O lduqda  Psorop- 

tşəraitdə  3  ayadək,  otlaqlarda  isə  35  günədək  ac  qala  bilirlər.  Yayda 

tem peraturun  yüksəlməsi  və  ultrabənövşəyi  şüaların  təsiri  nəticəsində 

xarici  m ühitdə  gənələrin  ömrü  xeyli  qısalır.  Buna  görə  də  qırxımdan 

sonra  gənələr  heyvanın  çənəaltı,  quyruqdibi,  gözaltı,  paçaarası,  xaya 

torbası  və  s.  nahiyələrində gizlənərək  özlərini Günəş  şüasından  qoruyur­

lar.  Xəstəliyin  epizootologiyasm da  heyvanın  köklük  dərəcəsinin  də 

xüsusi  əhəmiyyəti  vardır.  Belə  ki,  arıq  heyvanların  patologiyaya 

uğram ış  dori  toxum asında  sağalm a  ləng  gedir  və  gənələrin  inkişafı  üçün 

əlverişli  şərait  yaranır.  Belə  halda  xəstəlik  uzun  müddət  davam  edir  vo 

geniş 

yayılır. 

Xəstəlik 

ilin 

mövsümündən, 

orqanizmin 

ümumi 

rezistentliyi  və  yoluxm anın  intensivliyindən  asılı  olaraq  ili,  yarımiti  vo 

xroniki  form alarda  davam  edir.  Xəstəliyin  ilk  əlaməti  əvvəlcə  oma, 

sonra  ardıcıl  olaraq  bel,  cidovluq  vo  kürək,  daha  doğrusu,  tük  örtüyü 

sıx  olan  nahiyələrdə  biruzə  verir.  Həmin  nahiyələrdə  əvvəlcə  qaşınma 

müşahidə  edilir.  D əridə  iltihablı  qabarıqların  əmələ  gəlməsi,  onların 

partlayaraq  q artm aq lara  çevrilməsi  yunun  kütləvi  surətdə  tökülməsinə 

səbəb  olur.  Y arım iti  form ada  qeyd  edilən  klinik  əlamətlər  tədricən 

inkişaf  edir.  Xəstəliyin  xroniki  gedişi  zamanı  zəif  qaşınm a  müşahidə 

edilir,  dəridə  hiperem iya,  kiçik  pustula  və  qartm aqlar  görünür,  dəri  azca 

qalınlaşır.  Törədici  atların  yalının  altında,  belində,  onsəsində  və  quyruq 

əsasında,  qaram alın  buynuzunun  dibində,  boynunun  üst  hissəsində, 

quyruğunun  ucunda,  dovşanların  qulaqlarında  parazitlik  edir  və  həmin 

nahiyələrdə patologiya  törədirlər.

Akcıroz  (qaşınan  qoturluq)-

  at,  qaram al,  dəvə,  şimal  maralı,  donuz 

və  qoyunların  xroniki  invazion  xəstəliklərindən  olub,  Acarus  cinsinin 

müxtəlif  yarım növləri  tərəfindən  törədilir.  A tlarda  -   Acarus  siro  var 

egui,  q aram ald a-  A .siro  var  bovıs,  dəvələrdə 

A .siro  var  dromedarii, 

keçilərdə  --  A .siro  var  carpae,  şimal  m arallarında  -   A.siro  var  ovis, 

itlərdə  -   A .siro  var  canis,  dovşanlarda  -  A.siro  var  cuniculi  gənələri 

parazitlik  edirlər.  Bütün  başqa  gənələr  kimi  akaruslar  da  yumurta

358

qoym aqla  çoxalırlar.  O nlar  yum urtalarını  epidermis  təbəqələri  arasına 

qoyurlar.  10  günədək  yum urtadan  3  cüt  ətrafı  olan  sürfələr  çıxır.  Həmin 

sürfələr  3-5  gün  ərzində  m etam orfoza  uğrayıb  protonim faya  (birinci 

nımfaya),  protonim fa  isə  2-3  gün  ərzində  telenim faya  (ikinci  nimfaya) 

çevrilir.  N imfa  yetkin  gənələrdən  üzərindəki  cod  tüklərin  az  olması  ilə 

fərqlənir.  Telenimfa  öz  həyat  fəaliyyətini  davam   etdirərək  2-4  gündən 

sonra  im aqoya  çevrilir.  Ümumiyyətlə,  akarus  cinsinə  m ənsub  gənələr  öz 

inkişaflarını  15-20  günə  tam am layırlar.  O rqanizm də  40-50  günə  qədər 

parazitlik  edən  gənələr  həmin  müddət  ərzində  40-50  ədəd  yum urta  qoya 

bilirlər.  Xəstəlik  sağlam  heyvanlar  xəstələrlə  təm asda  olduqda  və  ya 

xidmət  əşyaları  vasitəsilə  keçə  bilir.  A karoz  payız-qış  aylarında  daha 

geniş  yayılır.  Çünki  payız  və  qışda  heyvanların  bədəninin  az  tüklü 

yerlərində  akarus  gənələrinin  inkişafı  üçün  daha əlverişli  şərait  yaranır.

Xorioptoz  (dəriyeyən  qoturluq)-

  P soroptidae  fasiləsinin  chorioptes 

cinsinə  aid  olan  gənələr  tərəfindən  törədilir.  Xəstəliyi  atlarda-ch.  equi, 

qaram alda-ch.bovis,  qoyunlarda-ch.ovis  və  dovşanlarda-ch.cuniculi 

gənələrı  törədir.  Dəriycyən  qoturluğa  çox  az  hallarda  təsadüf  edilir. 

Xəstəlik  zəif  gedişli  olması  və  tez  sağalması  ilə  səciyyələnir,  bilavasitə 

təmas  və  xidmət  əşyaları  vasitəsi  ilə  yayılır.  Qışda  nəmliyi  yüksək  olan 

binalarda  geniş  epizootoloji  vəziyyət  yaranır  və  bu  zam an  ən  çox  atlar 

yoluxurlar.  Prosesin  həmişə  heyvanın  ətraflarında  (keçilər  müstəsna 

olm aqla)  getməsinə  əsasən  bu  xəstəliyə  ətrafların  qoturluğu  və  yaxud 

qoturluq  pıçılğanı  adı  verilmişdir.

Qoturluq  gonəbri

  - 

(Sarcoptidac) 

mikroskopik 

növlər  olub, 

gənələrin  kiçik  bir  qrupunu  təşkil  edir.  Onlar  məməlilərin  və  insanın 

dəri  epidermisi  qatlarında  parazitlik  edir.  Əsasən  ev  və  vəhşi  heyvan­

ların  (at.  keçi,  qoyun,  dəvə,  pişik,  it,  canavar,  tülkü  və 

s.), 

habelə 

insanın  dərisində  parazitlik  edirlər.  Qoturluq  gənəsi  dəri  epidermisinin 

buynuz  qatı  ilə  Malpigi  qatı  arasında  özünə  məskən  salır  və  aradakı 

•hüceyrələrlə  qidalanır.  F.rkək  gənələr  yetkin  dişiləri  deyil,  axırıncı 

nimfanı  mayalandırır.  Dişinin  dəridə  özünə  yol  açması,  adətən,  axşam­

lar  baş  verir.

359

Şəkil 56. Qoturluq  gənəsinin  mikroskopik  görünüşü

Q ı  O*"

Şəkil 57 Qoturluq  gənəsi (D.V.Hacıyev və b„  1989):

a-dişi; b-dişinin dəridə açdığı yollar (I); erkəyin  dəridə açdığı yollar (II):

l-dişinin  giriş  dəliyi; 2-ventilyasiya dəliyi; 3-qoturluq gənəsinin yumurtası;

4-sürfə; 5-nimfa.

360

Şəkil 58. Dermacentor pictus gənəsinin inkişaf dövriyyəsi  və sahibləri

(D.V.Hacıyev  1989):

A-erkək;  B-dişi;  1  -yumurta;  2  -sürfə;  3  -nimfa;  4-imaqo;  l-xırda  vəhşi 

məməlilərdə  parazitlik  edən  sürfə;

 

5  -ev  siçanı;  6  -su  siçovulu;  7-yereşən;  8 - 

dovşan;  9-dağ  siçanı;  10-tarla  siçanı;  ll-xırda  vəhşi heyvanlarda  parazitlik  edən 

nimfa;  11-  su  siçovulu;  12-tarla  siçanı;  13-dağ  siçanı;  14-yereşən;  15-dovşan;

16-  ev siçanı;  III-  nisbətən  iri məməlilərdə parazitlik  edən  yetkin  (imaqo)  gənə

; '

17-  it;  18-qoyun;  19-inək; 20-dovşan.

Gənələr  yoluxucu  xəstəliklərə  tutulmuş  heyvan  və  quşların  qanını 

soraraq  infeksion  agentləri  orqanizmlərə  keçirir  və  onları  yoluxdurur.  Bos 

indikus  qaramal  cinsi  və  onların  hibridləri  hereford  və  şorthorn  cinslərinə 

nisbətən  gənələrə  qarşı  yüksək  davamlılığa  malikdir.  Braman  və  afrikander 

qaramalları  Boophilus  microplus  ıksoid  gənəlorinə  qarşı  daha davamlı  olur. 

Heyvanların  cinsi  onların  həm  xəstəliklərə,  həm  də  keçirici  gənələrə  qarşı 

davamlılığına çox  böyük təsir göstərir 

(cədvəl 29).

C ə d v ə l  29.

Heyvanların  cins  həddində  davam lılığı  (  Frisch,  1981)

C ins

D a v a m lılıq   %-i

C ins

D a v am lılıq   % -i

B ra m a n

93

H e re fo rd  (H )

0

B ra m a n   X  a v straliy a

65

S o r th o m   (Ş)

0

Ş o r th o m ı

S a n ta   -   h e rtru d a

36

H xŞ

3

B ra fo rd

31

361

Müəyyən  olunmuşdur  ki,  heyvanların  ilkin  yoluxması  zamanı  davam­

lılıq  anadangəlmə,  sonrakı yoluxmalarda  isə həyatda  qazanılan immunitetin 

hesabına  yaranır.  Braman  qaram al  cinsinin  hibridlərində  isə  həm 

anadangəlmə,  həm  də  həyatda  qazanılan  immunitet  gənələrə  qarşı  davam­

lılıqda  müstəsna  rol  oynayır.  Südlük  istiqamətli  qaramal  cinslərindən 

hemsey  və  friz  cinslərinə  nisbətən  cersey  cinsi  gənələrə  qarşı  daha  çox 

davamlılıq  göstərir.  Genetik  davamlılıq  zəif  yoluxmaya  nisbətən  güclü 

yoluxma  zamanı  daha  qabarıq  formada  biruzə  verir.  Heyvanların  gənələrlə 

yoluxması  zamanı  rezistentliyin  növbələşmə  əmsalı  -   0,28  -   0,42, 

təkrarlanma  əmsalı isə -  0,27 -  0,67-yə bərabərdir.

10.8 .  V ir u s   in fe k s iy a la r ın a   q a r ş ı  g e n e tik   d a v a m lılıq   v ə   h ə s s a s lıq

Skrepi  (qaşınma)

  -   qoyunların  tədricən  inkişaf  edən  virus  etiologiyalı 

infeksion  xəstəliyi  olub  mərkəzi  sinir  sisteminin  distrofik  dəyişiklikləri  ilə 

xarakterlənir.  Xəstəliyin  törədicisinin  təbiəti  haqqında  mövcud  olan 

mülazizələr  hələlik  bu  günə  qədər  ziddiyyətli  olaraq  qalır.  Ümumiyyətlə, 

tədricən  inkişaf  edən  bütün  infeksion  xəstəliklərin  (skrepi,  visna,  maedi, 

kontagioz  cktima,  göydil  -blyutanq  və  s.)  törədicilərinə  qarşı  antitellərin 

'  sintezinə  hələlik  nail  olunmamışdır.  Skrepinin  inkişafı  genetik  amillərdən 

çox  asılı  olmaqla,  əsasən  2.5-4,5  yaşlı  qoyunlar  xəstələnir  və  hipersteziya 

(güclü  qaşınma)  ilə  müşayət  olunur.  Xəstə  qoyunların  yunu  tökülür,  dəridə 

tamamilə  tüksüz geniş  sahələr  əmələ  gəlir,  heyvan  dırnaqları  ilə  qaşınan  na­

hiyəni  çox ciddi zədələyır,  yaralar  müşahidə olunur.  Skrepi Qərbi Avropada 

200  ildən  artıqdır  ki,  müşahidə  edilir.  Onun  arealı  bütün  qitələri  əhatə  edir 

və  get-gedə  genişlənir.  Yem  Zellandiyanın  Suffolk  qoyun  cinslərinə  nisbətən 

rambule cinsi  skrepiyə daha  davamlıdır (14%).  İngiltərənin  şeviot və xerdvik 

cinsli  qoyunlarının  xətləri  arasında  skrepi  törədicisi  (SSBP/ı  antigenı)  ilə 

dərialtı süni yoluxdurmaya davamlılıq və həssaslıq müxtəlif olur 

(cadvəl 30).

C ə d v ə l 30.

Skrepi  antigeni  (ssbph)  ilə  süni  yoluxdurulan  qoyunların  davamlılığı

(R .K im berlin,  1981)

Cins

Xəstələnmə %-i

İnkubasiya

(günlərlə)

dövrü

Xətlər

Pozitiv

Neqativ

Pozitiv

Neqati

V

Şeviot

100

0

313±9

X

Xerdvik

100

4

178±5

902±1

90

362

Xəstəliyin  inkişafına  iki  allelə  malik  olan  «sid»  (skrepinin  inkubasiya 

dövrü)  ilə  işarə  olunan  genlər  tərəfindən  nəzarət  edilir.  Dominant  allel 

heyvanın skrepiyə həssaslığına, resissıv allel isə -  davamlılığına nəzarət  edir.

МэтэШэпп  leykozlan 

(leykemiya,  ağqanlılıq)  -

  qan  doğuran 

toxumaların  şiş  xəstəliyi  olub,  əsasən  müxtəlif  qan  yaradan  orqan  və 

toxum aların  yetişməmiş  (cavan)  qan  yaradan  hüceyrələrin  sistemli 

çoxalması  ilə  səciyyələnir.  Xəstəliyin etiologiyasının  təbiəti hələ də  öyrənilir. 

Leykozlara  qarşı  davamlılıq  şvis,  Kostroma,  qırmızı  qorbatov,  Yaroslav, 

qonur  karpat  cinsli  qaram allarda  daha  yüksək  olur.  Xəstəliyə  qarşı  genetik 

həssaslıq  qara-ala,  qonur  Latviya,  qırmızı-səhra  cinslərində  daha  yüksək 

olur.  Qaramalın  leykoza  davamlılığında  törədici  buğaların  genetik  durumu 

xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bəzi  buğaların  törəmələri  arasında  leykozla 

xəstələnmə  hallan  0,5,  digərlərində  isə  -   20-50%  təşkil  edir.  Törəmələrin 

leykozla  xəstələnmə  dərəcəsi  ilə  valideyn  qaramalların  arasında  çox  ciddi 

korrelyasiya mövcuddur 

(cədval 31).

Cədvəl 31.