Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
- Immunoqlobulinlərin (antıtellərin)
Yüklə 26,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
- Immunoqlobulinlərin (antıtellərin) sintezinin intensivliyi; İmmunoqlobulinlərin ümumi, yaxud siniflər üzrə titri; - Serum ımmunoqlobulinlərmın ən yüksək (pik) səviyyəsi. Törədici buğalarda rezistentliyin mexanizminin müəyyən genetik fərqliliyi aşkarlanmış və həmin əlamətlərin növbələşmə əmsalı 0,14-0,56 tərəddüdündə olmuşdur. 407
H E Y V A N L A R IN Ü M U M D Ü N Y A G E N E T İK R E S U R S L A R IN IN M Ü A S İR D U R U M U Qırmızı kitab « G e n i ş b n i r x . m t . j s i G ü n ü - y ü n d . m h u k i t a b a }
İ t i r n ,)sli c e y r a n la r ın , m a r a lla r ın ; d i d ö z y ö r i i n ı v a r s a t a b ın . S a n i y i b a x : C ü y i i r h r i ip .ık t o r a s a la n d a biz. S o n r a o n u t z i z h y i b Q o r u y u r la ç.ıp.> rhr.ı a l a n d a b iz, İ 'n v a n ın ı a l - q a d a y a k i t a b ı n a s a la n d a b iz . ,\ e ç ,r ild ir h u k i t a b d a Q a l a q l a n a n s .J İıif.ıh r A z. o l m a y ı b . H a la o r a y a z ı l a n a d p o z u l m a y ı b , P o z u l m a y ı b - p o z u l m a sın T o k i o r a İ n s a n s ö z ü y a z ı l m a s ı n , İ n s a n ö z i i y a z ı l m a s ı n » . (Rübail, şair, ekopafoloq, professor) 13.1. Ü m u m i m ə lu m a t Bu məsələ BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO). Beynəlxalq Baytarlıq Asosıasiyası (ВВЛ). Beynəlxalq Epizootıya Bürosu (BEB). Beynəlxalq Heyvandarlıq Assosiasiyası (ВПА). Beynəlxalq Heyvan 408
Genetikası Cəmiyyəti (BÇ(') və digər nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlan vox narahat etdiyi və dünyada ərzaq çatışmazlığı problemi törətdiyi üçün həmin təşkilatlan müvafiq çıxış yolları axtarmağa və tədbirlər kompleksi hazırlamağa təhrik etmişdir. FAO-nun 2010-cu ıl məlumatına görə heyvanların genetik resurslarının mənşəyinin təxminən 12000-14000 illik tarixi vardır. Hələ erkən neolit dövründə kənd təsərrüfatı inqilabı zamanı ev heyvanlarının və bitkilərin əhliləşdirilməsi prosesi ev təsərrüfatçılığı insanların ərzaqla təminatı üçün çox mühüm rol oynayır və buna əhali arasında önəmli yer verilmişdir. Həmin proses insan cəmiyyətində böyük demoqrafik, texnoloji, sıyası və hərbi dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Heyvan və bitkilərin ev təsərrüfatına uyğunlaşdırılması (domestifikasiya prosesi) bəşəriyyətin inkişafında və sivilizasiyasında olduqca miihüın rol oynamışdır. Heyvanların ev təsərrüfatına uyğunlaşdırılınası prosesi planetimizin insan yaşayan bütün ərazilərində çox sürətlə geniş yayılmağa başladı. Sonrakı minilliklər ərzində heyvanların təbii və süni seçmə üsuluna, genetik dreyfə, qohumluq, yetişdirilmə və çarpazlaşdırmaya geniş yer verilməsi heyvanların genetik resurslarının müxtəlifliyinin inkişafına, eləcə də onların müxtəlif mühit şəraitində və istehsal sistemində saxlanmaya uyğunlaşmasına olduqca güclü təkan verdi. I f ey vanların genetik resurslarının (HQR) müxtəlifliyinin yaradılması bü tün istehsal sistemləri üçün ən ümdə hadisə hesab edilir. Bu iisul müxtəlif heyvan cinslərinin təkmilləşdirilməsi və onların dəyişilmiş mühit şəraitinə uyğunlaşması prosesinə güclü təkan vermişdir. Son molekulyar tədqiqatların nəticəsi göstərir ki. ev heyvanlarının müasir yerli (lokal) populyastva və növ lərinin müxtəlifliyinin hazırkı vəziyyəti onların sənaye istiqamətli ana loqlarını kölgədə qoyaraq onları çox üstələyir. Fv heyvanlarının mənşəyinin geniş yayılması onların müasir istifadə olunma və dayanıqlı, uzun müddətli saxlanmasının əsasını təşkil edir. Lakin hələlik heyvanların çox az növlərinin ev təsərrüfatı istiqamətində yetişdirilməsi mürəkkəb və tədricən davam edən proses olmaqla, onların əcdadlarına məxsus olan davranışın və moıfolojı xüsusiyyətlərin dəyişilməsinə səbəb olmuşdur. Heyvanların ev təsəı rülatçı- lığma uyğunlaşma şəraiti və mexanizmi həmişə onların növündən və coğrafi şəraitdən asılı olmuşdur. Heyvan və quşların donıestikasiya prosesində ovçuluq xeyli rol oynamışdır. Belə ki. əhali özünün ərzağa olan tələbatım ödəmək məqsədilə həm heyvan və quşları ovlamış, həm də onların əhliləşdirilməsi ilə məşğul olmuşdur. Bəzi heyvanlardan (at. öküz, camış və s.) kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi üçün torpağın şumlanmasında, digərlərindən isə (huna, dromader. baktrıanlar. atlar, eşşəklər, ökiizlər və s.) geyim paltarlarının hazırlanması məqsədilə geniş istifadə olunmağa başlamışdır. Həmin dövrlərdə diri kütləsi 45 kq-dan artıq olan 148 otyeyən heyvan növündən yalnız 15-i domestifikasiya edilmişdir (əhliləşdirilmişdir). Onlardan 13-ü Avropa və Asiyadan. 2-i isə Cənubi Amerikadan başqa ərazilərə aparılanıq çoxaldılmış, yalnız 6 növü (iri buynuzlu qaramal.qoyun, keçi, donuz, at və eşşəklər) bütün qitələrdə geniş yayılmağa başlamışdır. Qalan 9 növ (dromaderlər. baktrıanlar. lamalar. alpaklar. şimal maralları. 409
hind camışları, yaklar, baliy heyvanları və qaurlar) heyvanlar isə yalnız lokal şəraitdə artırılmışdır. Quşların domestifıkasiyası isə çox az olmuşdur. Təxminən 10.000 quş növündən yalnız 9 növü (toyuqlar, ev ördəkləri və qazları, rnuskus ördəkləri, sesarklar, dəvəquşular, göyərçinlər, hind to yuqları və perepelalar) hazırda domestikasiya olunub (dekorativ və əyləncə quşları buraya daxıl edilməyib). Hazırda vəhşi qaban (Sus scrofa) müstəsna olmaqla ev heyvanlarının əsas valideyn növləri (əcdadları) ya tamamilə məhv olmuş, yada məhv olma təhlükəsi qarşısındadır. Bunun başlıca səbəbi isə onların məskunlaşdığı coğrafi ərazidən başqa yerlərə aparılması, yaxud da anoloji cinslərlə çarpazlaşdırılması, insanın fəaliyyət və s. olmuşdur (məsələn qırmızı cunqli toyuqları).
Ilazırda ev heyvanlarının əksəriyyətinin növlərinin əcdadları (sələfləri) çox ətraflı öyrənilmiş və müvafiq nəticələr əldə olunmuşdur. Bu məqsədlə arxeoloqlar və genetiklər əsasən ev heyvanlırının domestikasiya prosesinin tarixini öyrənmək üçün əsas üsul kimi dişlərin, kəllə sümüyünün, skeletin morfoloji dəyişilməsinə, demoqrafik, yaş, cinsiyyət strukturuna istinad etmişlər
H e i
,rvan növlərinin m ənşəyi və (dom esti Fikasiyası) H ey v an ların növl.vri
Vahşi əcdad
IVliiu- xund rial 1)N T (m lD N T) D om es- tifik a si- yanın sayı
D o m cstiflkasiyanın yeri İri b u y n u z lu h ey v an T u ıla r <3 ya- rım növ nəsli
kəsilib) B os
la u ru s la u ru s В prim igcnıus p rim ig en iu s 4 -xooo
Q ə rb i A siya (Y ax ın və U zaq Ş ərq) B .p o p is th o n - o m u s
2 - 9 5 0 0 Ş im al-Ş ərqi A frik a B os
la u ru s in d icu s B .p .n o m ad ic- us
л. -7 0 0 0
Ş im ali hind su b k o n lin e n ti Y a k Vəhyi y ak P o e p h a q u s q ru n n ie n s P. m u tu s 3 - 4 5 0 0 S in x ay -T ib el d a ğ la n K eçi
B ezo ar keçisi П C a p ra ferus C a p ra a e q a q ru s (y arım n ö v ) 5 -1 0 .0 0 0 Y ax ın və u zaq Ş ərq , Ş im alı İn d o s ta n Q o y u n la r A siy a M u llo n u O v is aries O vis o rie n ta lis 4 - 8 5 0 0 Y ax ın və O rla Şərq (T ü rk iy ə M ərkəzi A n a to liy a ) 410
Su cam ışı Vəhşi
A siy a cam ışı
Ç ay B .b u b a lu s b u b a lu s u H -5 0 0 0 İ r a n İslam R esp u b lik ası (İ ra k , İn d o s ta n ) B a ta q lıq B .b u b a lu s c a ra b e n s is H -4 0 0 0
C ə n u b -Ş ə rq i A siy a, Çin D o n u z V əhşi q a b a n Sus
scro fa- d o m e s tik u s Sus sero fa (16 yarım növ) 6 - 9 0 0 0 A vropa. Yaxın və U z a q Ş ə r q . Ç i n . İ n d o s t a n . C ə n . - Ş ə r q i A s i y a A t
M əh v o lu b E q u u s cab allu s 17 -6 5 0 0
A v ro a siy a sə h ra la rı E şşək
Vəhşi A frik a eşşəyi
E q u u s asinus E quus
a frik a n u s - 6 0 0 0 Ş im al-Ş ərq i A siya N u b iy vəhşi eşşəyi
E .a .a fric a n u s 1 Som ali voşhi eşşəyi
E .a.S o m ali 1 L am a E a m a q lam a 2 y arım n ö v H -6 5 0 0
A n d a L. q u a n ic o e q u an ico e L .q u an ico e cacsiliensus A lp a k a V ic u q n a p aso s 2 y arım n ö v H -6 5 0 0
A n d a B a k tria n (iki h ü rg ü c-lü haça dəv ə) M əhv o lu b C a m e lu s b a k tr ia n u s H -5 0 0 0
Ə rə b is ta n y a rım a d a s ın ın C ə n u b hissəsi D ro n ıc d a r (bırhürgüc- lü dəvə) M əhv o lu b C am elus dro m ed ariu s E v to y u q la rı | Q ırm ızı cu n q u li to y u ğ u 1 I ! 411
Çallus domestikus Çallus qallus (4 yarımnöv) 5 -5000 Hindistan subkontinenti Ç.q.spadicens, Ç.q.jaboulleu -5000 -5000 Ç.q.murqhi, Ç.q. qallus -7500 Çin-Cənubi-Şorqi Asiya Qeyd: H-müəyyən olunmayıb Son zam anlar molekulyar genetikanın vasitəsilə heyvanların mənşəyim və növ müxtiəlifliyinin coğrafi yayılmasını müəyyənləşdirmək üçün molekul yar markerlərdən istifadə olunmağa başlanmışdır. İlk molekulyar markerlər kimi zülal polimorfızmindən istifadə edilmişdir. 1970-ci ildən başlayaraq bu prosesin davam etdirilməsinə baxmayaraq heyvanların biomüxtəlifliyinin təyinində həmin üsul səmərə verməmişdir. Buna görə də hazırda genetik markerlər kimi
geniş istifadə edilməsinə böyük üstünlük verilir. Bu üsulla, demək olar ki, bütün növ heyvanların mənşəyinin öyrənilməsi mümkün olmuşdur. Markerlər kimi hazırda yalnız mitoxondrial D NT (mtDNT)-D-həlqəsi və
bir nukleotidli polimorfızmlər (SNPs) və Y xromosomunda olan mikrosatellitlər (ata növbələşməsi), həmçinin autosom mikrosatellit lərdən (hər iki valideynin növbələşməsi) geniş istifadə olunur. Ev heyvanlarının bütün növlərində çoxlu sayda autosom mikrosatellitlər aşkar olunub.
markerlərin siyahısı FA O və BHÇC-nin saytında (http://w.w.w. fao. Orq/dadis) yerləşdirilmişdir. Müxtəlif genetik markerlər heyvanların genetik növ müxtəlifliyinin öyrənilməsinin fərqli olduğunu aşkar etmək imkanları yaradır. Autosom mikrosatellit lokuslar əsasən populya- siyaların növ müxtəlifliyinin, genetik məsafənin, qohumluğun, populya- siyanın qarışıqlığının təmin olunması məqsədilə istifadə olunur. Ev heyvanlarının domestifikasiya prosesi həm müxtəlif zonalarda, həm də fərqli vaxtlarda baş vermişdir. Lakin domestikasiyamn tarixi hələ də diskussiya xarakterli olmaqda davam edir. Zederin məlumatına görə (2006) yeni üsulların (demoqrafik profil, molekulyar saat və s.) köməkliyi ilə domestifıkasiyanın vaxtının dəqiq təyin olunmasına tezliklə nail oluna caqdır. Arxeoloji və genetik müayinələrə əsasən
olmuşdur. Mələ 14 000 il bundan əvvəl itlərdən ov və mühafizə məqsədilə istifadə olunmuşdur. Lakin bu prosesin harada başlaması hələ də qaranlıq qalır. Müasir itlərin arasında çoxlu sayda analıq xətlərinin olması onların vəhşi əcdadının canavar (Canis lupus) olmasını sübut edir. Heyvanların genetik resurslarının statusu FAO-nun qlobal bankının son
(2010) məlumatlarına əsasən müəyyən olunub (cədvəl 40). Qlobal bank beynəlxalq miqyaslı informasiyaların toplanması üçün hazırda yeganə mənbə hesab edilir. 412
C ə d v ə l 40. Heyvanların genetik resurslarının statusuna dair qlobal bankın m əlum atları Analizin ili Məməlilərin növləri Quşların növləri Ölkələrin sayı Yerli cinslərin populyasiya- larınm sayı % popul- yasiya məlu matları ilə Y erli
cinslərin popul- yasiyalarının sayı 1993
2719 53 - - 131
1995 3019
73 863
85 172 1999 5330
63 1049 77
2006 10512 43
39 182
Beynəlxalq Sow - An ÇR təşkilatının təsnifatına əsasən dünya ölkələri heyvanların genetik resurslarına görə aşağıdakı 7 regiona təsnif olunmaqla məməlilərin və quşların növləri regionlar üzrə hazırda aşağıdakı kimi yayıl mışdır
(cadval 41,42). C ə d v ə l 41. M əm əlilərin növlərinin regionlar üzrə yayılm ası. N övlər (cinslər) üzrə m əlum at təqdim edən region ölkələrinin %-i Məməli- lərin növləri Afrika Asiya Avropa və Qafqaz Latın Ameri kası və Karib hövzəsi Yaxın və Orla Şərq Şimali Amerika Yaxın və
Şərq ~ 8" Camış 8 57
27 25 0 İri buy nuzlu Yak hey van 98 96 100 94 75 100 77 0 32 2 0 0 0 0 Keçi 96 96 93 94 83 100 69 Qoyun 92 86 100 91 100 100 31 Qonuz 70 82 91 91 8 100 92 Eşşək 38 46 36 39 50 50 8 At 46 93 91 64 58 100 23 2 hürgüclü dəvə 0 25 5 0 0 0 0 1 hürgüclü dəvə 32 25
0 58 0 8 Alpaka 2 0 0 12 0 0 8 Lama 0 0 0 15 0 0 0 Quanako 0 0 0 9 0 0 0 Bikun 0 0 0 12 0 0 0 Maral 2
14 9 0 50 15 D ovşan 38 39 39 48 8 0 0 Hind donuzu 8
0 15 0 0 0 it 1 2 7 ! 5 . 0 0
0 413 C ə d v ə l 42. R egionlar üzrə quş növlərinin paylanm ası Qus növləri Afrika Asiya Avropa və Qafqaz Latın Amerikası və Karib hövzəsi Yaxın və Orta Şərq Şimali Amerika Yaxın və Uzaq Şərq Toyuqlar 78 93 86 70 50 100 85 Ev ördəyi 32 61 50 33 17 0 46 Hind quşları 24 43
30 17 100 8 Ev quşu 16 39
21 17 50 8
ördoyi 16 39 20 18 17 0 62 Sesarka 28 18 11 9 8 0 0 Kəklik 4 7
0 0 0 0 Turac 0 7 9 6 0 0 0 Bildirçin 2 39 14 6 0 50 0 Tovuz quşu 0 0 0 3 0 0 0 Göyərçin 10 21 9 6 17 0 15
0 4 0 0 0 0 0 Dəvə quşu 12 11 7 0 0 0 8 Az yayılan heyvan növləri. Məməlıbrin bir çox növlori (camışlar, yaklar, bərkdımaqlılar, dovşanlar) vo bəzi quşlar (cv ördəkləri, qazlan, hind quşları vo s.) məhdud yayılmaqla bir və ya iki regionda, yaxud spesifik aqroekologiya zonasında məskunlaşıb. Vətəni əsasən Asiya sayılan (170 milyon fərdin 98%-ı)
Hindistan, Pakistan, Çin və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində yayılıb. Camışlar buradan Avropanın Cənub, Cənub-Şərq hissəsindəki ölkələrə, Misirə, Braziliyaya, Qvineyaya və Avstraliyaya yayılıb. FAO - ya hazırda ev camışlarınm dünyanın cəmi 41 ölkəsində yayılması barədə informasiya daxil olub. Hv camışlarınm 2 əsas tipi-pay və bataqlıq cumışlurı vardır. Çay tipi əsasən Cənubi Asiyada, bataqlıq tipi isə Şərqi Asiyada yayılıb. Çay tipi südçülük məqsədilə, bataqlıq tipi isə torpağı şumlamaq vo yük daşımaq məqsədilə (dəmir camışm-traktorun tətbiqinə qədər) istifadə olunurdu. Camış cinslərinin sayı hazırda qeydə alınan məmolilərin ümumi sayının cəmi 3%-ni təşkil edir. Yaklann əsas endemik vətəni Tibet yaylası Monqolustandır, az miqdarda isə onlar Rusiya Federasiyası, Nepal. Butane, Əfqanıstan, Pakistan, Qırğızıstan və Hindistanda yayılıb. Himalayın bir çox ərazilərində yaklarla qaramalın çarpazlaşmasından alman hibridlərdən çox geniş istifadə olunur. Yaklar həmçinin Qafqaza, Şimali Amerikaya (3000 fərd) və Avropanın bir çox ölkələrinə də gətirilmişdir. Onların qeydə alman ümumi sayı çox az olmaqla bu növ coğrafi ərazi və aqroekoloji cəhətdən olduqca məhdud çərçivədə yayılıb.
(birhürgüclü dəvələr), xüsusilə baktrianlar (iki hürgüclü dəvələr) coğrafi cəhətdən həddindən artıq az yayılan növ olmaqla, əsasən quru aqroekoloji zonalarda məskunlaşıb. Yaxın və Uzaq Şərqdə, Afrika və Asiyada dromaderlər çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Asiya ölkələrində hazırda onların populyasiyası həddindən artıq azaldığı halda. Afrika 414
ölkələrində bu hal müşahidə olunmur. Somali, Sudan, Mavritaniya. Çeniya, Hindistan və Pakistanda onlann populyasiyası nisbətən artıqdır. Bakterian çox məhdud formada yayılmaqla, onların populyasiyası əsasən Mərkəzi və Şərqi Asiyada, M onqolustanda və Çində mövcuddur. Bərkdtrnaqh otyeyənlərin ancaq 4 növü (lama, alpaka, vəhşi quanako, bikun) mövcuddur. Onların populyasiyası hazırda əsasən Peru və Boliviyada qalmışdır. Bu növün az sayda populyasiyası yalnız zooparklarda və şəxsi həvəskarların həyətində saxlanılır. Quanako və bikun yun, dəri və ət istehsalı məqsədilə istifadə olunur. Qeyd edilən növ dünyada ən az populya- siyaya malik olan növ sayılır. Dovşanların yetişdirilməsi ilə məşğul olan fer malar əsasən Asiyada, Koreyada və Çindədir. Avropa və Qafqaz, regionun da dovşançılıq əsasən İtaliyada inkişaf edib. Dünyada otyeyənlərin qeydə alman növlərinin cəmi 5%-nı dovşanlar təşkil edir.
əsasən Latın Amerikası, K arib ərazisində, ən çox isə Peru və Boliviyada ya yılıb.
da ən az yayılan növ hesab olunur. Dünyada kı ev qazlarının 90%-i Çində y a y ı l ı b . Onların populyasiyası çox az miqdarda Misir, Ruminiya, Polşa v ə M adaqaskarda mövcuddur. Hind toyuqlarının 43%-i Avropa v ə
Qafqazda, ü m u m i populyasiyasımn 1/3 hissəsi isə Ş i m a l i Amerikada yayılıb. Dünyada m ö v c u d olan q u ş
növlərinin hazırda 9 % - n i ev qazları, 5%-ni isə hind toyuqlar təşkil edir. E v h e y v a n l a r ı n ı n c i n s m ü x t ə l i f l i y i v ə o n u n inkişaf e t d i r i l m ə s i F A O - n u n d i q q ə t m ə r k ə z i n d ə d u r a n aktual pri o r i t e t l ə r d ə n biri lıesab olunur. F A O - n u n məlumatına əsasən hazırda dünya üzrə cəmi 7616 heyvan cinsi (6536 yerli, 1080 transsəıhəd-bir ölkədən artıq ölkələrdə yayılan) vardır. Transsərhəd cinsdən 523-ü yerli, 557 i isə beynəlxalq transsərhəd zonasında yayılıb. Dünya üzrə 690 heyvan cinsinin . kökü tamamilə kəsilib. Onların 9 cinsi yerli transsərhəd cins sayılır. Dünya üzrə mövcud olan heyvan c i n s l ə r i n i n 2/3 hissəsini olycyənlər təşkil edir. Yüklə 26,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|