Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil

12.2.  Genetik anomaliyaların  profilaktikası və heyvanların 

xəstəliklərə  genetik davamlılığının  artırılma üsulları

Heyvan  və  quşların  irsi  anom aliyalan  və  xəstəliklərinin  profilaktikası, 

hər şeydən əvvəl,  onları törədən səbəblərin-etioloji amillərin  aradan qaldırıl­

masına  yönəldilməlidir.  Genetik  anomaliyaların  ən  başlıca  səbəbi 

əsas 

genlərin

  -  

oliqogenlərin

  mutasiyaya  uğramasıdır.  Buna görə  də  genetik  ano- 

maliyalarm profilaktikası üçün heyvanların populyasiyalarmda zərərli  genlə­

rin  yaranmasının  qarşısı  alınmalıdır.  Bu  baxımdan  süni  mutasiyalann  q ar­

şısının  alınmasında  xarici  mühit  amillərinin  təsirinin  daimi  nəzarət  altında 

saxlanmasının,  heyvanların  və  onların  qametlərinin  mutagenlərlə  əlaqəsinin 

kəsilməsinin  çox  ümdə  əhəmiyyəti  vardır.  Bu  tədbirlərin  səmərəliliyi  isə 

bilavasitə  pestisidlərin,  herbisidlərin,  zəhərli-kimyəvi  gübrələrin,  birləşmələ­

rin.  dərman  və  bioloji  preparatların  istifadə  olunmasına  nəzarət  edən  kənd 

təsərrüfatı  mütəxəssislərinin  səyindən  asılıdır.  Ə traf  mühitin  sənaye,  kənd 

təsərrüfatı  və heyvandarlıq  müəssisələrinin  məişət  tullantıları  ilə  çirklənməsi 

heyvanların  genetik  anomaliyalarının  yaranmasında  böyük  rol  oynadığı 

üçün  fabrik,  zavod,  emal  müəssisələrinin  rəhbərləri,  bütövlükdə  isə  dövlət 

orqanları  bu  vacib  məsələnin  qarşısının  alınmasına  ciddi  nəzarət  etməli  və 

ona yol  verməməlidir.  Süni mutagenezlə  bərabər,  spontan təbii mutagenezin 

yaranması  da  genetik  anomaliyaların  baş  verməsi  üçün  çox  ciddi  zəmin 

yaradır.  Heyvanların  uzun  illər  mövcud  olduğu  müddət  ərzində  onların 

orqanizmi  gizli  heteroziqot  vəziyyətində  olan  mutasiyaya  məruz  qalaraq  bu 

proses  nəsildən  nəslə  ötürülür,  nəticədə  anomaliyalar yaranır  və  xəstəliklərə 

davamlılıq  olduqca  zəifləyir.  Bu  prosesin  qarşısının  alınması  üçün,  məhz 

heyvan  və  quş  populyasiyalannın  genetik  quruluşu  daimi  nəzarətdə 

saxlanmalı və  mütəmadi  olaraq  monitorinqlər həyata keçirilməlidir. Heyvan 

və  quşların  saxlandığı ərazilərdə ətraf mühit  amillərinin  (havanın,  torpağın, 

su  mənbələrinin)  radioaktiv  çirklənməyə  məruz  qalması  da  genetik anom a- 

liyaların  arealının  genişlənməsinə  və  populyasiyalara  ötürülməsinə  çox 

böyük  zəmin  yaratdığı  üçün  onun  qarşısının  alınması  da  ən  başlıca 

profilaktiki  tədbir  hesab  olunur.  Anadangəlmə  anomaliyalar  və  xəstəliklərin 

genetik  analiz  üsullarının  hesabatı  və  qeydiyyatı  -   heyvandarlıqda  xüsusi 

əhəmiyyət  kəsb  edir.  Baytarlıq  təbabəti  həkimi  təsərrüfaldakı  iri  buynuzlu 

heyvanların  törəmələrində  müşahidə  olunan  bütün  anomaliyalan,  çatışma- 

mazlıqları,  heyvanın  mənşəyini,  cinsini,  cinsiyyətini,  doğulma  tarixini, 

embrional  inkişafının  xüsusiyyətlərini  araşdırmalı,  müayinə etməli  və  xüsusi 

qeydiyyat  jurnalında  onlan  qeydiyyata  almalıdır.  Bu  zaman  yeni  doğulan 

heyvanların  valideynləri  və  onlann  mənşəyi  haqqında,  onlarda  anoma- 

liyaların  olub-olmaması  barədə  ətraflı  məlumatlar  toplanaraq  onlann 

sağlam  olması  və  s.  geniş  surətdə  araşdırılmalıdır.  Sürüdəki  anomal  fərdlər 

və  onlann  valideynləri  patogen  viruslar  və  mikroorqanızmlərlə  yoluxmaya 

görə  müayinə  və  analiz  olunmalıdır.  Həmin  heyvanların,  həmçinin  ətraf 

mühitin  və  süni  mutagen  amillərin  təsirinə  məruz  qalıb-qalmaması  da 

baytarlıq  təbabəti  mütəxəssisləri  tərəfindən  müfəssəl  yoxlanmalıdır.  Çünki

392

bu  amillər  heyvanların  genetik  anomaliyalarınm  potensial  təhlükəli  səbəbi 

ola  bilər.  Anomal  törəmələrin  hesabatı  və  onların  valideynlərinin  qeydə 

alınması  anomaliyaların  etioloji  amillərinin  aşkar  olunmasında  və  genetik 

analizlərin aparılmasında  çox  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bu zaman  genetik 

analizlər aşağıdakı ardıcıllıqla aparılmalıdır:

-  Cins qeydiyyatına  görə anomal heyvanların mənşəyinin təyini;

-   Zülalların  və fermentilərin  polimorf sistemləri  və  qan  qruplarına  görə 

heyvanların mənşəyinin etibarlılığının təyini;

-   Anomal  fərdlərin  valideynlərinin  çarpazlaşma  tipinin  (inbridinq,  aut- 

bridinq)  müəyyən edilməsi üçün  qohumluq əlaqəsinin və anomal  fərdlər ara­

sında qohumluğun mövcud  olmasının təyin edilməsi;

-   Anomaliyaların  tipinin  (monogen,  poligen,  autosom,  cinsiyyətlə  iliş- 

kənlik,  dominant, resessiv) müəyyənləşdirilməsi;

-   Anomaliyaların  xromosom  və  gen mutasiyalarınm  müşahidə  edilməsi 

üçün  anom al fərdlərin və onların valideynlərinin kariotipinin öyrənilməsi;

-   M utasiya  markerlərinin  aşkarlanması  üçün  genotiplərin  qan  qrupu 

allellərinə,  zülal  və  fermentlərin  monomorf  sistemlərinə  görə  genotiplərin 

analizi;

-  M utant genin  fenotipık  olaraq  baş verməsini aşkarlamaq üçün anomal 

və norm al heyvanlarda fermentlərin səviyyəsini və quruluşunu öyrənmək.

Anomaliyaların  etiologiyasında  irsiyyətin  rolunu  öyrənməyin  praktiki 

cəhətdən  ən  əlverişli,  sadə  və  kifayət  qədər dəqiq  üsulu  heyvanların  qohum ­

luq  əlaqəsinin'və  genealogıyasının  təyin  olunmasıdır.  Bu  zaman  birtərəfli 

(dominant)  və  ikitərəfli  (resessiv)  ümumi  qohumluq  əlaqəsinin  olması  ano- 

maliyaların  irsi  xarpakterli  olmasım  təsdiq  edir.  Populyasion  genetikanın  və ■

 

biometriyanın  qanunauyğunluqları  əsasında  gcncaloji  analizləri  daha  da 

dəqiqləşdirmək məqsədilə anomaliyanın təsadüfən, yaxud nadir hallarda  baş 

verməsi  genetik-statistiki  hesablamalarla  dəqiqləşdirilməlidir.  Heyvanların 

iri  miqyaslı  seleksiyası  zamanı  intensiv  olaraq  istifadə  olunan  və  süm 

mayalanm ada  sperması  geniş  miqyasda  tətbiq  edilən  törədicilərin  genotipi 

həm  məhsuldarlıq  əlamətlərinə,  həm  də  zərərli  resessiv  genlərin  heleroziqot 

daşıyıcısı  olmasına  görə  yoxlanmalıdır.  Bu zaman  aşağıdakı  üsullara  istinad 

edilməlidir:

-   Yoxlanılan  törədicinin  anomal  dişi  fərdlorlo  cütləşməsi  (analizcdici 

çarpazlaşma);

-  Yoxlanılan  törədicinin  əvvəlcədən  mutant  genin  heteroziqot  daşıyıcı­

sının olması  sübut edilən dişi  fərdlərlə cütləşməsi;

-   Yoxlanılan  törədicinin  özünün  dişi  törəmələri  ilə  cütləşməsinin  təsdiqi 

(insest-test);

■

  Yoxlanılan törədicinin naməlum genotipli dişi fərdlərlə cütləşməsi.

Hom oziqot mutant  genin  daşıyıcıları,  bir qayda  olaraq,  yaşama qabiliy­

yətinə  malik  olmayan  anomal  fərdlər  olur.  Heyvanlarda,  xüsusilə  qaram al­

larda  metabolizm  nəticəsində  yaranan  mannozidoz,  parakeratoz,  porfiriya 

kimi  irsi  çatışmazlıqların  heteroziqot  daşıyıcılarını  aşkar  etmək  məqsədilə 

onların  eritrositlərində  müvafiq  olaraq 

mannozidoza fermentinin,  sinkin

  və

393

proporfinin

  fəallıq  dərəcəsinin təyininə istinad  olunur.  Bu zaman heteroziqot 

heyvanlar  (Aa)  həmin  göstəricilərə  görə  normal  (AA)  və  anomallar  (aa) 

arasında aralıq  vəziyyəti tutur. Heyvan və quşların genetik anomaliyalannın 

profilaktikasında  ən  başlıca  üsul 

sitogenetik  üsul

  sayılır.  Həmin  üsulla 

heyvanların yaşama və balavermə qabiliyyətini, məhsuldarlıq və cins damaz­

lıq qiymətini azaldan kariotipin  həm miqdar,  həm də quruluş mutasiyalarını 

aşkar  etmək mümkün  olur.  X romosom və gen mutasiyalarmın zərərli nəticə­

lərinin  səmərəli  profilaktikasının  ən  başlıca  üsulu  süni mayalanma  stansiya­

larında  kariotipində  çatışmazlıq  olmayan  törədicilərin  seçilməsindən  ibarət­

dir.  Bu  sahədə  ilk  dəfə  olaraq  ən  geniş  diapozonlu  tədqiqat  işləri  Sankt- 

Peterburq  Baytarlıq  Təbabəti  İnstitutunda  aparılmışdır.  Bütün  qeyd  edilən­

ləri  nəzərə alaraq,  belə qənaətə gəlmək  olar  ki,  heyvandarlığın intensiv inki­

şafı və iri  miqyaslı seleksiya işlərinin  aparılması üçün hər bir törədicinin yaşı, 

daxili  potensial  imkanı  nəzərə  alınmalı,  genetik  monitorinq  (populyasi- 

yalarda  və  cinslərdə  zərərli  genlərin  aşkarlanma  dərəcəsi)  təşkil  edilməli  və 

anomaliyalı fərdlərin hamısı sürüdən çıxdaş olunmalıdır.

M onitorinq  nəzarətinin  təşkilinin  əsas  parametri  isə  anomaliyalann  də­

qiq  və  ardıcıl  uçotu,  təsnifatı,  onların  etiologiyasmda  irsiyyətin  rolu,  sitoge­

netik  və  biokimyəvi  markerlərdən  istifadə  olunması  və  s.  ibarətdir.  Xrom o­

som  mutasiyalarını  daşıyan 

anomal heyvanlar üçün  xüsusi  vəsiqələrin

  hazır- 

danması  baytarlıq  xidməti  və  heyvandarlıq  mütəxəssislərinin,  seleksiya  mər­

kəzlərinin,  cins  heyvandarlıq  birliklərinin  fəaliyyətində  ön  planda  duran  ən 

vacib  məsələ  olmalıdır.  Bu  cür  nəzarətin  gücləndirilməsi  həm  seleksiya  və 

seçmə  işlərinin  səmərəliyini  artırır,  həm  də  anom al  fərdlərin  doğulmasmm, 

heyvanların  məhsuldarlığının  bütün  sahələr  (balavermə,  törədicilik  qabiliy­

yəti, ət,  süd və s.) üzrə artırılmasını,  xəstəliklərə qarşı rezistent fərdlərin yara­

dılmasını  təmin  edir.  Populyasiya  və  cinslərdə  anomaliya  hallarının  azaldıl­

masında  seleksiya  işlərinin  düzgün  təşkili  daha  səmərəli  nəticələr  verir.  Mə­

sələn,  İsveç  fermerləri  anom aliyalara  görə  inəkləri  və  törədici  buğaları 

mütəmadi  olaraq  çox  ciddi  surətdə  yoxlamaq  və  monitorinq  təşkil  etməklə 

səmərəli  nəticələrə  nail  olmuşdur.  Monqol  alimi  Dumaajav  Baator  (1982) 

boz qaragül cinsli qoyunları  boz aborigen cinsi  ilə çarpazlaşdırmaqla genetik 

anomaliyalara  görə  tamamilə  steril  və  xəstəliklərə  olduqca  davamlı  olan 

törəmələr almışdır.  Həmin  törəmələr  həm də  yüksək  ət,  yun  məhsuldarlığına 

və balavermə  qabiliyyətinə  malik  olmuşlar.  Beləliklə,  genetik üsulla M onqo­

lustanın  qoyunçuluq  fermalarında  alınan  homoziqol  boz  qaragül  qoyun 

cinsi  xəz-dəri  məmulatı  məhsuldarlığına  görə  ən  perispcklıvli  cins  hesab 

olunur.

394

12.3.  Heyvanların  xəstəliklərə  irsi davamlılığının  artırılması və 

cinslərin  genofondunun qiymətləndirilməsi

Heyvan  və  quşların  xəstəliklərinə  qarşı  aparılan  baytarlıq  tədbirləri  ilə 

bərabər,  xəstəliklərə  davamlı  cins  və  xətlərin  yaradılmasının  genetik  əsas­

larının  işlənib  hazırlanması  müasir  heyvandarlığın  intensiv  inkişafının  ən 

prioritet problemidir. Həmin problemin həlli isə baytarlıq  təbabəti,  genetika, 

zootexniya və  seleksiya elmilərinin, başqa sözlə,  seleksion -   baytarlıq geneti­

kasının  qarşısında  duran ən  ümdə  və ciddi  məsələ  hesab  edilir.  Heyvanların 

xəstəliklərə  qarşı  daha  davamlı  cins  və  xətlərinin  seleksiyasına  aşağıdakı 

amillər ciddi maneçilik  törədir:

-  Rezistentliyin mürəkkəb genetik xüsusiyyəti və yaradılma  mexanizmi;

-   M akro  və  mikroorqanizmlər arasındakı  mürəkkəb  genetik  təbiətin  və 

qarşılıqlı əlaqənin mövcudluğu;

-  Bitkilərdə  olduğu  kimi,  heyvanlarda  da  rezıstent və həssas  fərdlərin  aş­

kar  edilməsi  üçün  onların  patogen  agentlərlə  eksperimental  yoluxdurulma- 

sımn  geniş tətbiq olunmasının qeyri-mümkünlüyü;

-   Daha  etibarlı  dolayı  (birbaşa  olmayan)  markerlərin-krıterilərin  olma­

ması;

Heyvanların  davamlılığım  kölgədə  saxlayan  patogen  agcntlərın  çox 

sürətlə  dəyişkənliyə  məruz  qalması  və  ekoloji  amillərin  təsirindən  onların

mutagenezə  uğraması  nəticəsində  yeni  və  daha  çox  davamlı  ştammların  ya­

ranması;

-  Uzunmüddətli  seleksiya işlərinin  aparılması  və yeni  nəsillər arasındakı 

intervalın çox  böyük  olması;

-  Ekoloji  amillərin  və  antropogen  təsirlər  nəticəsində  yaranan  süni 

mutagenezlərin  istifadəsinin  qeyri-mümkünlüyü;

-   Heyvan  və  quşların  davamlılığı  vo  məhsuldarlıq  əlamətləri  arasında 

bəzi  hallarda  mənfi korrelyasiyanın  mövcud olması.

Seleksiya  işlərinin  səmərəli  olması  üçün,  birinci  növbədə,  xəstəliklərə  da­

vamlı  və həssas  fərdlərin  aşkar edilməsi  tələb olunur.  Mastitlərə,  lcykoza,  qı- 

sırlığa  davamlı  vo  həssas  heyvanların,  yaxud  qohumluq  əlaqəsi  olan  qrup­

ların  seleksiyası  süni  yoluxdurma  aparılmadan  da  mümkündür.  Çünki  bu 

xəstəliklərin  baş  verməsi  üçün  təbii  yoluxma  hallan  istisna  edilmir.  Vərəm, 

brusellyoz,  lcptospiroz,  infeksion  enterotoksemiya,  bradzot,  yaman  şiş,  em- 

fizematoz  karbunkul,  pastereilyoz,  kolibakterioz.  salmoncllyoz,  çiçək  xəstə­

liklərinə  görə  qeyri-sağlam  olan  təsərrüfatlarda  heyvanların  xəstəliklərə  da­

vamlılığını  vo həssaslığını  təyin  elmək  bir  o  qədər də çətinlik  törətmir.  Lakin 

bu  zaman  heyvanların  genetik  davamlılığının  vo  həssaslığının  xarici  mühit, 

ekoloji  böhran  və kataklızmlərin  təsiri  nəticəsində  baş  verməsi  həmişə  mütə­

xəssislərin  diqqət  mərkəzində  olmalıdır.  Parazit,  helminl  və  gənələrin  xarici 

mühit  və  ekoloji  amillərin  təsiri  nəticəsində  çox  böyük  dəyişikliyə  uğraması 

vo  yeni  m utantlann  yaranması  heyvan  və  quşların  xəstəliklərə  davamlı  və 

həssas  cinslərinin,  xətlərinin  və  ayrı-ayrı  fərdlərin  aşkar  olunmasaını  və 

seleksiyasının  proqramını  olduqca  çətinləşdirir.  Bu  hal  həm  bitkiçilikdə.

395

həm  də  heyvandarlıqda  geniş  müşahidə  olunur.  Belə  ki.  «Şimal  kəşfiyyatçı» 

alma  sonu  ağacları 

100

 

ildən  artıq  fitopatoloji  xəstəliklərə  tutulmadığı 

halda,  son  illər Avstraliyada  alma  ağacları arasında yeni biotoplar müşahidə 

olunmağa  başladı  (Q  Rassel.  1982).  Bu  cür hallar heyvan  və quşlar arasında 

da  geniş  intişar  tapıb  və  onlara  çox  təsadüf  edilir.Bu  baxımdan  C'ovenin 

(1964)  apardığı  eksperiment  böyük  maraq  doğurur.  O.  ağ  siçanları 

salmonellaların  patogen  ştamlarının  1.107  miqdarda  mıkrob  hüceyrələrini 

qarın  boşluğuna  yeritməklə  yoluxdurmuş  və  onların  hamısı  7-8  gündən 

sonra  tələf  olmuşdur.  Lakin  onların  seçmə  yolu  ilə  seleksiyasından  alınan

11-ci  nəslin  l'ərdəlrini  həmin  mikrobla  eyni  dozada  süni  yoluxdurduqda 

salmonellalara  qarşı  davamlılıq  kəskin  surətdə artmağa  başlamış,  yoluxdur­

madan  20  gün  sonra  ağ  siçanların  yalnız  40%-indo  letallıq  törətmişdir. 

Cinslərin  genofondunun  qiymətləndirilməsi  də  xəstəliklərə  davamlılığın 

artırılması  zamanı  vacib  şərt  sayılır.  Heyvan  va  quşların  xəstəliklərə  qarşı 

davamlılığının  artırılmasının  əsas  mənbəyi  kimi  bəzi  cinslərin  genofonduna 

istinad  olunur.  Təbii  seçmə  nəticəsində  cins  rezistlentliyinə  nail  olunması 

dəfələrlə  öz  təsdiqini  tapmışdır.  Hindistanın  zebu  cinsi  ingilis  qaramal 

cinslərinə  nisbətən  taun,  dabaq  və  qarayara  xəstəliklərinə  qarşı  olduqca 

davamlıdır.  Ümumiyyətlə,  zebu  cinsli  qaramallar  digər  iri  buynuzlu  hey­

vanlara  nisbətən  dabağa.  priplazmidozlara.  trixostronqilidozlara.  qastro- 

enteritlərə  və  respirator  xəstəliklərə daha  çox  davamlı  olur.  Ndama qaramal 

cinsi  başqalarına  msbətən  tripanosomoz.  anaplazmoz  xəstəlikləri  və 

Trichosirongilidae  ailəsinə  mənsub  olan  nemalodlarla  a /  hallarda  yoluxur 

(cadval 36).

Cədvəl 36

M üxtəlif  cinsli  iri  buynuzlu  heyvanların  tripanosom oz,  teylerioz, 

anaplazm oz və  nem atodozlara  qarşı  davam lılığı  (V.Anson,  T.Obi,  1980)

ı

Cinslər

Ndama 

Ağ filani 

Şvis 

Holslin 

Ndama  X 

şvis

Tripanosomoz.

teylerioz.

anaplazmoz

. . .   . 

Xəstəliklə 

Miqdar 

,  .

-rın  faizi

Miqdarı

3-12 aylıq  buzovların  lq 

fekalisində sirongilid 

yumurtalarının sayı

30

6.6

I9

16

66

25.6

29

130

23

60,5

I8

181

I8

67.7

15

950

24

37.3

9

-

Camışların  və  sarı  Tayvan  adası  cinsli  qaramalların  qrip,  vərəm,  bru- 

sellyoz  və anaplazmoz xəstəliklərinə  davamlılığı  yüksək  olur.  Camışlar  ham 

də  qaramalların  taun  xəstəliyinə  tutulmur.  Lakin  heyvan  və  quşların  ayrı-

396

ayn  xəstəliklərə  qarşı  davamlılığı  və  həssaslığı  bəzən  fərqli  xarakter  daşıyır. 

Məsələn,  ağ  Leqqorn  cinsli  toyuqların  ieykoza  davamlı  bəzi  xətləri  (8,7%) 

monositoza  (qanda  limfositiərin  miqdarının  artması)  daha  həssas,  İeykoza 

həssas olan xətlər isə, əksinə, monositoza daha davamlı (65%) olur 

(cədvəl 37).

Cədvəl

  37,

Toyuqların  m ü xtəlif xətlərinin  İeykoza və  m onositoza  davamlılığı

(F.H utt,  1982)

Xətlər

Ölüm,  %-lə

Leykoz

Monositoz

İeykoza  davamlı

6,5

1,0

İeykoza davamlı

8,7

7,4

Leykoza həssas

65,0

0

Xəstəliklərə  davamlılığın  növbəloşməsi.  Populyasiyalarda  xəstəliklərə 

davam lılığın  və  həssaslığın  cinsdaxili  genetik  müxtəlifliyinin  öyrənil­

m əsinin  xüsusi  əhəmiyyəti  vardır.  M astitlərə,  İeykoza,  atrofik  rinitə, 

M arek  xəstəliyinə  görə  genetik  davamlılığın  müxtəlifliyi  heyvan 

sürülərində  törədicilərin  və  ailələrin  kütləvi  seçmə  işlərinin  aparılm asına 

mühüm  zəmin  yaradır 

(cədvəl  38).

  Lakin  bu  üsul  genetik  müxtəlifliyin 

azlığı  ucbatından  iri  buynuzlu  heyvanlarda  qısırlığın  və  quşlarda 

ölümün  qarşısının 

alınm asında  qeyri-səmərəli  hesab  edilir  (h2=0,0!- 

0,04).  X əstəliklərə  davam lılıq  kəmiyyət  əlaməti  olduğundan  onu  ləyin 

edərkən  yalnız  əlam ətlərin  növbələşməsini  möhkəmlətmək  üçün  Lətbiq 

edilən  üsullardan  istifadə  olunm alıdır.  G enetik  müxtəlifliyin  aşağı 

m ənalarında  kütləvi  seçmə  deyil,  yalnız  törədicilərin  və  ailənin  arasında 

seçmə  aparılm alıdır.  Bu  məqsədlə  ailələrin  xəstəliklərə  davamlılığı  və 

həssaslığı  aşkar  edilməli,  törədicilər  isə  törəmələrin  xəsləliklərə  davam ­

lılığına  görə  qiym ətləndirilm əlidir.  H eyvanların  xəstəliklərə  d avam ­

lılığının  artırılm asının  ən  əlverişli  və  səmərəli  üsulu  rezistent  törədi­

cilərdən  və ailələrdən  geniş  istifadə  olunm asından  ibarətdir.

397

Cədvəl 38

Bəzi  xəstəliklərə  qarşı  davam lılığın  növbələşm ə  əmsalı 

(V .L .P etu xo v və  b.,  1985)

Xəstəliklər

h-

(növbələşmə əmsalı)

Xəstəliklər

h:

(növbələşmə

əmsalı)

İri buynuzlu heyvanlar

Mastit

0,05-0,40

Ətraf xəstəlikləri

0,13

Brusellyoz

0,19

Yumurtalığın kistası

0,16-0,43

Vərəm

0,08-0,30

Ketoz

0,10-0,25

Leykoz

0,05-0,58

Doğum parezi

0,10

Çənələrə

Timpaniya

0,10

davamlılıq

0.28-0,42

Qısırlıq

0,00-0,10

Donuzlar

Leptospiroz

0,20

Plevrit

0,13

Atrofik  riniı

0,13-0,60

Osteoxondrit

0,40

Pnevmoniya

0 .1 4

Ətrafların zəifliyi

0 ,1 0

Iiymerioz 

(koksidioz) 

Marck xəstəliyi 

Nyukasl xəstəliyi

Toyuqlar

0,28

0 , 1 4 -0 , 6

0,07-0,17

6-10  həftəlik  cücələrin  ölüm ü 

Y aşlı  to y u q la rın   ölüm ü

—

0,2

0,4

Törədicilərin  və  ailələrin  kompleks  qiymətləndirilməsi. 

Hazırda 

heyvandarlıqda  süni  mayalama  üsulundan  geniş  istifadə  olunması  hər  bir 

törədicidən minlərlə  törəmələrin  alınmasına  zəmin  yaradır.  Lakin  bu  zaman 

qaramal  sürülərində  genetik  çatışmazlıqların  və  xəstəliklərə  davamlılığın 

azalması  halları  daha  geniş  vüsət  alır və onların  arealı  çox  genişlənir.  Buna 

görə  də  törədicilərdə  müsbət  və  mənfi  əlamətlərin  vaxtmda  aşkar  edilməsi 

məqsədilə onlarda  məhsuldarlıq  əlamətləri,  xəstəliklərə  davamlılığın,  həssas­

lığın,  zərərli  resessiv  genlərin  heteroziqot  daşıyıcılığın  olması  dəqiqliklə 

müəyyənləşdirilməlidir.  Bunun  üçün  isə  törədicilər  və  ailələr  kompleks 

üsullarla  müayinə  edilməli  və  qiymətləndirilməlidir.  Kompleks  sürətdə 

müayinələrin  aparılması  anomaliyalara  və 

g e n e t i k  

çatışmazlıqlara  görə 

steril,  yüksək  məhsuldar,  xəstəliklərə  davamlı  və  uzun  müddətli  təsərrüfat 

yararlığına  malik  olan  ailələrin  formalaşmasına  çox  ciddi  zəmin  yaradır. 

Davamlı  heyvan  cinslərinin  seleksiyasının  səmərəliliyinin  artırılması  üçün 

yalnız  rezistentliyı yüksək olan  törədicilərdən və dişi fərdlərdon  istifadə olun­

malıdır.  Sübut  olunmuşdur  ki,  bu  üsulla  seleksiya  işləri  aparılan  sülhlərdə 

həssas 

a t a  

və  analardan 

i s t i f a d ə  

olunan  sürülərə  nisbətən  heyvanların 

xəstəliklərə davamlılığı  30-50 dəfə yüksək  olur.

398