Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 26,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
17 Ekspedisiya qrupunun fikrincə bu fundamental layihə çox uğurla nəticələnəcək və dinazavrlann nəsli bərpa olunacaqdır, lakin layihə bir neçə il davam edəcəkdir. Alimlər müasir genetik müayinə üsullarının vasitəsilə başqa nəsli kəsilən heyvan növlərinin də nəslinin bərpa olunması üçün böyük imkanlar açılacağına çox israrlıdırlar. Göründüyü kimi, müasir svilizasiyalı cəmiyyətdə biologiya elminin,
Bu, bütün dünya alimlərinin gəldiyi son nəticə və qənaətdir. Biologiyanın bütün elmi istiqamətləri məhz bu yolla inkişaf edə bilər və mövcud problemlərin həlli yollan aşkarlanar. Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetində (ADAU) tədris edilən «Baytarlıq təbabəti genetikası və biotexnologiyanın əsaslan» fənni müasir biologiya, tibb və baytarlıq təbabətinin dialektik fəlsəfi vəhdədindən yaranan, formalaşan, baytarlıq təbabətinin apancı, fundamental ixtisas prioritetidir. Yüksək ixtisaslı baytarlıq təbabəti həkimlərinin hazırlanması üçün həmin fənnin müstəsna əhəmiyyətə malik olması hazırda dünya alimlərinin diqqət mərkəzindədir. Çünki hazırda bütün xəstəliklər yalnız hüceyrə, onun orqanoidləri, xüsusilə xromosom və genlər səviyyəsində öyrənilir. Bu baxımdan həmin fənnin yüksək səviyyədə tədris edilməsi günün tələbidir. Lakin həmin fənn üzrə ali məktəb dərsliyinin olmaması, onun yüksək səviyyədə və müasir tələblərə uyğun tədris edilməsi prosesinə ciddi maneçilik törədir. Baytarlıq təbabəti genetikası və biotexnologiya fənləri baytarlıq təbabəti ixtisasının spesifik baza fənləridir. Çünki həmin ixtisas fənləri bir-biri ilə qınlmaz surətdə bağlı olmaqla, onların əsas məqsədi heyvanların, quşların, balıqların və anların yoluxucu (infeksion və invazion) xəstəliklərinin genetik xüsusiyyətlərinin, anomaliyalannın və genetik xəstəliklərin, immunitetin və qan qruplannm genetik aspektlərinin öyrənilməsi, bioloji preparaüann (vaksinlər, dıaqnostikumlar, antibiotiklər, hormonlar, fermentlər və s.) hazırlanması üsullannı öyrənməkdən ibarətdir. Buna görə də həmin fənlər yalnız baytarlıq təbabəti alimləri tərəfindən sərbəst fənlər kimi tədris olunmalıdır. Həmin fənlər hazırda dünyanın bütün inkişaf etmiş ölkələrinin baytarlıq təbabəti fakültələrində yalnız «Baytarlıq təbabəti genetikası» və «Biotexnologiya» adı ilə baytarlıq təbabəti ixtisası olan alimlər tərəfindən tədris olunmaqla, yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanmasında çox böyük pozitiv rol oynayır. Hazırda beynəlxalq praktikada baytarhq təbabəti genetikası variasion statistikadan (biometriyadan) tamamilə ayrılaraq biotexnologiya ilə paralel tədris olunur. Bu isə baytarhq təbabəti genetikası və biotexnologiyanın yüksək ixtisaslı baytarlıq təbabəti həkimlərinin hazırlanmasında olduqca böyük və çox ümdə əhəmiyyət kəsb etməsi ilə əlaqədardır. Tibb universitetlərinin hamısında bu praktikaya çox önəmli yer verilir. Həmin təcrübəyə baytarhq təbabəti fakültəsində də geniş istinad olun malıdır. Son zamanlar dünyanın bütün inkişaf etmiş ölkələrinin tibb fakültələrinin hamısında «Tibbi biologiya» fənni tədris olunur. «Tibbi biologiya» həkimlik ixtisasının əsas aparıcı fənni olmaqla yoluxucu xəstəliklərin bioloji aspektlərini və mübarizə üsullannı öyrənən yeni ixtisas sahəsidir. Onun baytarlıq təbabəti
Yaxşı olar ki, tibbidə olduğu kimi, baytarlıq təbabətində də həmin fənn baytarlıq təbabəti genetikası ilə birlikdə tədris olunsun. Güman edirik ki, bu vacib məsələ tezliklə öz müsbət həllini tapacaqdır. Çünki tibbi biologiyanı bilməyən, onun haqqmda müfəssəl anlayışı olmayan həkim öz fəaliyyətində heç bir uğur qazana və məşhurlaşa bilməz. Qeyd edilənləri nəzərə alaraq müəlliflərin birlikdə 14 ildən artıq müddət ərzində çox gərgin zəhmətə qatlaşıb «Baytarlıq təbabəti genetikası» adlı fundamental, ölkəmizin məşhur alimləri tərəfindən müsbət rəylə dəstəklənən, Təhsil Nazirinin əmri ilə qrif verilən və nəşr olunması məsləhət bilinən, müasir tələblərlə uzlaşan ilk ali məktəb dərsliyi kimi ərsəyə gəlməsi diqqəti cəlb edir. Dərslik hazırlanarkən «Baytarlıq təbabəti genetikası və biotexnologiyanın əsaslan» fənni üzrə mövcud olan son (2009) tədris proqramına, dünya, xüsusilə rus alimlərinin və milli elm xadimlərimizin əsərlərinə geniş istinad edilmişdir. Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Naziri tərəfindən «Baytarlıq təbabəti genetikası və biotexnologiyanın əsaslan» adı ilə dərslik kimi təsdiq olunmaqla iki hissədən - “Baytarlıq təbabəti genetikası” və “Biotexnologiyanın əsaslan” ibarətdir. Dərsliyin ikinci hissəsi - “Biotexnologiyanın əsaslan” - üzərində müəlliflər hazırda gərgin işlər apanr və yaxın gələcəkdə oxuculara təqdim ediləcəkdir. Biotexnologiyanın əsaslan müasir qloballaşma, dövrünün ən prioritet tələbi kimi gündəmə gəlməklə, onsuz kənd təsərrüfatı, baytarlıq təbabəti və tibb sahəsində yüksək ixtisaslı mütəxəssiz hazırlığından heç bir söhbət gedə bilməz və bu qeyri mümkündür. Çünki hazırda bütün kənd təsərrüfatı, sənaye və digər istehsal texnologiyalan yalnız biotexnoloji proseslərə əsaslanır, ona istinad edir, müasir nanotexnologiya elmi-texniki tərəqqiyə inteqrasiya olunur. Biotexnoloji proseslərin hamısı fundamental, tədbiqi xarakter daşıyır (qida və yeyinti məhsullan, zülallar, hormonlar, fermentlər, bioloji preparatlar - antibiotiklər, diaqnosrikumlar, diaqnostiki və immunseriumlar, testlər, vaksinlər, immunoqolobinlər və s. Dərman preparatları əsasən bu üsulla alınır).
m ü ə l l i f l ə r 19 Müəlliflər baytarlıq təbabəti həkimləri üçün olduqca önəmli və vacib, lakin yaddan çıxmış bir məsələnin-baytarlıq təbabəti həkiminin andının bu sahənin gənc mütəxəssislərinin öz bəşəri əhəmiyyətli sənətinə vicdanla, yüksək məsuliyyət hissi ilə yanaşması və öz funksiyalarını dərindən dərk etməsi üçün günün əsas prioriteti hesab edir. Baytarlıq təbabəti həkimi öz üzərinə düşən və qarşısında duran müqəddəs, çox çətin, mürəkkəb bir işi vicdanla yerinə yetirməli, iş prosesində gündəlik rastlaşdığı təsərrüfat işçiləri və hevanlann sahibləri ilə yüksək etika, davranış nümayiş etdirməklə rəğbət qazanmalı və böyük nüfuz sahibi olmalıdır. Bu işdə həkimin yaddaşına həkk olunan və həmişə onu müşayət edən, həmkarı olan, məhz onun diplom alarkən müqəddəs həkimlik andı içməsidir. Bu təcrübə Rusiya Federasiyasında 1992-ci ildən tətbiq olunur və çox geniş diapozonlu səmərə verir. Aşağıda həmin andı şərh edirik. Nəticəsi isə bizim səlahiyyətimiz xaricindədir. Yaxşı olar ki, gec də olsa bu məsələ ilə səlahiyyətli təşkilatlar məşğul olsun. Çünki bu artıq günün prioriteti və vacib tələbidir, həm də dünya praktitkasmda geniş tətbiq olunur. PRİSƏQA VETERİNARNOQO VRAÇA Poluçaə diplom veterinamoqo vraça, toıjestvenno klənusğ: • posvətitğ oxrane zdorovğə çeloveka i jivotnıx vse zııanıə i silı, dobrosovestno truditğsə tam, qde gtoqo potrebuöt interest obhestva; • vseqda bıtğ qotovım okazatğ veterinamuö pomohğ nujdaöhimsə v ney jivotnım; • postoənno soverşenstvovatğ znaniə i vraçebnoe masterstvo, poLuçennıe v vısşey şkole, svoey deətelğnostğö sposobstvovatğ razvitiö veterinamoy nauki i
• postoənno soverşenstvovatğ urovenğ profilaktiçeskoy i leçebnoy rabotı, dobivaəsğ likvidaüii-bolezney j ivotnıx;
orqanizatorom veterinamoqo dela; • zabotitğsə ob oxrane prirodı, vospitıvatğ u okrujaöhix qumannoe otnoşenie ko vsemu jivomu; • neustanno propaqandirovatğ veterinamıe znaniə i peredovoy opıt sredi rabotnikov jivotnovodstva, məsnoy, moloçnoy i kojevennoy promışlennosti, naseleniə; • bereçğ i razvivatğ boqateyşie tradiüii oteçestvennoy veterinarii, vseqda rukovodstvovatğsə obheçeloveçeskimi prinüipami i pomnitğ ovısohom prizvanii sovetskoqo veterinamoqo vraça, eqo otvetstvennosti pered narodom i qosudarstvom. • vemostğ prisəqe klənusğ pronesti çerez vsö jiznğ! BAYTARLIQ TƏBABƏTİ HƏKİM İNİN ANDI Baytarlıq təbabəti həkimi diplomunu alarkən, təntənəli surətdə and içirəm:
• bütün bilik və gücümü insanların və heyvanların sağlamlığının müha fizəsinə həsr etməyə; • ictimaiyyətin maraqları tələb etdiyi yerlərdə vicdanla çalışmağa, baytar yardımına ehtiyacı olan heyvanlara yardım etməyə hər zaman hazır olamağa; • ali məktəbdə aldığım bilik və həkim bacarıqlarını daima yeniləşdirməyə, baytarlıq təbabəti elminin və məşğələlərinin inkişafına öz fəaliyyətimlə təsir etməyə; • profilaktiki və müalicəvi işlərin səviyyəsini daima yeniləşdirməyə və bununla da heyvanlarda olan xəstəliklərin aradan qaldırılmasına nail olmağa; • həkimlik borcunu səriştəli yerinə yetirməyə, baytarlıq təbabəti işinin fəal təşkilatçısı olmağa; • təbiətin mühafizəsinin qayğısına qalmağa, bütün canlılara qarşı ətrafda- kılarda humanist yanaşmağı tərbiya etməyə; • heyvandarlıq, ət, ət məhsulları, süd, süd məhsulları, dəri sənayesi işçiləri və əhali arasında baytarlıq təbabəti bitkilərinin və qabaqcıl təcrübələrinin yorulmadan təbliğatım aparmağa; • baytarlıq təbabətinin zəngin ənənələrini qorumağa və inkişaf etdirməyə, hər zaman ümumbəşəri prinsipləri rəhbər tutmağa, baytarlıq təbabəti həkiminin ali adını və onun xalq və dövlət qarşısında məsuliyyətini heç zaman unutmamağa. • anda bütün həyatım boyunca sadiq qalmağa and içirəm!
Receiving the diploma o f the veterinary surgeon, solemnly I swear: • to devote to health protection o f the person and animals all knowledge and forces, honesty to work there where it will be demanded by interests of a society; • always to be ready to render the veterinary help to animals needing it; • constantly to improve knowledge and the medical skill, received in the higher school, the activity to promote development o f a veterinary science and practice; • constantly to improve level o f preventive and medical work, achieving liquidation o f illnesses o f animals; • qualitatively to fulfill medical duties, to be the active organizer o f veterinary business; • to care o f wildlife management, to bring up at surrounding the humane relation to all live; • indefatigably to propagandize veterinary knowledge and an advanced experience among workers o f animal industries, the meat, dairy and tanning industry, the population; • to protect and develop the richest traditions o f domestic veterinary science, always to be guided by universal principles and to remember high calling o f the veterinary surgeon, its responsibility before the people and the state. 21 • fidelity to the oath I swear to carry by through all life. 22
I FƏSİL GİRİŞ, BAYTARLIQ TƏBABƏTİ GENETİKASININ MƏQSƏD VƏ VƏZİFƏLƏRİ, İNKİŞAF TARİXİ
(loğman Əli İbn Sina) «Əgər sən hakimlikdən başqa, həm də filosofsansa, A llaha bərabər həkimsən ».
(təbabətin atası H ippokrat) 1.1. Ümumi anlayış, genetikanın məqsədi və vəzifələri Genetika (yunanca «genezis»-«əcdad», «mənşə») - biologiya elminin ən əsas, fundamental sahəsi olmaqla orqanizmlərin irsiyyət və dəyişkənliyini öyrənən elmdir. Hazırda elmi-texniki tərəqqidə əsaslanan və çox sürətlə inkişaf edən molekulyar biologiyanın bütün müddəaları və pnontet istiqamətləri (genetika mühəndisliyi, ımmunofennent analizi. immunogenetika. immunologiya, enzimologıya, biotexnologiya və s.) məhz genetika elminə əsaslanır. Genetika elminin müasir nailiyyətləri əsasında molekulyar biolo giyanın y eni və olduqca mütərəqqi sahələri genetika mühəndisliyi və biotex nologiya elmləri artıq müstəqil elıııı sahə kimi formalaşmağa başlamışdır. Məhz bu mütərəqqi elm sahələrinə əsaslanaraq kənd təsərrüfatının, bioloji sənayenin, istehsalatın bütün sahələrində, xüsusilə təbabətdə, baytarlıq təbabətində geniş tətbiq olunan bioloji preparatlar (vaksinlər, immun serumlar, dıaqnostıkumlar, hormonlar, fermentlər. antibiotiklər, sulfanilamid və nitrofuran qrupu
preparatları, yem və qida əlavələri, müxtəlif dərmanlar, xlorella. spirullin kimi qiymətli, zülallarla çox zəngin olan yemlər və s.) istehsal olunur. Bu gün orqanizmlərdə gedən metobolik proseslərin hamısı (metabolizm. anabolizm, katabolizm) məhz molekulyar genetika, molekulyar və submolekulyar sitologiya səviyyəsində öyrənilir. Genetika mühəndisliyi və biotexnologiyanın yüksələn düz
xətlə dinamik
inkişafı müasir
23 biologiya, xüsusilə molekulyar biologiya elminin ən böyük nailiyyəti kimi dəyərləndirilməlidir. Məhz həmin elm sahələri biologiyanın müasir İnformasiya, Kommunikasiya Texnologiyaları (JKT) və nanotexnologiya səviyyəsində öyrənilməsinə, inkişafına olduqca güclü zəmin yaradır. Genetikanın əsasım irsiyyət və dəyişkənlik
təşkil edir. Bu iki amil canlı materiyanın təkamülünü təmin edən apancı qüvvə sayılır. İrsiyyət — orqa nizmlərin nəsillərarası maddi və funksional xüsusiyyətlərini daşıyan, əks etdirən, nəsildən nəsilə ötürən xassəsi olmaqla, müəyyən xarici mühit şəraitin də onların fərdi, spesifik, xarakterik inkişafım təcəssüm etdirir. İrsiyyət orqa nizmlərinin çoxalma prosesi zamanı öz irsi əlamət və xassələrin in in nəsildən nəsilə ötürülməsindən ibarət olub, ayrı-ayrı növlərə mənsub olan xüsusiyyət lərin populyasiyalarda dayanıqlı olaraq davam etməsini təmin edir.
İrsiyyətin nəsildən nəsilə ötürülməsi mexanizminin və dinamikasının öyrənilməsi, bir qayda olaraq, həmişə genetika elminin ən aktual problemi olmuşdur. İrsi əlamət və xassələr qeyri-cinsi, cinsi və vegetativ çoxalma yolu ilə nəsildən nəsilə, valideynlərdən onların törəmələrinə ötürülür.
Cinsiyyət hüceyrələri somatik (bədən) hüceyrələrinə nisbətən çox azlıq təşkil etməklə genlər vasitəsilə irsi informasiyaları ontogenezin dəqiq planı əsasındı (hər bir fərdin xarakterik xassələrim) formalaşdırır. Cinsi çoxalma zamanı qametlərin qarşılıqlı assimilyasiyası nəticəsində yeni fərdlər həm ata, həm də ananın əlamətlərinə malik olur. Dəyişkənlik - isə orqanizmlər arasında bəzi əlamət və xassələrinə görə fərqlərin baş verməsidir. İrsiyyət, dəyişkənlik və seçmə təkamülün əsası və təkan verici qüvvəsidir.
Yer kürəsində bioloji müxtəlifliyin mövcud olması məhz onların təşəkkül tapması nəticəsində olmuşdur. İrsiyyət və dəyişkənliyin qanuna uyğunluqları yeni heyvan, bitki və mikroorqanizm ştammlarının yaradıl ması üçün çox böyük zəmin yaradır. Məşhur genetik S.M.Qerşenzon genetikanın öyrəndiyi nəzəri problemləri 4 əsas qrupa bölmüşdür: - genetik informasiyanın saxlanması (genetik informasiyanın harada və necə kodlaşdınlması); - genetik informasiyanın hüceyrədən hüceyrəyə və nəsildən nəslə verilməsi; - ontogenez prosesi zamanı genetik informasiyanın reallaşması; - mutasiya prosesi zamanı genetik informasiyanın dəyişilməsi. Dəyişkənliyin əsas mahiyyəti genlərin dəyişməsindən və onlann qarşılıqlı dialektik vəhdətindən ibarətdir. Müasir dövrdə genetika elmi biologiyanın əsas mərkəzi prioriteti sayılmaqla seleksiya, bioloji kimya, fiziologiya, təbabət, baytarlıq təbabəti, ekologiya, ətraf mühitin mühafizəsi, İKT, nanotexnologiya, biofızika, kibernetika və s. elmlərlə dialektik və qarşılıqlı vəhdət təşkil edir. Genetika və baytarlıq təbabətinin inteqrasiyasının məntiqi nəticəsi kimi son zamanlar baytarlıq təbabəti genetikası yaranmışdır. Baytarlıq təbabəti genetikası
heyvanların, quşlann, balıqların və arıların genetikasının tərkib hissəsi olmaqla, onlann irsi anomoliyalanm, xəstəliklərini, diaqnostika, profilaktika, seleksiya üsullarını, xəstəliklərə davamlılığını, həssaslığını, xarici mühit amilləri ilə vəhdətini, qan qruplan, biokimyəvi polimorfizm və immunitetin genetik
aspektlərini və s. öyrənən planetar və bəşəri əhəmiyyətli, çox perispektivli elmdir. Baytarlıq təbabəti genetikasının qarşısında duran prioritet məsələlər aşağıdakılardan ibarətdir: - irsi anomaliyaların öyrənilməsi; - irsi anomaliyaların heteroziqot daşıyıcılarının aşkar edilməsi üsullarının hazırlanması; - populyasiyalarda və onların eliminasiyasında zərərli (anomal) genlərin yayılmasına nəzarətin edilməsi; -qan qrupları və biokimyəvi polimorfızmin genetik aspektləri; - yoluxucu (infeksion və invazion) xəstəliklər zamanı immunitetin genetikasının öyrənilməsi; - irsiyyət yönümlü xəstəliklərin öyrənilməsi; - orqanizmin yoluxucu və yoluxmayan daxili xəstəliklərə həssaslığı və davamlılığının erkən aşkar edilməsi (ekspres) üsullarının hazırlanması; - heyvanlar,quşlar,balıqlar və anların xəstəliklərinin proflaktika və müalicəsində işlədilən bioloji və dərman preparatlannm genetik aspektlərinin və neqativ fəsadlarının aşkar olunması. - bütün xəstəlikləri yalnız gen patalogiyası səviyyəsində öyrənmək; - xəstəliyə davamlı və sənaye texnologiyasına uyğunlaşan sürü, xətt və cinslərin yaradılması. Hazırda gen mühəndisliyiin geniş diapozonla inkişaf etməsi və istifadə olunması elmə indiyədək qaranlıq qalan bəzi elmi sirlərin açılmasına çox böyük təkan verir.
Heç şübhəsiz ki, fillərə məxsus olan bu instinktlər yalnız genlərin, genetik kodların vasitəsi ilə icra olunur, irsi xarakter daşıyır və nəsildən nəsilə ötürülür. Q. Mendel, T.Morqan, N.Vavilov, Q.de-Friz, K.Korrens, E.Çermak və başqa dünya şöhrətli alimlər bəşəri və planetar əhəmiyyətli genetika elminin əsas qanunlarını kəşf etməklə biologiya elminin elmə məlum olmayan yeni sirlərini, nailiyyətlərini aşkar etdilər. Azərbaycan alimləri də bu sahədə novatorluq etmiş, genetika və seleksiyanın öyrənilməsi ilə çox ciddi məşğul olmuş, elmi-praktiki cəhətdən xüsusi əhəmiyyət kəsb edən fundamental-tətbiqi xarakterli tədqiqatlar aparmışlar. Onlar yeni taxıl sortları, qoyun, qaramal, camış cinsləri yaratmış, genetikanın, seleksiyanın nəzəri və tətbiqi xarakterli məsələlərinin öyrənilməsi ilə məşğul olmuşlar. Alimlərimizin milli genetika elmimizin inkişafındakı böyük Yüklə 26,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|