Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil

Q aram ald a  leykoza  qarşı  törəm ələrlə valideynlərin  arasında  mövcud  olan 

korrelyasiya (V.L.Petuxov  və b.  1981)

İnəklər

Düyələr

Törəmələr

Cəmi

Xəstələrin %-i

Cəmi

Xəstələrin

'/o-i

Sağlamlar

3625

11.3

1154

8,3

Xəstələr

776

29,3

244

12,2

Cəmi

4401

14.4

1398

9,9

Cədvəldən göründüyü  kimi  leykoza  davamlı  törədici  buğaların  törəmələ­

ri  davamsızlara  nisbətən  3  dəfə  az  xəstələnir.  Ümumiyyətlə,  leykozla  xəstə 

valideynlərin  törəmələri sağlam  valideynlərinkinə  nisbətən  bu  xəstəliyə  qarşı 

çox  həssas  olmaqla  valideynlərlə  törəmələr  arasındakı  xəstələnmə  dərəcə­

sinin  korrelyasiya  əmsalı  0,2  təşkil  edir.  İnəklərin  yaşı  və  onların  buzov­

larının  leykozla  xəstələnmə  dərəcəsi  arasında  müsbət  əlaqə  vardır  (r—0,39). 

Törədici  buğaların  yaşı  da  onun  törəmələrinin  leykozla  xəstələnməsinə  çox 

böyük  təsiri  göstərir.  M üxtəlif qaramal  sürülərində  leykoza  qarşı  davamlılıq 

və  həssaslığın  növbələşmə  əmsalı  0,07-0,5  arasında  tərəddüd  edir,  eyni  cinsli 

əkizlərin  leykoza  görə konkordantlığı  isə -   74%-ə  bərabərdir.  Leykozla  xəstə 

əkizlərin  yaxın  qohumluğu  olan  gələcək  törəmələri,  uzaq  qohumluğu  olan­

lara  nisbətən  həmin  xəstəliyə  daha  həssas  olur.  Leykoza  qaramalların  ge­

netik  davamlılığı,  həssaslığı  və xəstəliyi  keçirmə  dərəcəsi  onların  hansı  xəttə 

mənsub  olmasından  da  çox  asılıdır (0,2-15%).  Müəyyən  edilmişdir ki,  Bı  P 1 

B-qan  qrupu  sisteminin  allelini  daşıyan iri  buynuzlu heyvanlar leykozla çox 

nadir  hallarda  xəstələnir.  Am2AA  genotipli  inəklər  başqalarına  nisbətən 

leykozla daha çox  xəstələnir.  Lakin,  nə  qədər  ki,  qaramalların leykoza qarşı 

m ark eri  aşkar  olunmayıb,  qeyd  edilən  məsələlər öz həllini  tapmamış  sayılır.

363

Leykozlar  zamanı  hüceyrələrin  xromosom  aparatında  anomaliyalarm  ol­

ması  da  artıq  təsdiq  edilmişdir.  Leykozla  xəstə  heyvanlann 

sümük 

iliyində 

poliploid  hüceyrələrin  sayı  sağlamlara nisbətən 4 dəfə  artıq olur.  V.P.Şişkov 

(1976)  RNT  genomalı  virusların  iri  buynuzlu  heyvanların  və  quşların 

leykozunun etioloji  agenti  olmasmı eksperimental  olaraq  sübut  etmişdir.  Bu 

viruslar  qan  yaradan  hüceyrələrin  genoması  ilə  interqrasiya  etməklə  həm 

embrional,  həm  də  postembrional  dövrlərdə  inkişaf edərək  leykoz  törədir. 

Leykoz  virusu  ilə  yoluxmuş  heyvanlarda  xəstəliyin  inkişafı  orqanizmin 

immunobioloji  vəziyyətindən  və  genetik  xüsusiyyətindən  asılıdır.  İri 

buynuzlu  heyvanların  leykoza  davamlılığı  çoxlu  sayda  gen  lokusları  ilə 

detcrminasiya olunur.

Marek  xəstəliyi  -

 

quşların  infeksion  xəstəliyi  olub,  DNT  genomalı 

viruslar  tərəfindən  törədilir,  yüksək kontagiozluq,  daxili  orqanlarda,  dəridə, 

əzələlərdə  limforetikyulyar  toxumanın  inkişafı  və  perıferik  sinir  sisteminin 

iltihabı  ilə  səciyyələnir.  Müxtəlif toyuq  cinslərinin Marek  xəstəliyinə həssas­

lığının fərqli  olması  barədə əvvəllər də bəzi məlumatlar mövcud  idi.  Sonralar 

isə bu xəstəliyə  qarşı  toyuqların davamlılığı və həssaslığı  barədə  daha ətraflı 

məlumatlar  toplanaraq  həmin  əlamətlərin  genetik  xarakterə  malik  olması 

elmi  əsaslarla  sübut  edilmişdir.  Hazırda  Marek  xəstəliyənə  qarşı  100% 

d a­

vamlı,  yaxud  həssas  olan  toyuq  cinsləri  yetişdirilmişdir. 

Ümumiyyətlə,  virus 

inleksiyalarına  orqanizmin  davamlılığı  bu  əlamətlərin 

tənzimlənməsində  və 

immunoloji  tolerantlıqda  çox  böyük  rol  oynayan 

xüsusi  müdafıəcdici  m ad­

dənin 

- 

interferonun

 

sintez 

olunma  dərəcəsi  ilə  dialektik  vəhdət  təşkil  edir. 

Bəzi 

müəlliflərin  fikrincə,  toyuqların  bu  xəstəliyə  davamlılığı  həssaslığa  nis­

bətən  yüksək  dominantlığa  malik  olmaqla  burada  əsasən  üç  lokusun  yalnız

2-4  autosom  genləri  başlıca  rol  oynayır.  Cinsiyyət  hüceyrələri  genlərinin 

davamlılığa  nəzərəçarpan dərəcədə təsir etməməsinə baxmayaraq toyuqların 

dişi  fərdləri  arasında  ölüm  faizi  daha  yüksək  olur.  Marek  xəstəliyinə  qarşı 

davamlılıqla  toyuqların  qan  qrupu  sisteminin  В21  В  alleli  arasında  çox 

böyük  əlaqə  mövcuddur.  Davamlı  N  xəttinin  bütün  fərdləri  B21  antigeninə 

görə tamamilə homoziqot olduğu  halda,  həssas P xəttinin  fərdləri  B19 antige­

ninə  malik  olur.  M arek xəstəliyi  zamanı virusla yoluxmuş  hüceyrələrdə çox­

lu  sayda  xromosom  zədələnmələrinin  və  aneuploidiyanın  olması  olduqca 

təhlükəli  sayılır  və  müxtəlif  anomaliyalar  törədir.  Belə  ki,  limfoid  hü­

ceyrələrində aneuploid metafazasının nisbəti  10%,  sümük iliyi  hüceyrələrində 

isə 

12% təşkil edir (nəzarət qrupunda sonuncu göstərici  1,7% olmuşdur).

Dabaq

  -  cütdırnaqlı  heyvanların  həddindən  artıq  kontagioz,  iti  gedişli 

infeksion  xəstəliyi  olub,  ağız  boşluğunun  selikli  qişasının,  dilin  və  dırnaq­

ların  aftozlu  iltihabı  ilə  səciyyələnir  və  körpə  heyvanların  ölümü  ilə  nəticə­

lənir.  Dabaq  virusuna  insanlar  da  həssasdır.  M əşhur  Slovakiya  alimi

V.Betinanm  (1976)  məlumatına  görə  1937-ci  ildə  Qərbi  Avropa  ölkələrində 

(Fransada-130 000,  Niderlandda  -   100 000,  Belçikada  isə  63 000  yaşayış 

məntəqəsində)  dabaq  olduqca  böyük  tələfata  səbəb  olmuşdur.  1967-1968-ci 

illərdə  İngiltərədə  çox  geniş  dabaq  epidemiya  və  epızootiyası  baş  vermiş  və 

2339  fermada  443  000  baş  qaramal  məcburi  olaraq  məhv  edilmişdir.  Alim

364

qeyd  edir  ki,  dabaq  İngiltərəyə  Argentinadan  gətirilən  ət  vasitəsilə  keçmiş­

dir.  M.Rçeuslilinin məlumatına  əsasən,  bir fermadakı  1074  baş  iri  buynuzlu 

heyvanlardan  97,1%-i  dabaqla  xəstələnmişdir.  Simmental  və  qırmızı  səhra 

cinsli  qaram allar  arasında  dabaqla  xəstələnmə  faizi  100%,  qonur  qafqaz 

cinsli  qaram allar arasında -   87,5%,  zebuların  arasında  isə  -   20%  olmuşdur. 

Göründüyü kimi,  heyvanlar arasında dabaq  xəstəliyinə görə genetik  davamlı 

cinslərin  yetişdirilməsi  heyvandarlıq  və  baytarlıq  təbabəti  alimlərinin  qarşı­

sında duran ən perspektiv prioritlərdən biri sayılır.

Nyukasl xəstəliyi -

  quşların  şiddətli  kontagioz  virus  etiologiyalı  infek- 

sion  xəstəliyiy  olub,  ildınmvari,  iti  gedişi və ölüm  faizinin  yüksək  olması ilə 

xarakterlənir.  Toyuqlar  arasında  bu  xəstəliyə  qarşı  genetik  davamlılıq  və 

həssaslıq mövcuddur.  Frankis (1955) eksperimental olaraq sübut etmişdir ki, 

Nyukasl  virusu  ilə  yoluxdurma  zamanı  A  ailəsinə  mənsub  olan  toyuqlar 

arasında ölüm faizi 30%,  D  ailəsində isə -  78%  olmuş və  onlar xəstəliyi  daha 

ağır keçirmişlər.

Dovşanların miksomatozu -

 iti  gedişli virus  xəstəliyi  olub,  serozlu -  irinli 

konyunktivıt,  baş,  anus  və  cinsiyyət  orqanları  nahiyəsində  xarakterik  şiş­

lərin  əmələ  gəlməsi  ilə  müşayət  olunur.  C.Leslinin  məlumatına  görə  1859-cu 

ildə  Avstraliyaya  Avropadan  13  baş  dovşan  gətirilmiş,  1953-cü  ildə  onların 

sayı  1  milyard  başa  çatmışdır.  Lakin  həmin  illərdə  dovşanlar  arasında  qəf­

lətən miksomatoz xəstəliyi  baş vermiş və onların  90%-i tələf olmuşdur.  Buna 

baxmayaraq,  miksomatoza qarşı dovşanlar arasında  genetik  olaraq davamlı 

fərdlər  yarandığı  üçün  yenidən  həmin  dovşanların  sayı  çox  böyük  sürətlə 

artmış,  davamlı  populyasiyalar  yaranmış  və  əvvəlki  miqdar  nisbətən  bərpa 

olunmuşdur.

10.9.  İrsiyyət yönümlü daxili xəstəliklər

Respirator  xəstəliklərə  qarşı  genetik  davamlılıq.

  Respirator  xəstəliklərə 

(pnevmoniya,  plevritlər,  atrofık  rinit)  ən  çox  donuzlar  həssasdır.  Landras 

cinsli  donuzlar  arasında  yorkşır  cinsinə  nisbətən  ağciyərlərin  iltihabı  daha 

çox  müşahidə olunur.  A trofık rinitə davamlılıq  isə həmin cinslərdə tamamilə 

əksinədir.  Donuzların  pnevmoniyaya  davamlılığının  növbələşmə  əmsalı  (h2) 

0,14,  plevritdə 

0,13,  atrofık  rinitdə  isə  -   0,16-ya  bərabərdir.  Ən  aşağı 

genetik  korrelyasiya  donuzların  məhsuldarlığı  ilə  respirator  xəstəliklər 

arasında  nəzərə  çarpır.  Q uzular  arasında  respirator  xəstəliklərə  nisbətən  az 

təsadüf  edilir.  Merinos  cinsli  quzular  pnevmoniya  və  plevritə  qarşı  daha 

davamlı olur.  Müxtəlif cinslərə mənsub  olan  sürülərdə respirator xəstəliklərə 

qarşı  cinslərarası  davamlılıq  fərqi  müşahidə  edilir.  Aparılan  müşahidələr 

göstərir  kı,  Azərbaycanın  yerli  qoyun  cinsləri  (bozax,  ləzgi,  qarabağ  və  s.) 

arasında respirator xəstəliklərə qarşı genetik davamlılıq daha yüksəkdir.

Mədə-bağırsaq  xəstəliklərinin  (qastro

  -  

enteritlərin)  etiologiyasında  ge­

netik  amillərin  rolu  -

  artıq  elmi  əsaslarla  sübut  olunmuşdur,  iri  buynuzlu 

heyvanlarda  ən  çox  çəmbər  bağırsağın  və  anusun,  atlarda  qalça bağırsağın,

365

donuzlarda  anusun  atreziyası  (resessiv  əlamət)  müşahidə  olunur.  Həmin 

anomaliyalarla  doğulan  körpə  heyvanlar  doğumdan  ya  dərhal,  ya  da  bir 

neçə  gün  sonra  tələf  olur.  Bağırsaqların,  xüsusilə  nazik  bağırsağın  iltihabı 

yarasına  genetik  meyillılık  donuzlarda  daha  çox  üstünlük  təşkil  edir. 

Yaponiya  donuz cinslərinin  seleksiya  üsulu  ilə yetişdirilən  cinslərində  bağır­

saq yaralarına məruz  qalma  26-32% təşkil etdiyi halda, seleksiya  olunmayan 

cinslərdə həmin göstərici  5% olur.

İşkənbənin  timpaniyası

 

gövşəyənlərə  mənsub  xəstəlik  olub  işkənbədə 

həddindən  artıq  qazların  toplanması ilə  xarakterlənir.  Tropik  iqlim qurşaq­

larında yetişdirilən  qaramal  cinsləri  (santa  -   hertrud  və s.)  mülayim qurşaq- 

larm dakma  nisbətən timpanıyaya  çox az həssas olur.  Müəyyən edilmişdir ki, 

törədici  buğalarla  onlann  törəmələri  arasında  timpaniyaya  davamlılığa  görə 

nəzərə  çarpan  statistik  etibarlılıq  fərqi  mövcuddur.  Qaramalın  eyni  cinsiy- 

yətlı  əkizləri  üzərində  aparılan  təcrübənin  nəticəsi  göstərmişdir  ki.  timpani­

yaya  həssaslığın  növbələşmə  əmsalı  0,1-ə  bərabərdir.  Əkizlər  arasında  tim- 

paniya əlamətlərinin dəyişkənliyi 50% təşkil edir.

Ətrafların  xzstzlikhrinə  meyillilikdə  irsiyyətin  rolu.

  Sənaye  istiqamətli 

heyvandarlığın intensiv inkişafı zamanı iri  buynuzlu heyvanlarda  ən çox rast 

gəlinən  xəstəlik  ətrafların xəstəliyidir.  Bu  xəstəliklərin  baş verməsində xarici 

mühit amillərinin də müəyyən rolu vardır.  Lakin ətrafların xəstəliklərinin ək­

səriyyətinin  baş  verməsi,  bilavasitə,  genetik  amillərlə  əlaqədardır.  Heyvan­

larda  müşahidə  olunan  ətraf çatışmazlıqları  əsasən letal və  poluletal (yarım- 

letal)  genlər tərəfindən  törədilir.  Həmin  anomaliyalara qaramalın  irsi  ataksi- 

yası,  oynaq  falanqlarınm olmaması,  ətrafların  anadangəlmə  deformasiyaları 

və amputasiyası  və  s.  aiddir.  Törədici buğalarla  onun  törəmələri  arasında  ət­

ra f anomaliyalarına  davamlılığa  görə  statistik  etibarlılıq  fərqlərinin  mövcud­

luğu  aşkar  olunub.  Məsələn,  bir  qara-ala  cinsli  qaram al  sürüsündə  törədici 

buğanın  dişi  törəmələrinin  ətraf  xəstəliklərinə  düçar  olması  0-0,23%  təşkil 

etməklə,  əlamətlərin  növbələşmə  əmsalı  0,13-ə  bərabər  olmuşdur.  Qaramal­

larda  arxa  ətrafların  iflicinin  növbələşmə  əmsalı  0,3.  dırnaqarası  şırımın 

şişləri (limaks) isə  - 0,2-ə bərabərdir.  Qara-ala (ətlik-südlük  tipli) və hereford 

qaramal 

cinsləri  cütdırnaqlarmın  şişilərinə  qarşı  olduqca  az  meyillidir.

D.Xamori  (1976)  müəyyən  etmişdir  ki,  çanaq-bud  oynağının  spastik 

parezinin  kliniki  əlamətləri  nəzərə  çarpan  törədici  buğaların  üçüncü  nəsil 

törəmələrinin  31%-i,  latent  (əlamətsiz)  buğaların  törəmələrinin  isə  -   6,6%-i 

həmin  xəstəliyə  düçar  olmuşlar.  Alimin  fikrincə,  bu  xəstəlik,  başlıca  olaraq, 

çoxlu  sayda  genlər  tərəfindən  törədilir.  Donuzlarda  ətrafların  anomaliya- 

sının  13  əlaməti  mövcud  olmaqla,  onların  növbələşmə  əmsalı  0 -  0,56,  orta 

hesabla  isə  -   0,07-ə  bərabərdir.  Qoyunlarda  Fusiformis  nodosis  tərəfindən 

törədilən  dırnaq  çürüməsi  xəstəliyinə  qarşı  genetik  davamlılıq  üzrə 

cinslərarası  fərdlər  mövcud  olmaqla  xəstələnmə  hallan  12,8-61%  arasında 

tərəddüd  edir.

Qısırhğa  meyillilikdə  irsiyyətin  rolu. 

Qısırlıq

 

heyvanların  nəsilvermə 

qabiliyyətinin  pozulmasından  (dölsüzlükdən)  ibarət  olmaqla,  həm  xarici 

mühit  amilləri,  həm  də  çoxlu sayda  genlər tərəfindən törədilir.  Heyvandarlıq

366

təsərrüfatlarında heyvanların,  xüsusilə  qaram alların vaxtından  əvvəl  sürüdən 

çıxdaş  olunmasının  başlıca  səbəbi  (50%)  məhz  qısırhqdır.  Qısırlığın  genetik 

müxtəlifliyi  çox  da  nəzərə  çarpan  olmayıb,  növbələşmə  əmsalı  0-0,1-ə  bəra­

bərdir.  Müxtəlif törədici  buğaların törəmələrində  qısırlıq  hallan  0-30% təşkil 

edir.  Bunu  nəzərə  alaraq  heyvandarlıq  təsərrüfatlarında  qısırlıqla  mübarizə­

də  törədici  buğaların  genotipınin  yoxlanmasına,  yalnız  sağlam  nəsil  verən 

törədicilərdən  istifadə  olunmasına  xüsusi  diqqət  verilir.  Heyvandarlığa 

böyük  iqtisadi  zərər  verən  ən  başlıca  amil  ölü  balalann  doğulması  və 

balasalma  sayılır.  Müxtəlif  populyasiyalarda  ölü  doğulan  buzovlar  1-10%, 

balasalmalar  isə  0,5%  təşkil  edir 

(cadvəl 32).

  Qeyd  olunan  əlamətlərə  digər 

amillərin,  xüsusilə  irsıyyətin  təsiri  L.K.  Erista  (1972)  tərəfindən  daha  ətraflı 

öyrənilmiş  və  müəyyən  edilmişdir  ki,  balasalmaya  meyilli  olan  anaların  dişi 

törəmələrində  bu  proses  daha üstünlük təşkil edir.

Q aram alda  ölü  doğulma  və  balasalmaya  meyillilik  əmsalı  0-0,08  arasın­

da  tərəddüd  edir.  Cinslərarası  ölü bala doğulması  fərqləri əsasən  birinci  nəsil 

vermə  zamanı  müşahidə  edilir.  Müxtəlif  törədici  buğaların  dişi  törəmələrin­

də  ölü  bala  doğma  və  balasalma halları  bir-birindən  xeyli  fərqli  olur.  Müəy­

yən  olunm uşdur  ki,  inbred  inəklərdə  ölü  bala  doğma  (4,73%)  və  balasalma 

(1,64%)  halları  autbred  inəklərə  nisbətən  müvafiq  olaraq  3,74  və  1,04% 

təşkil edir.

Cədvəl  32.

Buzovların  ölü  doğulm ası  və  inəklərdə  balasalm a  hallarının  m üqayisəsi 

(V.L.P etuxov və b.,  1985).

Cins

Doğumun

sayı

O cümlədən

Ölü doğulanlar və  j 

balasalmalar, %-lə  j

Ölü

doğulanlar

Balasal­

malar

Qonur latviya 

Qara-ala

33687 

16029

2,59

4,02

0,59 

l ,58

3,18

5,60

S tressə  meyillilikdə  irsiyyətin  rolu.  «Səs-küyün  insan  orqanizminə 

təsiri vəba  və taun xəstəliklərinə bərabərdir,  bəlkə də ondan  üstündür» (Robert 

Кох). 

Stress  (ingiliscə gərginlik,  təzyiq  et так,  sıxışdırmaq)

 

qeyri  adekvat 

qıcıqların  və  müxtəlif zədələyici  amillərinin  təsirinə qarşı  orqanizmin  verdiyi 

cavab  reaksiyalarının  məcmuundan  ibarət  olan  vəziyyətdir.  Orqanizmin 

uyğunlaşdığı  müxtəlif  qıcıq  amilləri 

adekvat,

  onun  uyğunlaşmadığı  və 

fizioloji  funksiyalarının  normal  ahəngini,  gedişini  pozan,  neqativ  təsir 

göstərənlər  isə 

qeyri-adekvat

  qıcıqlar  adlanır.  Orqanizmdə  stress  reaksiyası 

yaradan  amillər 

stressorlar

,  onların  təsir  dərəcəsi  isə 

stressor effekti

 adalınr. 

Stress  haqqında  təlimin  əsasını  məşhur  K anada  alimi.  Monrealdakı 

Beynəlxalq  Stress  İnstitutunun  prezidenti  Hans  Selye  qoymuş  və  bu  sahədə 

mühüm  elmi-praktiki  əhəmiyyətli  tədqiqatlar  aparmışdır.  Stress-bəzi  halda 

uyğunlaşma,  müqavimətin  yüksəlməsi,  digər  halda  isə  -   xəstələnmə  və 

ölümlə  nəticələnir.  Stress  zamanı  orqanizmin  (əsasən  endokrin  sisteminin)

367

müdafiə  reaksiyasının  məcmusu 

ümunu  adaptasiya,

  yaxud 

stress  sindromu 

adlanır.  Stress  özünün  xarakterinə  görə-spesifik,  mənşəyinə  görə  ısə-qeyri 

spesifik  sindrom  hesab  edilir.  Stressin  qeyri-spesifik  reaksiya  hesab 

edilməsinin  əsas  səbəbi  onun  müxtəlif  qıcıq  amillərinin  (mexaniki,  fiziki, 

kimyəvi,  bioloji,  sosial,  psixoloji)  təsirindən  yaranmasıdır.  Onun  spesifik 

sindrom  hesab  edilməsinin  əsas  səbəbi  isə  müxtəlif  yabançı  maddələrin 

(toxuma  ekstraktı,  formalin),  təmizlənmiş  hormonların  (adrenalin,  insulin), 

fiziki  amillərin  (soyuq,  isti,  səs,  işıq,  radiaktiv  şüalanma),  zədələnmələrin 

(travm alann),  ağrı  qıcıqlarının,  güclü  əzələ  gərilməsinin  (kontrakturanın) 

nəticəsində  yaranmasından  asılı  olmayaraq  orqanqizmdə  oxşar  əlamətlərin 

müşahidə  olunmasıdır.  Bu  zam an  əsasən  böyrəküstü  vəzinin  qabıq  maddəsi 

böyüyərək  onda  lipoidlərin  və  xolesterinin  miqdarı  azalır,  timolimfatik 

aparat  (timus  vəzi  və  limfa  düyünləri)  kiçilir  (atrofiya  olunur),  mədə- 

bağırsaq  sistemində yaralar və xoralar əmələ gəlir və s.  Ə traf mühitin ekoloji 

stresslərinin  təsirindən  insan  və  heyvan  orqanizmində  fizioloji  prosesləri 

pozan  müxtəlif  reaksiyalar,  qastro-enteritlər,  ürək-damar  xəstəlikləri, 

hipertermiya,  raxit,  oynaq  və  dəri  xəstəlikləri  baş  verir.  Stress  amillərinin 

təsirindən  müxtəlif periferik  sinir reseptorlannın  qıcıqlanmasından  yaranan 

oyanma  mərkəzə  qaçan  sinir  lifləri  (neyronlar)  ilə  baş  beyinin  böyük 

yarımkürələrinə,  oradan  isə  hipofizin  ön  payının  hormonal  fəaliyyətinin 

tənzim  olunmasına  nəzarət  edən  hipotalamusa  ötürülür.  Hipotalamusda 

hazırlanan  mürəkkəb  kimyəvi  maddələrin-kortikotropin-relizinq  hormo­

nunun  təsirindən  hipofızdə  adrenokortikotrop  hormonu  (AKTH)  sintez 

edilir.  Bu  hormonun  qanda  maksimal  miqdarı  stressorlann  təsirindən 2-2,5 

saat  sonra  müşahidə  olunur.  Həmin  hormonun  təsiri  nəticəsində  oyanma 

simpatik  sinirlərlə  böyrəküstü  vəzin  beyin  maddəsinə  ötürülür  və  nəticədə 

«hayacan hormonu» sayılan adrenalin

 sintez edilir.  Adrenalinin  sintezi  adətən 

stressorlann  təsirindən  7-10  dəqiqə  sonra  başlayır  və  hipofızdə  AKTH 

sintezinə  zəmin  yaradır.  Adrenalin,  onun  sələfi  noradrenalin  və  noradre- 

nalinin  sələfi  dofamin  katexolaminlər  sayılır.  Katexolaminlər  bioloji  fəal 

maddələr  olub,  orqanizmin  sakit  vəziyyətindən  təcili  oyanma  vəziyyətinə 

keçməsini  təmin  etməklə,  onun  uzun  müddət  həmin  vəziyyətdə  qalmasına 

zəmin  yaradır.  Stress  zamanı  cinsiyyət  vəziləri  bürüşür,  öz  fəallığını  itirir. 

Stress  reaksiyalarına  bütün  heyvanlar  həssaslıq  göstərir.  Lakin  donuzlar 

stressorlann  təsirinə daha  çox həssasdır.  Donuzlarda  stressin üç  əsas  sindro­

mu  -  

stress  sindromu  (

PSS

),  yaman  keyfiyyətli  hipertermiya  (yüksək 

temperatur)  sindromu  (M H S)

  və yumşaq,  solğun  rəngli, 

eksudativ  (sulu)  ət 

sindromu  (PSE)

  aşkarlanıb.  Yaman  keyfiyyətli  hipertermiya  yüksək  penet- 

rantlı  resessiv  əlamətlərin  növbələşməsi  nəticəsində  yaranır.  MHS-sindro- 

muna  həssas  olan  donuzlar  H a ln  H al",  qeyri  -   həssaslar isə  -   H a lN  H a lN 

yaxud  I I a l N  H al"  genotipinə  malikdir.  Bəzi  ölkələrdə  PSS-sindromunun 

dərəcəsini  azaltmaq  məqsədilə 

halotan testindən

  geniş  istifadə  olunur.  Stress 

reaksiyalan xüsusilə havanın tem peraturunun həddindən çox yüksəlməsinin, 

güclü  səs  -   küyun,  radioaktiv  şüalanmanın,  uzun  müddətli  nəqliyyat  vasi­

tələri  ilə  (avtomobil  və  vaqonlarla)  bir  ərazidən  başqa  əraziyə  daşınmanın,

368

mülayim  iqlim  şəraitndən  sərt  iqlimə  keçmənin,  aclığın,  susuzluğun  bütün 

heyvanların  orqanizminə neqativ təsirləri əksər hallarda  ağır fəsadlarla  nəti­

cələnir.  Donuzlar,  quşlar və  atlar yüksək  və çox  aşağı  temperaturun  təsirinə 

olduqca həssasdır.  Y uxanda qeyd olunan qıcıq amilləri kənd təsərrüfatı hey­

vanlarının  və  quşların  məhsuldarlığına  güclü  neqativ  təsir  göstərir.  Bu 

zaman  qaram alların  ət,  süd,  balavermə, qoyunların ət,  süd,  yun,  balavermə, 

quşların ət vo yumurta,  donuzların ət və balavermə məhsuldarlığı çox  azalır, 

bəzən  isə  tamamilə  zəifləyir.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  dəmir  yolu  xətlərinin, 

magistral  avtomobil  yollarının və təyyarə  limanlarının  yaxınlığında  yerləşən 

iri  və  xırda  buynuzlu  heyvan,  quşçuluq  (broyler)  və  donuzçuluq  fermaların­

da güclü səs-küy  slressoru  həmin heyvanların məhsuldarlığını  çox azaldır vo 

anom al  nəsil  törəmələrinin  artmasına  zəmin  yaradır.  Hazırda  alimlər  bütün 

növ  stressorların  təsirinə  genetik  cəhətdən  daha  çox  davamlılıq  göstərən 

heyvan  və  quş  cinslərinin  seleksiyasına  xüsusi  önəm  verir.  Lakin  hələlik  bu 

sahədə  aparılan  tədqiqatlar  davam  etdirilir  və  yaxın  gələcəkdə  mütləq  öz 

pozitiv həllini  tapacaqdır.

Heyvanlarda slress reaksiyaları  və onları törədən ekoloji amillərin neqativ 

təsirləri E.M.  Hüseynov  və  R.İ.Rzayev  tərəfindən  ədəbiyyatda  daha  geniş  və 

müfəssəl  təsvir  olunduğu  üçün  həmin  məlumatların  olduğu  kind  şərh  olun­

masını məqsədəuyğun hesab edirik.  («Ekoloji stresslərin heyvandarlıqda rolu», 

«Azərbaycan  aqrar  elmi»  jurnalı,  Jfs-1,  1991).

  Xarici  mühit  amilləri, 

heyvanların  saxlanma  şəraiti  və  heyvandarlıq  binalarının  mikroiqlim 

göstəriciləri  kənd  təsərrüfatı  heyvanlarının orqanizminə  böyük  təsir  göstərir. 

Belə ki,  qeyd  edilən amillərin  dəyişilməsi  orqanizmdə  müəyyən  reaksiyaların 

əmələ  gəlməsinə  səbəb  olur.  Təbiətindən  asılı  olmayaraq  həmin  amillər 

fizioloji  və  zərərli  qruplara  bölünür.  M əlumdur  ki,  orqanizm  daim  xarici 

mühitin  fizioloji amillərinin  (temperatur,  işıq,  Günəşin  müxtəlif şüalan  vo  s.) 

təsirinə  məruz  qalır.  Heyvan  isə  həmin  təsirlərə  uyğunlaşır,  onun 

orqanizminə  adekvat  qıcıq  amili  kimi  təsir  göstərir  və  heç  bir  zərər  vermir. 

Lakin  zərərli  amillər  heyvan  orqanizminə  qeyri-adekvat  qıcıq  amili  kimi 

mənfi  təsir  göstərir,  orqan  və  sistemlərin  normal  fizioloji  fəaliyyətini  pozur. 

Bu  cür  zərərli  amillər  ekstremal  (fövqolado) 

qıcıq  amilləri  adlanır. 

Orqanizmin  adaptasiya  qabiliyyətinin  zəifləməsi,  onun  fizioloji  imkanları ilə 

xarici  mühit  amilləri  arasındakı  qeyri-mütənasiblik  stress  vəziyyəti 

yaratm aqla  heyvanın  məhsuldarlığına,  boy  vo  inkişafına  mənfi  təsir  edir. 

Stress  qüvvətli  qıcıqların,  yaxud  müxtəlif xarici  və  daxılı  mühit  amillərinin 

təsirindən  orqanizmdə  yaranan  Fizioloji  proseslərin  məcmuundan  ibarət 

olub,  uyğunlaşma,  müqavimətin  yüksəlməsi,  bəzən  isə  xəstələnmə  və  ölümlə 

nəticələnir.  Stress  üç  əsas  mərhələdən-Лзуйеал 

reaksiyası

  (müdafiə  qüvvə­

lərinin  səfərbərliyə  alınması), 

rezistentliyin

  (müqavimətin)  yaranması  (gərgin 

vəziyyətə  uyğunlaşm a-  adaptasiya)  və 

arıqlamadan

  ibarətdir.  Heyvan  orqa­

nizmində  isə  stress  vəziyyəti  əsasən  2  mərhələdə  (həyəcanlanma  və rezistent- 

lik) baş  verir.  Həyəcanlanma  (təşviş) mərhələsində orqanizmin  bütün im kan­

ları səfərbər olunaraq  sanki  mübarizəyə hazır vəziyyətə  gətirilir.  Həmin mər­

hələ  qısa  müddətli  olub,  tüpürcək  ifrazının  artması,  gözdən  yaşın  axması,

369

temperaturun,  əzələ  tonusunun,  qan  təzyiqinin  azalması,  iltihabı  -  nekrotik 

proseslərin  əmələ  gəlməsi,  immunitet  yaradan  orqanların  (timus,  limfa  dü­

yünləri,  dalaq  və  s.)  kiçilməsi  və  s.  ilə səciyyələnir.  Bu zaman  böyrəküstü və­

zin  horm onu  adrenalinin  ifrazı  güclənir  və  orqanizmin  enerji  ehtiyatı  səfər­

bərliyə  almır,  qanda  limfopeniya,  eozinopeniya,  leykositoz  müşahidə  edilir, 

orqanizmin  toxumalarında üzvi  maddələrin  parçalanması sürətlənir,  heyvan 

anqlayır,  ət  və  süd,  quşlarda  isə  yumurta  məhsuldarlığı  azalır,  azot  balansı 

aşağı  düşür.  Bu  mərhələdə  qan  qatılaşır,  mədə-bağırsaq  sisteminin  selikli 

qişasında  sonralar yaraya  çevrilən  qan  sızmaları  əmələ  gəlir.  Stressin  birinci 

mərhələsi  6-48  saat  davam  etməklə,  stressorlar  çox  güclü  təsir  etdikdə  bır 

neçə  saat  və  ya  gün  ərzində  ölümlə  nəticələnir.  Davamlılıq  (adaptasiya)  bi­

rinci  mərhələnin  davamıdır.  Stressorun  təsirindən maddələr  mübadiləsi  n o r­

mal  hala düşür,  məhsuldarlıq və  diri kütlə  bərpa  olunur və s.  Bu mərhələ bir 

neçə  saatdan  bir  neçə  günə,  yaxud  həftəyə  qədər  davam  edir.  Əgər  stres­

sorun  təsiri  kəsilərsə  və  orqanizmdə  fizioloji  proseslər  normal  hala  düşərsə 

onda stressin qarşısı almır,  onun inkişafı  dayanır.

Müəyyən edilib  ki,  stressorlarm təsiri  çox  güclü və uzunmüddətli  olduq­

da  heyvan  xəstələnir.  Bu  cür  xəstəliklər  adaptasiya  xəstəlikləri  adlanır  və 

əsasən  heyvandarlığın  sənaye  texnologiyasına  keçirildiyi  təsərrüfatlarda  da­

ha  çox  müşahidə  olunur.  Həmin  təsərrüfatlarda  hətta  zəif və  qısa  müddətli 

qıcıqların  təsiri  nəticəsində  orqanizmdə  maddələr  mübadiləsi,  normal  fizi­

oloji  proseslər  pozulduğundan  onların  bərpasına  əlavə  yem  və  enerji  sərf 

olunur.  Həm məhsul vahidinə düşən yem vahidi artır,  həm də  istehsalın ren­

tabelliyi  azalır.  Orqanizmin  ətraf  mühitə  uyğunlaşmasına  daha  çox  enerji 

sərf olunduğundan  ət,  süd  və  digər məhsulların  istehsalı üçün  enerji  ehtiyatı 

tükənir.  H.  Selye  və  başqa  tədqiqatçılar  müəyyən  etmişlər  ki,  stress  zamanı 

müdafiə  reaksiyalarının  yaranm a  mexanizmində əsas  rolu  endokrin  vəziləri, 

xüsusilə  hipotalamo-hipofizar-adrenalin  sistemi  oynayır.  Hər  hansı  stress 

reaksiyası  zamanı  yaranan  hormonal  reaksiyaların  hamısı  sinir  sistemi 

tərəfindən  tənzim  olunur  və  onun  iştirakı  ilə  istənilən  stress  amilinə  qarşı 

müvafiq  cavab  reaksiyası  hazırlanır.  Stressin  mənfi  nəticələrinin  qarşısını 

almaq  üçün stress  reaksiyalarının  başlanmasını müəyyən  etmək vacibdir.  Bu 

zaman  zərərli  amillər müəyyən  edilir və heyvanlarda  məhsuldarlığın  azalma­

sının  qarşısı  almır.  Stress  ekstremal  qıcıqlara  qarşı  orqanizmin ümumi  vacib 

reaksiyalarının  məcmuundan  ibarət  olduğu  üçün  yaranan  kliniki  əlamətlər 

qeyri-spesifik  olur.  Həmin əlamətlərə  iştahanın zəilləməsı,  itməsi,  qorxu,  na­

rahatlıq,  əzələ  titrəmələri,  tənəffüsün  və  ürək  vurğularının  sürətlənməsi, 

oyanmanın  və  temperaturun  artması,  selikli  qişaların  sianozlaşması  (göyər- 

məsi),  məhsuldarlığın  azalması,  boyun  inkişafının  ləngiməsi,  əlavə  yemlərə 

tələbatın  artması,  xəstələnmə,  ölüm  və  s.  aiddir.  Son  zamanlar  heyvanların 

stress  vəziyyətinin  qarşısını  almaq  məqsədilə  onun  əvvəlcədən  müəyyən 

edilməsi üçün müvafiq  diaqnostika üsullarından  istifadə olunur.  Bu müaymə 

üsulları ilə, hər şeydən əvvəl,  endokrin  sistemi,  xüsusilə böyrəküstü və hipofiz 

vəzin  funksional  fəaliyyəti  müəyyənləşdirilir.  Kortikosteroidlərın  miqdarını 

təyin  etmək  üçün  hazırda  A.  N.  Popov.  V.  Q.  Şalyanin  və  B.  N.  Marbayev

370

(1971)  tərəfindən  hazırlanan 

fluoressensiya  analizi

  üsulu  daha  çox  işlədilir. 

Bu üsuldan istifadə etdikdə biokimyəvi üsula  nisbətən  10-20 dəfə artıq  dəqiq 

nəticə  alınır,  az  miqdarda  (0,1-0,2  ml)  qan  müayinə  olunur,  əlavə  reaktivlər 

və avadanlıqlar tələb  olunmur.  Xüsusilə, körpə heyvanların  periferik  dam ar­

larından  tez-tez  alınan  qan  müayinəsinə  əsasən  bu  üsulla  stress  vəziyyəti 

haqqında  ətraflı  məlumat  toplanılır.  Stress  zamanı  heyvan  orqanizmində 

reaksiyaları  müəyyən  edərkən  əsasən  qanda 

şəkərin,  askorbin  turşusunun, 

xolesterinin,  süd turşusunun  miqdarının,  kreatin indeksinin  və purin  əsaslorın- 

da  azotun

  təyininin  mühüm  diaqnostiki  əhəmiyyəti  vardır.  Məsələn,  tempe­

ratur  stressi,  40  saatlıq  aclıq  dietası  və  15  saatlıq  susuzluq  zamanı  böyrək- 

üstü vəzin toxumasında  askorbin turşusunun m iqdan müvafiq surətdə 215,3; 

167;  201  mq%  olur.  Diaqnostiki  məqsədlə  həmçinin  qanda 

kreatin- 

fosfokinaza

 və 

laktudehidrogenazamn

  miqdarının  təyin  edilməsinin  də böyük 

əhəmiyyəti vardır.  Stress  vəziyyətinin mərhələlərini müəyyən  etmək üçün qan 

yaxm alarında  leykositar  formulu  və  1  mm3  qanda  eozmofillərin,  limfosit- 

lərin  və  neytrofillərin  m iqdan  müəyyənləşdirilməlidir.  Bu  məqsədlə 

orqanizmin 

tabii  rezistentlik  amillarinin

  (leykositlərin  faqositar  fəallığı,  qan 

serumunun  bakteriosid,  komplementar  və  lizosim  fəallığı,  qammaqlobulin- 

lərin,  betalizinlərin,  peroksidazaların),  həmçinin,  qanda  ümumi  zülalın, 

albuminlərın,  lipidlərin,  qələvi  və turş  fosfotazalarm,  natrium,  kalium,  xlor, 

limon  turşusunun  miqdarı  da nəzərə alınmalıdır.  Qeyd  edilən  göstəricilərdən 

başqa,  stress  vəziyyətin  yaranması  müəyyən  olunarkən  heyvanların 

məhsuldarlığının  (ət,  süd,  yun,  balavermə,  yumurta) və onların  keyfiyyətinin 

azalmasına,  yem  məsarifinə,  bala  verməsinə,  cinsiyyət  fəallığına,  xəstəliklərə 

davamlığma  və  s.  diqqət  yetirilməlidir.  Stressin  heyvandarlıqda  müşahidə 

olunan  əsas  növlərinə 

yem,  iqlim,  istehsalat,  qrup  stressləri,  baytarlıq 

profilaktika  va  zootexnika  lədbirlari  ila  alaqadur  olan

  stresslər  aiddir. 

Heyvan  orqanizminə  iqlim  amilləri,  xüsusilə  binalardakı  mikroiqlim  böyük 

təsir  göstərir. 

Heyvanların  məhsuldarlığı  70-80%  onların  yemlənmə  və 

saxlanma  şəraitindən,  20-30%  isə genetik  amillərdən  asılıdır.

  Örtülü  heyvan­

darlıq  binalarındakı 

hava 

mühiti  maddələr,  istilik  və  qazlar  mübadiləsinə, 

qanın  fiziki-kimyəvi  xassələrinə,  bədən  tem peraturuna  və  s.  təsir  edir. 

Orqanizmin  qəbul  etdiyi  qida  maddələrinin  müəyyən  hissəsi  həmin  amillərə 

uyğunlaşmaya  sərf  olunduğundan  onun  məhsuldarlığı  azalır.  Lakin  bu 

amillərin  təsiri  orqanizmin  adaptasiya  imkanının  hüdudunu  keçdikdə  stress 

vəziyyətinə  səbəb  olur.  Binada  normal  mikroiqlimin  olmaması  stress 

vəziyyətinin  yaranması,  orqanizmin  davamlılığının  və  məhsuldarlığının 

azalması  və xəstəliklərin  inkişafı  üçün  zəmin  yaradır,  Binanın  mikroiqlimini 

təşkil  edən  fiziki-kimyəvi  və  bioloji  amillər  (temperatur,  nəmlik,  hava 

cərəyanı  və  elektrik  yükləri  ilə  yüklənmə  dərəcəsi,  işıq  şüalan,  radioaktiv 

şüalanma,  havanın  kimyəvi  tərkibi,  onun  tozla,  göbələklərlə,  helmint 

yum urtaları  ilə.  mıkroblarla,  həmçinin  zərərli  qazlarla  çirklənmə  dərəcəsi) 

orqanizmin  normal  həyal  fəaliyyətinə  təsir  edir.  Lakin  həmin  amillərdən 

temperaturun  orqanizmə  təsiri  daha  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.  N orm al 

bədən  temperaturunun  saxlanmasına  hər bir  orqanizmin  minimal  enerji  sərf

371

etməsi  üçün  müəyyən  tem peratur  zonası  tələb  olunur.  Həmin  zona 

termiki 

indifferent,  komfort,

  yaxud 

neytral  temperatur  zonası

  adlanır.  Bu  göstərici 

inəklər  üçünl8°C,  buzovlar  üçün  12°C,  qoyunlar üçün  23°C,  donuzlar  üçün 

isə  15°C  müəyyənləşdirilmişdir.  H avanın  temperaturu  aşağı  olduqda 

yaranan  stress 

soyuq,

  yüksək  olduqda  yaranan  isə -  

isti stressi

 adlanır.  Çox 

aşağı  tem peraturun  uzunmüddətli  təsirindən  istilik  tənzimi  pozulur,  bədən 

temperaturu  3°C-ə  qədər  azalır  və  soyuqlama  nəticəsində  ümumi  ölgünlük, 

yuxulu  (komatoz)  vəziyyət,  maddələr və enerji mübadiləsinin zəifləməsi,  qan 

təzyiqinin  azalması,  iflic  əlamətləri  yaranır  və  ölüm  baş  verir.  Aşağı  tem­

peraturun  təsirinə  heyvanlar,  xüsusilə  çoşqalar,  cücələr  və  dovşan  balaları 

daha  həssas  olur.  Yeni doğulan  heyvanların  bədən  temperaturu ananın  ağız 

südünün  hesabına  müəyyən  səviyyədə  saxlanılır.  Bədən  temperaturunun 

müstəqil  tənzimi  buzov və çoşqalarda  doğumdan  6-10  gün sonra  başlayır və 

müvafiq  olaraq  20-30 gündən sonra tamamilə fəallaşır.  Soyuq stressi zamanı 

orqanizmdə  immunoqlobulinlərin  sintezi  zəifləyir,  leykositlərin  miqdarı, 

faqositar fəallığı  və orqanizmin rezistentliyi azalır, xəstəliyə şərait yaranır.

İsti  stressi  zamanı  ürəyin fəaliyyəti  güclənir,  tənəffüs  tezləşir,  qaz müba­

diləsi,  istilik  istehsalı,  iştaha  və  mədə-bağırsağın  fəaliyyəti  zəifləyir,  qanın 

morfoloji  və  biokimyəvi  göstəriciləri  dəyişir,  nəticədə  orqanizmin  da­

vamlılığı  azalır.  Binada  tem peratur  30°C  -   dən  artıq  olduqda  sağılan 

inəklərin  orqanizmində  istilik  əmələ  gəlməsi  27-28%  azalır,  tənəffüs 

hərəkətlərinin  sayı  bir dəqiqədə  150-180 dəfə olur.  Heyvan  uzun  müddət çox 

isti  və  nəmli  şəraitdə  saxlanıldıqda  məhsuldarlıq  azalır, 

istivurma  və  ölüm 

baş  verir.  Havanın  temperaturu  27°C  olan  binada  inəyin  süd  məhsuldarlığı 

10%,  32°C-də  isə  kəskin  surətdə  azalır.  Donuzlar  isti  stressinə  daha  həssas 

olur,  32°C  temperaturda onların  çəki  artımı  dayanır,  37°C-də  isə  diri kütlə 

azalır.  İsti  stressinin  təsirindən  çoşqalann  73-86%-i  tənəffüs  və  həzm 

sisteminin  xəstəliklərinə  tutulur.  Yüksək  temperatur  heyvanlarda  peyvənd­

dən  sonra  (postvaksinal)  immunitetin  yaranmasına  da  mənfi  təsir  göstərir, 

bəzi  hallarda  isə  immunitet  ya  yaranm ır,  ya  da  çox  zəif  olur.  Bunun  əsas 

səbəbi  leykositlərin  faqositar  fəallığının  və  plazmositar  hüceyrələrin  seçmə 

qabiliyyətinin  zəifləməsidir.  İqlim  amillərindən  havanın  nəmliyi,  cərəyanı, 

qaz  tərkibi,  tozla  və mikroorqanizmlərlə  çirklənmə dərəcəsi,  elektnkləşməsi, 

Günəş  radiasiyası  və  s.  orqanizmə stress  amili  kimi  təsir göstərir.  Bu  amillər 

orqanizmə  əsasən  kompleks  (birlikdə)  təsir  edir.  Məsələn,  aşağı  temperatur 

yüksək  nəmlik  şəraitində  orqanizmdə  stress  vəziyyəti  yaradır,  istilik  ixracı, 

tənəffüs artır,  çətinləşir,  iştah itir,  həzm pozulur, məhsuldarlıq azalır, heyvan 

arıqlayır  və  xəstələnir.  İnəklərin  saxlandığı  binada  havanın  nəmliyi  10% 

(85%-dən  90%-ə  qədər)  artdıqda  süd  məhsuldarlığı  9-12%,  kökəldilən 

heyvanlarda  sutkalıq  kütlə  artım ı  12-28%  azalır,  yem  sərfi  isə  20-35%  artır, 

körpə heyvanlann tələfatı 2-3  dəfə  çox olur.  Yüksək nəmlik və temperaturun 

birgə  təsiri  zamanı  stress  vəziyyəti  yaranm aqla  orqanizmdə  istiliyin  ixracı, 

məhsuldarlıq  və xəstəliklərə  davamlılıq  azalır,  maddələr  mübadiləsi  tormoz- 

lanır,  heyvan  zəifləyir,  körpələrdə  mədə-bağırsaq  xəstəlikləri  müşahidə 

olunur.  Toz  əsasən  mənfi  stressor  olub,  onun  təsirindən  dəri,.yun  və  tük

372

örtüyü  çirklənir,  gözün,  burunun  və  tənəffüs  yolunun  selikli  qişaları 

qıcıqlanır və  buraya  patogen  (xəstəlik  törədən)  m ikroblar  daxil  olur.  Həzm 

sisteminə daxil olan toz mədə-bağırsağın selikli qişasına da mənfi təsir göstərir. 

Tənəffüs  havasında  tozun  miqdan  0,66  mq/m3  olduqda  ağ  ciyərin 

ventilyasiyasınm həcmi 7,2%,  oksigen mənimsənilməsi isə 3,4% azalır.  Binadakı 

havanın  lm 3-də  250  min  və  artıq  mikrob  olduqda  heyvanda  mikrob  stressi 

yaranır.  H eyvanlarda  stressin  yaranmasında  bmada  ammonyak,  hidrogen- 

sulfid,  dəm qazı,  karbon kimi zərərli  qazların  toplanması  xüsusi rol  oynayır. 

Buna  görə 

heyvandarlıq binalarında karbon qazı  0,25 mq/m3 -dan,  ammonyak 

20 mq/m3-dən,  hidrogen sulfid isa 15mq/m3 -dən artıq olmamalıdır.

Günəş  şüalarının  təsirindən  sinir  sistemi  və  endokrin  vəziləri  oyanır, 

fermentlərin  fəallığı yüksəlir,  tənəffüs  və həzm  sisteminin  baktenosid  fəallığı 

artır.  Təbii Günəş  şüasınm çatmaması da heyvanlarda stress törədir, onlarda 

ümumi  ölgünlük,  cinsiyyət  fəaliyyətinin  zəifləməsi,  orqanizmin  ümumi 

rezistentliyinin,  iştahanın  azalması  müşahidə  olunur.  İnəklər  16  saat  Günəş 

şüası  işığında  saxlandıqda,  9  saat  saxlanmaya  nisbətən,  11%  artıq  süd 

verirlər.  Bunun  səbəbi  hipofizin  hormonal  fəaliyyətinin,  xüsusilə 

prolaktin 

hormonunun

  sintezinin  artmasıdır.  Binanın  optimal  işıqlanması,  inəyin  ilk 

m ayalanm asından  embrionun  əmələ  gəlməsini  15%  artırır,  servis  dövrü  10 

gün  azalır.  Lakin  sutkalıq  intensiv  işıqlanma  inəklərin  balavermə  qabiliy­

yətini  azaldır,  servis  dövrünü  20  gün  artırır.  İribuynuzlu  heyvanlar  uzun 

müddət  (10  aydan  artıq)  süni  işıqla  işıqlandırılan  binada  saxlandıqda 

onlarda  stress  yaranır.  Ona  görə  də  kökəldilən  heyvanların  saxlanıldığı 

binada  yalnız  yemləmə  zamanı  süni  işıqdan  istifadə  olunmalıdır.  Sənaye 

texnologiyası  əsasında  fəaliyyət  göstərən  heyvandarlıq  binalarında  ləbii 

ultrabənövşəyi  şüaların  çatışmaması  heyvan  orqanizmində  stress  vəziyyəti 

törədir.  Həmin  şüaların  təsirindən  orqanizmdə  azot,  fosfor,  kalsium,  lıpid, 

şəkər mübadiləsi,  oksidləşmə  reduksiya  prosesi  və ümumi  davamlılıq  artır. 

Bu  şüalar çatışmadıqda  vitamin  və  mineral  mübadiləsi  pozulur,  orqanizmin 

immunobioloji  rcaktivliyi  zəifləyir.  Buna  görə  heyvandarlıq  binalarında 

’  iqlim  stresslərinin  profilaktikasına  xüsusi  diqqət  verilməlidir.  Binalarda 

havanın  temperaturu  sabit  saxlanmaqla,  onun  tozla  və  mikroblarla 

çirklənməsinin  qarşısını  almaq  üçün  fermaların  ətrafında  yaşıl  meşə  zolağı 

salınmalı,  çoxillik  bitkilər  (yonca  və  s.)  əkilməli,  havanın  qaz  tərkibini 

yaxşılaşdırmaq  məqsədilə  ventilyasiya  qurğularından  düzgün  istifadə 

olunmalı,  yem  qalıqları,  peyin  və peyin  şirəsi  vaxtında  təmizlənməlidir.  Toz 

halında  olan  yemlər  nəm  halında  verilməklə,  binanın  havası  ultrabənövşəyi 

şüalarla  işıqlandırılmalı  və  süni  aeroionizasiyadan  istifadə  edilməlidir. 

Binada  nəmliyin  qarşısını  almaq  üçün  su  buxarlarının  binaya  daxil 

olmasının  və  toplanmasının  qarşısı  alınmalıdır.  Təsərrüfatlarda  iqlim 

stresslərinə daha  davamlı olan  heyvan  cinslərinin  seleksiyasına  da  ciddi  fikir 

verilməlidir 

(E.M.Hiiseynov,  R.İ.Rzayev,  1991).

373