Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 26,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
FƏ X R Ə D D İN M U STA FA Y EV , ELDA R H ÜSEYN O V MƏMMƏD SALMANOV BAYTARLIQ TƏBABƏTİ GENETİKASI Ali məktəblər üçün dərslik I HİSSƏ
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 01.10.2010-cu il tarixli, 1275 saylı əmri ilə ali məktəblər üçün dərslik kimi təsdiq edilmişdir. BAKI - “ELM” -2 0 1 3
Elmi redaktor: Ramiz Səfərov - Baytarlıq elmləri doktoru, professor R edaktor: Rübail Allahverdiyev - ADAU-nunprofessoru Rəyçilər: Ələddin Əsgərov -
Pənah Muradov - AMEA-nın müxbir üzvü, biologiya elmləri doktoru Məcnun Babayev - BDU-nun «Təkamülün genetikası» kafedrasının professoru, biologiya elmləri doktoru, Canbaxış Nəcəfov - ATU-nun «Tibbi biologiya və genetika» kafedrasının müdiri, biologiya elmləri doktoru, professor Nizami Seyidəliyev - ADAU-nun elm və texnika üzrə prorektoru, biologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Səhman Bayramov - Azərbaycan Elmi Tədqiqat Baytarlıq İnstitutunun (Az.ETBİ) direktoru, baytarlıq üzrə fəlsəfə doktoru M ustafayev F, Hüseynov E, Salmanov M. Baytarlıq təbabəti genetikası. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: «Elm», 2013, səh.
© “Elm” nəşriyyatı, 2013 ELMİ REDAKTORDAN Müasir qloballaşma dövrü elmi-texniki tərəqqinin dayanıqlı və davamlı inkişafa inteqrasiyasının sürətlə davam etməsi və bütün elmlərin, o cümlədən biologiya, təbabət, baytarlıq təbabəti, molekulyar biologiya, gen mühən disliyi və biotexnologiya sahəsində fundamental-tətbiqi xarakterli tədqi qatların diapozonunun çox genişlənməsi ilə səciyyələnir. Lakin bütün bioloji elmlərin, xüsusilə təbabət və baytarlıq təbabətinin dinamik tərəqqisi və inki şafının əsasında genetika elmi durur. Məhz genetika elminin yeni elmi nailiyyətləri bioloji elmlər, o cümlədən təbabət, baytarlıq təbabəti, tibbi bio logiya, Baytarlıq təbabəti biologiyası mikrobiologiya, immunologiya, viruso- logiya, bioetika, gen mühəndisliyi və biotexnologiya sahəsində yeni və səmərəli nailiyyətlər qazanıla bilər. Molekulyar biologiyanın ən yeni, müasir sahələri olan gen mühəndisliyi və biotexnologiya genlər səviyyəsində öyrənilir və bu üsulla həm aqrar sahənin, həm də sənayenin, xüsusilə tibbi və baytarlıq sənayesinin sürətli inkişafı təmin olunacaqdır. Qeyd edilənlər genetika, molekulyar genetika, immunogenetika və ekoloji genetika elmi istiqamətlərinin daha sürətlə inkişaf etməsi bütün dünya ölkələrində Davamh İnsan İnkişafımn təmin olunmasında müstəsna əhəmiyyətə malik olduğunu bir daha təsdiqləyir. Bu baxımdan ölkəmizdə ilk dəfə olaraq tərtib edilən «Baytarlıq təbabəti genetikası» adlı ali məktəb dərsliyini biologiya, baytarlıq təbabəti, təbabət, biotexnologiya, gen mühəndisliyi, tibbi biologiya, elm lərinin ən böyük elmi-pedaqoji nailiyyəti kimi dəyərləndirmək lazımdır. Müəlliflərin uzun müddətli elmi-pedaqoji fəaliyyəti, təcrübəsi, yüksək elitar elmi eridusiya və intellektual səviyyəyə malik olması və həmin dərsliyin hazırlanması üçün 14 ildən artıq çox gərgin işləməsi, böyük əmək sərf etməsi, fundamental-tətbiqi və xüsusi elmi, nəzəri-praktiki əhəmiyyətli ali məktəb dərsliyinin müasir dünya təhsilinin tələblərini ödəyən səviyyədə tərtib olunmasına zəmin yaratmış və böyük stimul vermişdir. Dərslik klassik və müasir dünya ədəbiyyatı, eləcə də vətən alimlərinin məlumatları və ədəbiyyatlarına istinad olunmaqla, mövcud ali məktəb dərs likləri və «Baytarlıq təbabəti genetikası» fənninin tədris proqramı əsasında tərtib edilmiş, elmi yeniliklərlə çox zəngin və olduqca maraqlı, ensiklopedik xarakterli, fundamental bir əsərdir. Dərslikdə genetikanın məqsədi, vəzifələ ri, inkişaf tarixi, elmin inkişafında dünya və vətən alimlərinin xidmətləri, genetikanın müayinə üsulları, irsiyyətin sitoloji və molekulyar əsasları, xro- mosom nəzəriyyəsi, cinsiyyətin, ontogenezin, populyasiyaların, mikroorqa- nizmlərin, virusların genetikası, immunogenetikanın əsasları, qan qrupları və biokimyəvi polimorfizm, kənd təsərrüfatı heyvanları və quşların genetik anomaliyaları, xəstəliklərə irsi davamlılıq və həssaslıq, mühit və ekoloji amil lərinin təsiri, heyvanların ümumdünya genetik rezurslarının müasir durumu, qlobal ekoloji böhran və kataklizmlərin genetik aspektləri və s. elmin həm klassik, həm də yeni, son və müasir nailiyyətləri və inkişaf etmiş dünya ölkələri alimlərinin məlumatları əsasında geniş və müfəssəl şərh olunub.
Şərh olunan bütün mövzular bir-birini tamamlayır, onların arasında qarşılıqlı dialektik və fəlsəfi vəhdət təşkil edir. Ayrı-ayrı mövzularda heyvan və quşların endemik növlərinin genefondunun qorunub saxlanmasına və mühafizə olunmasına, çoxlu sayda rəngli və rəngsiz foto təchizatına xüsusi önəm verilməsi dərsliyin daha da qiymətli və oxunaqlı olmasına ümdə zəmin yaradır. Genetika, molekulyar biologiya, gen mühəndisliyi və biotexnologi yanın yeni, son elmi-praktiki əhəmiyyətli nailiyyətlərinin şərh olunmasına kitabın bütün fəsillərində olduqca önəmli yer verilmişdir. Hər bir fəslin bişlanğıcmda və ayrı-ayrı mövzuların mətnində dünya şöhrətli, korifey alimlərin və tarixi şəxsiyyətlərin dəyərli kəlamlarının, qiymətli sözlərinin, fikirlərinin şərhinə geniş yer verilməsi həm yenilik, həm də dünya elminə, təhsil sisteminə inteqrasiya kimi dəyərləndirilməklə, müəlliflərin kəşfi hesab edilməlidir. Əsərdə nəinki baytarlıq təbabəti və heyvanların genetikasının əsas məsələləri, eləcə də ümumi genetika, biologiya və təbabətin qlobal prob lemləri, insan və hər bir ailə üçün ümdə sayılan aspektlər (gen pozğum luğunun törətdiyi sindromlar, cinsiyyətin genetikası, rezus amili və qan qrupu ilə bağlı olan məsələlər və s.) şərh olunduğu üçün o, bütün oxucularda böyük maraq doğuracaq və oxucular ondan çox bəhrələnəcəkdir. Güman edirik ki, ölkəmizdə ilk dəfə olaraq tərtib olunan həmin dərslik baytarlıq təbabəti və onunla qırılmaz vəhdət təşkil edən bioetika, biologiya və təbabət sahəsində yüksək ixtisaslı kadr potensialının hazırlanmasına pozitiv təsir göstərəcəkdir. Dərslik hazırlanarkən 200-dən artıq dünya, xüsusilə Rusiya Federasiyası və vətən alimlərinin klassik və müasir dərslik, dərs vəsaiti, monoqrafiya, kitab və elmi məqalələrinə istinad olunması onun fundamen tal və olduqca dəyərli, oxunaqlı bir əsər olmasına çox böyük zəmin yaradır və maraq dairəsini daha da artırır. Dərslik təkcə «Baytarlıq təbabəti və əcza çılıq» fakültəsinin tələbələri üçün deyil, həm də Tibb Universiteti və kolleclərinin və bioloji təmayüllü bütün ali məktəb fakültələrinin müəllimləri, tələbələri, magistrlər, doktorantlar və ümumilikdə isə geniş oxucu ictimaiy yəti, yeni ailə qurmağa səy göstərənlər və gənc reproduktiv ailələr və şagird lər üçün də çox qiymətli və dəyərli töhfə olacaqdır. Güman edirik ki, müasir dünya, xüsusilə Qərb və Avropa dövlətlərinin elmlərinə inteqrasiya edən hə min dərslik ölkəmizin elmi elitar ictimaiyyəti arasında olduqca böyük maraq doğuracaq, rəğbətlə qarşılanacaq, yüksək dəyərləndiriləcək və sevilə-sevilə oxunacaqdır. Ramiz Səfərov Baytarlıq elmləri doktoru, professor ÖN SÖZ «Elm sərvətdən daha qiymətlidir. Çünki sərvəti sən qoruyursan, amma səni elm qo ruyur». Həzrəti Əli «Siz həmişə özünüzdən soruşmalısınız: mən öz təhsilim və Vətənim üçün nə etmişəm? Yorulmadan oxuyun və işləyin, onda xoş bəxtlik Sizin üzünüzə güləcək və bəşəriyyətin gələcəyi naminə mütərəqqi nəsə edəcəksiniz. Əgər bu uğurlara nail ola bilməsəniz də mən bacardığımın «hamısını etdim» sözünü deməyə haqqınız olsun». Lui Paster (27 dekabr 1892-ci ildə Fransa akademiyasının məşhur Sorbonnı zalında 70 illik yubileyindəki çıxışından) «İnsanın sağlamlığı, ekoloji vəziyyət, udduğumuz hava, içdiyimiz su - bütün bunla ra biz çox böyük diqqət göstərməliyik». İlham Əliyev XXI əsr bəşəriyyətin tarixinə mədəniyyətlərarası sivilizasiyaların dialoqu, elmi-texniki tərəqqinin dinamik düz xətlə yüksələn inkişafı və bütün dünya ölkələrinin Davamlı İnkişafa inteqrasiyası əsri kimi daxil olmuşdur. İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyalarının (İKT), internet şəbəkəsi və kompyüter sisteminin, robot texnikasının, nanotexnologiyanın insanın həyatının bütün sferalarında tətbiq olunması bəşəriyyətin Davamlı İnkişafının intensiv xarakter almasına çox böyük zəmin yaratmış və təkan ver mişdir.
XXI əsrin ən mütərəqqi, yeni texniki tərəqqisi olmaqla,
formalaşması üçün müasir elmi nailiy- yətldərdən və texnologiyalardan istifadə olunması nəticəsində daha sadə, kiçik ölçülü, partativ, yüksək dəqiqliyə malik olan cihaz və telekommunikasiya vasitələrinin yaradılmasından və onların geniş istifadə olunan sahələrinin, o cümlədən aqrar, biologiya, baytarlıq təbabəti və təbabət elmlərinin intensiv və çox sürətli inkişafı üçün də geniş yol açmışdır. Biologiyanın yeni və elmi- praktiki cəhətdən ən səmərəli sahəsi olan molekulyar biologiya təbabətin və baytarlıq təbabətinin qlobal və prioritet problemlərinin radikal həlli yollarının işlənib hazırlanmasını təmin etmiş, olduqca uğurlu nailiyyətlərə və nəticələrə nail olunmuşdur.
Molekulyar biologiya bəşəriyyət üçün fundamental-tətbiqi və nəzəri əhəmiyyətli, geniş diapozmlu və mütərəqqi elm sahəsi olmaqla, hazırda onun aşağıdakı müasir və prioritet sahələri formalaşmışdır: - Molekulyar genetika - Molekulyar sitologiya - Molekulyar fiziologiya - Molekulyar biokimya - Molekulyar mikrobiologiya - Molekulyar virusologiya - Molekulyar biofızika - Molekulyar immunologiya - Molekulyar immunogenetika - Molekulyar enzimologiya - Genetika (gen) mühəndisliyi - Biotexnologiya - Vaksinologiya və s. Əlbəttə, bu elm sahələrinin hamısının əsasında hüceyrə, onun orqanoidləri, xüsusilə xromosom dəstləri (yığımları) və genlər durmaqla onlar molekulyar biologiyanın əsas maddi bazasını və tədqiqat obyektini təmin edir. Həmin elm sahələri bir-biri ilə qarşılıqlı dialektik vəhdət təşkil edir, onların arasında qırılmaz bağlılıq vardır. Bunun başlıca səbəbi isə həmin elmlərin tədqiqat obyekti kimi məhz hüceyrədən, onun orqanoidlərindən və digər kom ponentlərindən genetik marker
formasında istifadə olunmasıdır. Materiyanın bütün canlı aləminin (mikroflora, makroflora, mikrofauna, makrofauna) mövcudluğu, onların həyat fəaliyyəti, öz nəsilləri və populyasiyalarının dayanıqlı, davamlı inkişafı yalnız hüceyrədə gedən metabolizm prosesi (maddələr mübadiləsi) və onun formaları olan anabolizm (assimilyasiya prosesi) və katabolizm (dissimilyasiya prosesi), dezoksiribonuklein (DNT) və ribonuklein (RNT) turşuları, orqanoidlər və s. hesabına təmin olunur. Lakin canlı aləmin nəslinin, populyasiyalarının, morfoloji və funksional xüsusiyyətlərinin, irsiyyətinin, cins və növlərinin, cinsiyyətinin saxlanmasının əsas apancı komponenti və daşıyıcısı məhz xromosomlar və genlərdir. Xromosomlar, genlər, onların quruluşu, morfofunksional xüsusiyyətləri, o cümlədən təminatçısı olduğu irsiyyət, dəyişkənlik, ontogenez, hüceyrədə baş verən bütün proseslərin molekulyar mexanizmi məhz genetika elmi vasitəsilə öyrənilir və tədqiq olunur. Genetika - bütün biologiya elmlərini birləşdirən, onları istiqamətləndirən, materiyanın canlı aləminin mütəşəkkilliyinin mövcud olan səviyyələrində (molekulyar, submolekulyar, hüceyrə, toxuma, orqan, orqanlar, üzvlər sistemi, orqanizm və populyasiya), onun iki başlıca prioritetinin-irsiyyət və dəyişkən liyin, eləcədə ontogenezin, cinsiyyətin, çoxalmanın fəlsəfi, dialektik qanunlar əsasında və onunla dialektik vəhdətdə öyrənilməsi ilə məşğul olan bəşəri, planetar əhəmiyyətli, mütərəqqi düzxətlə yüksələn, dinamik sürətlə inkişaf edən, fundamental-tətbiqi və nəzəri xarakterli elm sahəsidir.
Əgər genetika elminin əsas tədqiqat obyektləri-hüceyrə, onun orqanoidləri və komponentləri, 7 xüsusilə xromosomlar və genlər olmasaydı, canlı materiyanın və onun amillərinin mövcudluğu heç bir vəchlə mümkün olmazdı. Çünki canlıların bütün həyat fəaliyyəti, çoxalması, böyüməsi, inkişafi, fizioloji və biokimyəvi prosesləri, nəslin davamı, əlamət və xassələrin gələcək nəsil törəmələrinə keçməsi, populyasiyalann dayanıqlı inkişafi və s. məhz genetikanın əsas tədqiqat obyekti sayılan hüceyrə, xromosom və genlər vasitəsilə təmin və icra olunur. Genetika elminin molekulyar biologiyanın, seleksiyanın, təbabətin, baytarlıq təbabətinin, bitkiçiliyin, heyvandarlığın, gen mühəndisliyinin, biotexnologiyanın, tibbi biologiyanın, ekologiyanın və
ətraf mühitin mühafizəsinin, ekoloji genetikanın, təkamülün öyrənilməsinin inkişafi və tərəq qisində çox böyük rolu vardır. Bütün qeyd edilənlərə baxmayaraq, genetika elminin başlıca prioriteti irsiyyət, dəyişkənlik, ontogenez, onlann yaranma mexanizmi və dinamikasının öyrənilməsindən ibarətdir. Baytarlıq təbabəti genetikası isə daha geniş diapozona malik planetar, regional və lokal problemlərin-bütün növ heyvanların, quşlann, anların, balıqlann genetik aspektlərinin fəlsəfə və təbabət elmləri ilə qarşılıqlı, qınlmaz bağlılıq formasında öyrənir. Müasir genetika elminin aşağıdakı istiqamətləri vardır: - Heyvanlann ümumi genetikası və biometriya - Tibbi genetika - Baytarlıq təbabəti genetikası - Aqronomluq genetikası (bitkiçilik genetikası) - Molekulyar genetika - İmmunogenetika - Fizioloji genetika - Ekoloji genetika - Biokimyəvi genetika - Populyasiya genetikası - Genetika mühəndisliyi - Riyazi genetika - Ontogenezin genetikası - Mutagenez - Sitogenetika - Genetik bioetika Materiyanın canlı aləminin təkamülünü təmin edən başlıca amillər irsiyyət və dəyişkənlik hesab olunub. İrsiyyət - genetik informasiyaların nəslə
DNT I tNT — zrHal sintezi. Məşhur çex alimi, avqust kilsəsinin rahibi (Bmo şəhəri) İohan Qreqor Mendel noxud bitkisi (Pisum sativum) üzərində apardığı təcrübələrlə genetika elminin elmi əsasını qoymuş, De-Friz, K.Korrens və E.Çermak 35 ildən sonra onun kəşfini təsdiq etmiş, Tomas Çent Morqan və onun tələbələri isə irsiyyətin xromosom nəzəriyyəsini yaratmışdır. Həmin tarixi kəşflər genetikanın sonrakı inkişafına çox böyük təkan və stimal vermişdir. Genetika canlı aləmi tədqiq edən, geniş və ətraflı öyrənən ən mürəkkəb, çox şaxəli, eləcə də olduqca maraqlı elmdir. Erkək və dişi fərdlərin doğulması, törəmələrin bəzi əlamətlərə görə əcdadlarına oxşaması, qadından uşaq, inəkdən buzov, qoyundan quzu, toyuqdan cücə, bal arısından yalnız bal arısının və s. törəməsinin səbəblərini yalnız genetika elmi araşdırır və aşkarlayır. Genlərin ciddi nəzarəti olmadan canlı aləmin ayn-ayrı fərdlərinin orqanizmdə heç bir fizioloji, biokimyəvi, metabolik, çoxalma və s. proses icra oluna bilməz. Lakin bütün proseslər, o cümlədən ontogenez yalnız ətraf mühitlə dialektik vəhdət fomasmda baş verə bilər. Dünya şöhrətli, dahi filosoflar K.Marks və F.Engelsin «Alman ideologiyası»,
F.Engelsin «Təbiətin dialektikası» adlı klassik əsərlərində qeyd edilmişdir ki, «tarixin salnaməsi təbii əsaslardan və insanın
K.Marks yazır ki, «təbiət çox səxavətli olmaqla insanın əlindən uşaq kimi tutub aparır, onun şəxsi inkişafını təmin edir». Təbiətlə orqanizmlərin dialektik vəhdəti klassik alman fəlsəfəsinin baniləri Hegel və Feyerbax tərəfindən də əsaslı təhlil olunmuş və konsepsiyalarında özünün müfəssəl əksini tapmışdır. Ümumiyyətlə, genetika elminin bütün prioritet aspektləri fəlsəfənin, dialektik materializmin mövcud qanunları və qanunauyğunluqlarına uyğun olmaqla onlarla qınlmaz vəhdət təşkil edir, fəlsəfi müstəvi çərçivəsində öyrənilir və təhlil olunur. Genetika, immunogenetika, ekoloji genetika, genetik bioetika və molekulyar genetikanın qlobal problemləri məhz fəlsəfənin «Əksililiklərin vəhdəti və mübarizəsi», «İnkarı inkar»,
və s. qanunları və müvafiq kateqoriyaları baxımından və onlann bazisində öyrəinlir. Bu baxımdan baytarlıq təbabəti genetikası, ümumilikdə isə genetika fəlsəfə ilə olduqca böyük dialektik vəhdət təşkil edir. Çünki bu elmlərin əsas məqsədi, məhz
canlı materiyanın öyrənilməsi və populyasiyalann irsiyyətinin, mövcudluğun davam etdirilməsindən ibarətdir. Genetikanın üsullarının tətbiqi sayəsində molekulyar biologiyanın sonuncu mütərəqqi elm sahələri-gen mühəndisliyi
və biotexnologiya çox dinamik sürətlə inkişaf etməyə
başlamışdır. Molekulyar genetikanın, sitologiyanın, mikrobiologiyanın, virusologiyanın, biokimyanın, biofizikanın, elektronikanın və s. elmlərin inkişaf etməsi sayəsində biotexnologiya daha sürətlə inkişaf etməyə başladı. Planetimizdə əhalinin sürətlə artması və bununla da təbii ehtiyat mənbələrinin tədricən azalması xammal, kənd təsərrüfatı və xalq təsərrüfatı məhsulları emal edən müəssisələrin iş şəraitinin yenidən qurulmasını tələb edir. Biotexnoloji proseslər dedikdə istehsalda kompleks proseslər, biokatalizatorlar, həmçinin müxtəlif bioloji sistem (bitki, heyvan, toxuma hüceyrələri və s.)
Yüklə 26,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|