Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 26,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
500 100. Чевушева Н.Б. и др. - Биология. Учебник, Москва, 2005 101 Шлегель Г. - Общая микробиология. Москва, 1987 102. Шабанов З.А. и др. - Химические основы генетической инженерии. Москва, МГУ, 1994 103. Шелкунов С.Н. - Клонирование генов. Новосибирск, “Наука”, 1986 104. Щипков В.М - Общая и медицинская генетика. Москва, 2007 105. Эфроппсон В.П. - Иммуногенетика. Учебник, Москва, 1971. 106. 107. Ярыгин В.И. и др. - Биология. Москва. 2007 108. Hubscher U. - Генная инженерия и ветеринария. Вакцины изготов ленные с помощью генной инженерии и анализ высоковариабельных участков ДНК. Schweiz. Fzch. Tierheilk, 1987 109. Niel A. Campbell, lane B.Beece/ - Biology/ San Fransisko, Boston, New-York, 2004 501
MÜNDƏRİCAT Elmi redaktordan............................................................................................. 3 Ön s ö z ..............................................................................................................5 I Fəsil Giriş. Baytarlıq təbabəti genetikasının məqsədi və vəzifələri, inkişaf tarixi.................................................................................................. 20 1.1. Ümumi anlayış, genetikanın məqsədi və vəzifələri................... 20 1.2. Genetikanın üsulları.................................................................... 25 1.3. Genetika elminin inkişaf tarixi.....................................................27 1.4. Baytarlıq təbabəti genetikasının və biotexnologiyanın praktiki əhəmiyyəti............................................................................................... 93 II Fəsil İrsiyyətin sitoloji əsasları.............................................................97 2.1. Ümumi m ə lu m a t........................................................................ 97 2.2. Heyvan hüceyrələrinin quruluşu...............................................105 2.3. Çoxalmamn sitoloji və genetik aspektləri................................115 2.4. Meyoz və onun xüsusiyyətləri...................................................128 III Fə il İrsiyyətin xromosom nəzəriyyəsi............................................ 135 3.1. İrsiyyətin molekulyar ə s a s ı...................................................... 138 3.2. Hüceyrədə zülal sin te zi............................................................ 141 3.3. Genetik kod, onun xassələri və tənzim lənm əsi................... 147 3.4. Gen nəzəriyyəsinin müasir aspektləri................................... 156 IV Fəsil İrsiyyət və dəyişgənliyin növləri və genetik aspektləri........ 159 4.1. İrsiyyətin növləri və genetik aspektləri.................................... 159 4.2. Dəyişgənliyin növləri, genetik aspektləri və öyrənilmə üsullar................................................................................... 165 V Fəsil. Cinsiyyət və populyasiyanın genetikası.................................... 172 5.1. Cinsiyyətin genetikası..............................................................172 5.1.1. Cinsiyyətin determinasiyasının təyin olunma tipləri........174 5.1.2. Cinsiyyətlə ilişikli əlamətlərin irsiliyi..................................176 5.1 3.0ntogenezin genetik əsasları.................................................. 178 5.1 AOntogenezin qlobal şərtləri.....................................................184 5.2. Populyasiyanın genetikası......................................................185 5.2.1. Populyasiya............................................................................ 185 5.2.2. Populyasiyada genetik təkamülün əsas amilləri............... 188 5.2.3. Əlamətlərin növbələşməsi anlayışı və növbələşmə əmsalı...................................................................................193 5.3. Cinsiyyətli çoxalma zamanı əlamətlərin nəslə ötürülməsinin qanunauyğunluqları............................................................................ 195 VI Fəsil. Qan qrupları və biokimyəvi polimorfizm................................206 6.1. Qan q ru p la rı........................................................................... 206 502 6.2. Əkizlərin imraunoloji analizi...................................................211 6.3. Genetik xəritənin tərtibi və genlərin pleyotrop təsiri....................................................................................... 212 6.4.
Körpə heyvanların hemolitik, yaxud izohemoliz xəstəliyi................................................................................213 6.5. Biokimyəvi polimorfizm..........................................................215 VII Fəsil Mikroorqanizmlərin genetikası............................................. 218 7.1.
Mikroorqanizmlərin biosferdə mövqeyi..................................219 7.2. Bakteriyaların quruluşu və çoxalması...................................... 221 7.3. M ikroorqanizmlərdə dəyişkənlik və onun tipləri....................227 7.4. Mikroorqanizmlərdə mutasiyanın müayinə üsulları.............. 229 7.5. Transformasiya (nəql etmə, ötürülmə)..................................... 233 7.6. Transduksiya............................................................................... 236 7.7. Konyuqasiya................................................................................238 7.8. Bakteriyalarda rekombinasiya..................................................238 7.9. Bakteriofaqlarda rekombinasiya..............................................238 7.10. Bakteriyaların cinsi tipləri......................................................... 242 7.11. Bakteriyaların genetik xəritəsi................................................. 244 7.12. M ikroorqanizmlərin irsiyyətinin maddi əsaslan.................... 247 7.13. DNT-də olan xromosomlar və plazmidilər.............................248 7.14. Genetik kod və məlumatın ötürülməsi.....................................249 7.15. Zülal sintezinə xromosom nəzarəti və bakteriyalarda genetik mübadilənin xromosomxarici elementləri......................................... 250 7.16. Şərti patogen mikrobların formalaşmasında plazmidilərin ro lu ................................................................................ 252 VIII Fəsil. Virusların genetikası........................................................... 254 8.1.
Virusların biosferdə mövqeyi və təbiəti.................................254 8.2.
Virusların genotipi və fenotipi haqqında anlayış............... 258 8.2.1. Virusların genetik əlamətləri............................................... 258 8.3. Viruslarda dəyişkənlik............................................................. 260 8.3.1. Viruslarda m utasiya............................................................ 260
8.3.2. Virusların passaj zamanı dəyişgənliyi................................... 263 8.3.3. Virusların qarşılıqlı əlaqəsi.....................................................266 8.4. Virusların seleksiya üsulları....................................................270 8.5. Virus əleyhinə immunitetin amilləri...................................271 IX Fəsil. İmmunitetin genetik əsasları (immunogenetika)............... 279 9.1.
İmmunitet, immunogenetika və immunologiya anlayışları................................................................. 281 9.2. Anadan'- mə (növ, irsi) immunitet................................... 285 9.3. ı^azanıJ , im munitet.............................................................. 287 9.3.1. Süni qazanılmış im m unitet......................................................287 9.4. Qeyri-spesiiik humoral immunitet amilləri............................ 288 503 9.5. Transplantasiya zamanı im munitet........................................... 293 9.6. Kolostral immunitet və onun genetik aspektləri.................... 297 9.7. İmm unkompotent hüceyrələr və onların funksiyaları........ 302 9.8. Antigenlər, antitellər (immunoqlobulinlər) və onların genetik aspektləri.............................................................................. 324 9.8.1. Antitgenlər....................................................................... 324 9.8.2. Antitellər (immunoqlobulinlər)...................................... 325 9.9. İmmunoloji tolerantlıq............................................................. 328 X Fəsil. Irsiyyət yönümlü (meyilli) xəstəliklər.......................... 332 10.1. Ümumi anlayışlar...................................................................... 332 10.2. Xəstəliklərə irsi davamlılıq və həssaslığın öyrənilmə üsulları.............................................................................. 337 10.3. Bakteriyalara qarşı genetik davamlılıq və həssaslıq........................................................................................... 337 10.4. Parazitizmin bioloji və genetik aspektləri............................. 344 10.5. Helmintozlara qarşı genetik davamlılıq və həssaslıq......... 348 10.6. Protozoozlara qarşı genetik davamlılıq və həssaslıq........ 355 10.7. Gənələrə qarşı genetik davamlılıq və həssaslıq................... 357 10.8. Virus infeksiyalarına qarşı genetik davamlılıq və həssaslıq.......................................................................................... 362 10.9.
Irsiyyət yönümlü daxili xəstəliklər..................................... 365 XI Fəsil. Kənd təsərrüfatı heyvanlarının genetik anom aliyaları..................................................................................374 11.1. Anomaliyaların növləri və etiologiyası..................................... 374 11.2. Anadangəlmə anomaliyaların etiologiyasınm öyrənilməsində genetik analizlər..................................................................................... 376 11.3. Mutasiya genlərinin kənd təsərrüfatı heyvanlarında törətdiyi anom aliyalar.......................................................................................... 378 11.4.
Irsiyyətdə homoloji sıralar q an u n u ................................... 382 11.5.
Heyvanların kariotipinin miqdar və quruluş mutasiyaları və fenotip anomaliyaları........................................................................... 383 11.6. Xromosomların quruluş mutasiyaları-translokasiya.........385 XII Fəsil. Xəstəliklərə davamlılığa mühit amillərinin təsiri və anomaliyaların profilaktikası.............................................................. 389 12.1. Ümumi m əlum at.......................................................................... 389 12.2. Genetik anomaliyaların yayılmasının profilaktikası və heyvanların xəstəliklərə genetik davamlılığının artırılma üsulları.................................................................................................... 392 12.3. Heyvanların xəstəliklərə irsi davamlılığının artırılması.....399 504 12.4. Quşların xəstəliklərə davamlılığına görə seleksiyası............ 400 12.5. Heyvanların etoloji (davranışına görə) seleksiyası.............. 400 XIII Fəsil. Heyvanların ümumdünya genetik reserslarının müasir durum u..........................................................................................................408 13.1. Ümumi məlumat............................................ r............................ 408 13.2. Heyvani arın mənşəyi və domestifikasiyası................................410 13.3. Ev heyvanlarının domestikasion dəyişkənliyi...................... 415 13.4. Heyvanların genetik resurslarının axım................................. 417 13.5. Azərbaycanın heyvanat aləmi və onun genofondunun müasir durum u.............................................................................................421 13.6. Azərbaycanın yerli heyvan və quş cinsləri............................. 426 XIV Fəsil Müasir qlobal ekoloji böhran və kataklizmlərin genetik aspektləri.............................................................................................................. 446 istifadə edilmiş ədəbiyyat........................................................................... 493
E ld a r M u rtu z oğlu H üseynov (1943) - Beynəlxalq ekologiya dok toru və professoru, Ekologiya M ükafatı Laureatı, 120-dən çox elmi, ic timai-siyasi məqalənin, 9 ali məktəb dərsliyinin, 1 monoqrafiyanın (rus dilində), 40 tədris proqramı, tövsiyə və metodiki göstərişin, 6 elmi ixtiranın müəllifi, ölkəm izdə ilk dəfə nəşr olunan “Davamlı İnsan İnkişafı” (2009) dərsliyinin həmmüəllifidir. O, 40 il (1970-2011) ADAU- da müəllim işləmiş, təbiətşünaslıq, biologiya və baytarlıq təbabəti elm lərinin ən çətin, yeni və m üasir sahələrini (molekulyar biologiya, gen mühəndisliyi, biotexnologiya, virusologiya, mikrobiologiya, epziootolo- giya, sanitariya-ekspertiza, genetika, fiziologiya, ekologiya, Dİİ və s.) tədris etmişdir Elmin ən mürəkkəb və m üxtəlif sahələrini tədris etməsi və ustadları, milli elmimizin fəxri, korifey alimləri, professorlar Yunis Səfərov və ƏEX Ələddin Əsgərovun tələbəsi olması, ondan elmin sirlərini öyrənməsi və müəlliminin elmi-pedaqoji irsini davam etdirm əsi onun fundamental ali məktəb
dərslikləri (“Baytarlıq təbabəti virusologiyası”, Bakı, 1980; “Baytarlıq təbabəti virusologiyasından laboratoriya məşğələləri, Gəncə, 1981; “Ailə ekologiyası”, Gəncə, 2000;
“Ekoloji toksikologiya”, Gəncə, 2001; “M üasir ekologiya, ekologiyaya giriş”, Gəncə, 2004; “M üasir ekologiya”, I hissə, Bakı, 2007; “Davamlı İnsan İnkişafı” , Bakı, 2009; “Ekologiya”, Bakı, 2012; “Baytarlıq təbabəti genetikası”, Bakı, 2012) hazırlam asına çox mühüm zəm in yaratmışdır. E Hüseynov “Baytarlıq Sanitariyası və Ə traf M ühitin M ühafizəsi” İctimai Birliyinin sədridir. 2006-2007-ci illərdə Üm um dünya Vəhşi Təbiəti M ühafizə Fondunun (W W F) “Qızılağac qoruğunda ornitofauna- nın alternativ mühafizə yolları” və 2009-cu il (12-14 dekabr) Gəncədə keçirilən “Heyvanlar, quşlar, balıqlar və onların məhsullarından insana keçən təhlükəli yoluxucu xəstəliklərlə mübarizə”yə həsr olunmuş beynəl xalq konfrans layihələrinin təşkilatçısı və rəhbəri olmuşdur. 2007-ci il BP-nin “Bioloji m üxtəliflik” üzrə müsabiqəsinin (2-ci yer), 2008-ci il Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin “Ekoloji mövzusunda yazılmış ən yaxşı məqalələr və televerilişlər” 2007-ci il müsabiqəsinin məqalələr nominasiyası üzrə 2-ci yer mükafatının qalibi, 2007-ci il ETSN tərəfindən akadem ik H.Əliyev adına təsis edilmiş “Elm, təhsil, maarifçilik və təbiətə humanist münasibətin digər təbliğat formaları” nominasiyası üzrə E kolo giya M ükafatı laureatı və diplom atı olmuşdur Bir çox beynəlxalq kon frans, konqres və simpoziumlarda virusologiya, mikrobiologiya, sanitari- ya-gigiyena, biotexnologiya, gen mühəndisliyi, müasir ekologiyanın qlo bal problemləri və onlarla m übarizəyə həsr olunm uş maraqlı mövzularla məruzə etmiş, məqalələri nüfuzlu beynəlxalq jurnal və məcmuələrdə nəşr olunmuşdur. Alim ölkəm izdə baytarlıq təbabətinin aktual problemləri, heyvanlar, quşlar, balıqlar və onların məhsullarından insana keçən yolu xucu xəstəliklərlə mübarizə və m üasir qlobal ekoloji problemlərə, ətraf mühitin mühafizəsinə həsr olunm uş maarifləndirmə tədbirlərinə aid fun damental elmi məqalələri ilə mütəmadi olaraq m ətbuatda çıxış edir. H a zırda bir neçə yeni ali məktəb dərslikləri (“B iotexnologiya”, “İnsan eko logiyası”, “Ümumi ekologiya”, “Ailə-m əişət ekologiyası”, “Təbabət və baytarlıq təbabəti ekologiyası” və s.) üzərində işləyir və maraqlı elmi axtarışlarını uğurla davam etdirir.
M u s ta fa y e v F əx r addin Ə liqulu oğlu (1 9 5 0 ) ADAU-nin “Epizoologiya, mikrobiologiya və parazıtologiya” kafedrasının dosenti, biologiya elmləri namizədi, 100-dən çox elmi, ictimai siyasi məqalə və əsərin, o cümlədən «Infuksion xəstəliklərdə istifadə olunan bioloji preparatlar, onların növləri
və tətbiqi» dərs vəsaitinin, «Qoyunçuhıqda istifadə olunan bioloji preparatlar və seroloji reaksiyalar», «Qoyunların infeksion xəstəliklərinin kompleks vaksinasiyası» tövsiyələrinin, «Bataqlıq qunduzlarının (nutrilərın) papazit faunasının ekoloji-epizootoloji xarakteristikası və onun başlıca invazifalarının elmi əsasları» monoqrafiyasının {rus dilində), «Epizootologiyadan» metodik göstərişin və praktikumun, «Yeyinti məhsullarının laboratoriya müayinələri» adlı
fundamental ali
məktəb dərsliyinin, və
çoxlu sayda tədris proqram larının müəllifidir. “ Baytarlıq radiobıologiyası” (2012) və
“Ekologiya” (2012) ali məktəb dərsliklərinin redaktoru olub. Beynəlxalq konfranslar, konqreslər, simpozium, forum və seminarlarda baytarlıq təbabətinin ən aktual və prioritet sahələri üzrə elmi-praktiki və nəzəri cəhətdən böyük maraq doğuran məruzələri ilə elmi elitanın diqqətini cəlb edir. Onun çoxsahəli elmi biliyə malik olan, zəhmətkeş bir alim kimi formalaşmasında ustadi, müəllimi, məşhur alim, professor Abbasəli Məmmədovun çox böyük rolu və xidmətləri olub. Alimin xələfi isə öz 508 müəlliminin elmi-pedaqoji irsinə sadiq qalaraq onu çox böyük nailiyyətlər və uğurla davam etdirir. Hazırda insan, ailə, uşaq, təbabət və baytarlıq təbabəti ekologiyası, ekoloji genetika, Davamlı İnsan İnkişafı, Qida təhlükəsizliyi, Baytarlıq sanitariyası və ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində elmi axtarışlar aparır. «G en mühəndisliyi və biotexnologiyanın əsaslan», «İnsan ekologiyası», «Ekoloji genetika», «Epizootologiyadan praktikum», «Dezinfeksiya, dezin- seksiya, deratizasiya, dezinvaziya» və «Qida məhsullarının emal texnolo giyası və baytar sanitar ekspertizası» adlı ali məktəb dərslikləri üzərində işləyir. Müəllifin rəhbərliyi altında bu günə qədər 4 nəfər magistr elmi dərəcəsi almışdır. 509
S a l m a n o v M ə m m ə d Ə h ə d o ğ lu ( 1 9 3 2 ) AMEA-nın həqiqi üzvü Elmi Tədqiqat Mikrobiologiya İnstitutunun direktoru, akademik, Azərbaycanda su mikrobiologiyası elminin banisi, su hövzələri və ambarlarının, o cümlədən çaylar, göllər, mineral, termal bulaq qaynaqların tətbiqi, ekoloji vəziyyəti, trofikası, bioloji məhsuldarlığı və s. elmi istiqamətlərin öyrənilməsi ilə məşğuldur. Onun 1956-2008-ci illərdə Kür-Araz çaylarında, 5 dövlətin (Türkiyə, Iran islam Respublikası, Gürcüstan, Azərbaycan və Ermənistan) ərazisində apardığı çoxillik tədqiqatla, 1959-2009-cu illərdə bütün Xəzərdə başa çatdırdığı elmi işlər və alman geniş sahəli nəticələr analoqsuz sayılır. Su, torpaq mikrobiologiyası, bioloji məhsuldarlıq, texnologiya elmləri üzrə 250 elmi əsərin, 6 monoqrafiya, 3 dərslik və 2 metodik tövsiyənin müəllifidir. Fundamental tətbiqi xarakterli, elmi-praktiki və nəzəri əhəmiyyətli məqalələri, əsərləri və monoqrafiyaları həm ölkəmizdə, həm də onun hüdudlarından kənarda - beynəlxalq arenada alimlər arasında olduqca böyük maraq yaradıb. Beynəlxalq konfrans, konqres, forum,
simpozium və seminarlarda ekologiya, mikrobiologiya, insan ekologiyası və təbiətşünaslıq sahəsindəki elmi axtarışlarının nəticələri barədə mütəmadi olaraq dərin məzmunlu məruzələri ilə elmi ictimaiyyətin diqqətini cəlb edir. Biotexnologiya elminin ölkəmizdə tətbiq
olunması sahəsin® ilk elmi-tədqiqat işləri aparan və onu uğurla davam etdirən ilk alimlərdən biri kesab olunur Onun rəhbərliyi ilə çoxlu sayda elmlər namizədi və doktorları hazırlatmaqla, xələfləri, elmi-pedaqoji irsini davam etdirirlər. 511
I, Direktor: Nəşriyyat redaktoru: Kompüter tərtibatçısı: Şirindil Alış an lı Səbuhi Qəhrəmanov Ramil Əzizov Formatı 60x84 7 16. Həcmi 32 ç.v. Tirajı 300. Sifariş № 80 Qiyməti müqavilə əsasında. “Elm” RNPM-nin mətbəəsində çap olunmuşdur (İstiqlaliyyət, 8) Yüklə 26,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|