Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil

330

aylarda,  qoyunlarda  isə  boğazlığın  2-ci  yarısında  balasalma  baş  verir. 

Bunlar  onunla  izah  edilir  ki,  qeyd  edilən  heyvan  növlərinin  embrionunun 

inkişafın  ilk  dövrlərində  onlarda  limfoid  immun  sistemi  formalaşmadığına, 

yetişmədiyinə  görə,  embrionun  orqanizminə  daxil  olan  patogen  agentləri  o, 

«özününkü»  kimi  qəbul  edir.  Sonralar  isə  onlarda  limfoid  immun  sistemi 

formalaşdığından  onlar  orqanizminə  daxil  olan  patogen  agentlərin yabançı, 

tamamilə  «yad»  olduğunu  tanıyır  və  imtina  edir.  Balasalmış  heyvanlar 

müəyyən  müddət  seroloji  areaktivlik  göstərirlər.  Belə  ki,  brusellyoz zamanı 

seroloji  areaktivlik  inəklərdə  8-15,  qoyunlarda  isə  -   12-25  gün  davam  edir. 

Salmonellyozlu  abort  zamanı  həmin  hal  qoyunlarda-6-12,  madyanlarda  isə 

8-30  gün  təşkil  edir.  Brusellyoz  (inək  və  qoyunlar),  salmonellyoz  (madyan­

lar, qoyunlar), viruslu infeksiya (madyan və qoyunlar) keçirmiş heyvanlarda 

bir  qayda  olaraq,  həmin  xəstəliklərə  qarşı  immunitet  yarandığından  so­

nuncu  boğazlıqlarda  abort  müşahidə  olunmur  və  normal  balalar  doğulur. 

İnfeksion 

balasalmalar  zamanı  immunoloji  tolerantlığın  çox  saylı 

problemləri  hələ  də  ətraflı  öyrənilməyib  və  yaxm  gələcəkdə  özünün  müsbət 

həllini gözləyir.

331

İRSİYYƏT YÖNÜMLÜ  (MEYİLLİ)

XƏSTƏLİKLƏR

«Xəstəlikhı  materiyanın canlı aləmini- 

insan

, 

heyvan və bitkiləri ömrü boyu müşayət 

edir  və neqativ fəsadlarla nəticələnir»

(Məşhur Slovakiya  alimi  Vladimir 

Betina,  1976)

10.1.  Ümumi anlayışlar

İnsanlarda  genetik  qan  xəstəlikləri  hələ  antik  dövrlərdə  müşahidə 

edilmişdir.  Hazırda  uşaqlar  arasında  ən  geniş  yayılan  genetik  qan  xəstəliyi 

hemofliya  və  talessemiyadır. 

Hemofliya

-irsi  qan  xəstəliyi  olmaqla,  əsasən 

oğlanlarda  müşahidə olunur.  Xəstəlik  insan  qanının  laxtalanma  sistemi  olan 

VIII  və  IX-laxtalanma  amillərinin  çatışmaması  nəticəsində  yaranan  irsi  qan 

xəstəliyidir.  Onun  əsas  daşıyıcısının  qadınlar  olmasına  baxmayaraq,  onlar 

xəstələnmir,  lakin  onların  oğlan  uşaqları  bu  xəstəliyə  məruz  qalır.  Bu 

xəstəlik  qanın  laxtalanma  surətinin  çox  zəif olması,  xəstədə  tez-tez daxili  və 

xarici  qanaxmaların  baş  verməsi,  oynaqların  kəskin  hemoartrozu.  qansızma 

nəticəsində  ətraflarda  irinli  yaraların  əmələ  gəlməsi,  əlillik  və  s.  ilə  müşayət 

olunur.  Azərbaycanda  1500 nəfərə qədər qeydiyyatda  olan  hemofliyalı oğlan 

uşağı  vardır.  Onların  50-55%-ni  məktəbəqədər  və məktəb yaşlı uşaqlar  təşkil 

edir.  Bu  xəstəliyə  çar  xəstəliyi  də deyilir.  Avropa  kralları  bir-biri  ilə  qohum 

nigahlar  bağladığından  bu  xəstəlik  bütün  Avropa  sülalələrinə  öz  təsirini 

göstərmiş  və  onların  arasında  tarixdə  ilk  dəfə  olaraq  İngiltərədə  kraliça 

Viktoriyanın  Leopold  adlı  oğlunda  müşahidə  olunmuşdur.  O.  yalnız  xüsusi 

əlil  arabası  ilə  hərəkət  edirmiş.  Sonuncu  Rusiya  çarı  II-Nikolayın  oğlu 

şahzadə  Aleksey  də  hemofiliya  xəstəliyinə  düçar  olduğundan  ayağını 

tamamilə  aça  bilmədiyinə  görə  ömrünün  sonunadək  əzab-əziyyət  çəkmiş  və 

sarsıntı keçirmişdir (şəkil  5 1,52.53  ).

332

Talassemiya

  -   defektli  genin  valideynlərdən  övladlarına  ötürülməsi 

nəticəsində  əmələ  gələn  irsi  qan  xəstəliyi  olub,  hemoqlobin  sintezinin 

pozulması  və  xroniki  anemiya  ilə  xarakterlənir.  O nun  2  növü-talassemiya 

geninin  daşıyıcılığı  (heteroziqot)  və  böyük  (homoziqot)  talassemiya -   möv­

cuddur.  Talassemiya  geninin  daşıyıcıları  praktiki  olaraq  sağlam insanlardır. 

Ancaq  onlar  talassemiya  genini  yalnız  öz  uşaqlarına  ötürə  bilər.  Dünyada 

talassemiyanın  ən  geniş  yayıldığı  ölkələrdən  biri  də Azərbaycandır.  Hazırda 

ölkəmizdə  hər  12  nəfərdən  biri talassemiya  geninin  daşıyıcısıdır,  hər il 200-ə 

qədər  talassemiya  ilə  xəstə  uşaq  anadan  olur  və  rəsmi  məlumatlara  əsasən 

onların  sayı  900  nəfərə  çatır.  Əslində  bu  rəqəm  daha  böyükdür,  çünki 

regionlarda talassemiyanın dəqiq diaqnozunu təsdiq etmək mümkün deyil və 

belə  xəstələr  rəsmi  qeydiyyata  düşmürlər.  Qeydiyyatda  olan  xəstələrin 

əksəriyyəti  Bakı şəhərində müalicə edilir.  Lazımı tibbi yardım təşkil olunmuş 

ölkələrdə  talassemiyalı  xəstələr nəinki  erkən  yaşlarında  tələf olmurlar,  həm 

də  ailə  qurur  və  cəmiyyətə  tam  inteqrasiya  olunurlar.  Azərbaycan 

Respublikasının  ərazisində  hemofliya  və  talassemiyalı  xəstələrə  yüksək 

səviyyədə  ixtisaslaşdırılmış  tibbi  yardım  B.Eyvazov  adına  Elmi-Tədqiqat 

Hemotologiya  və  Transfuziologiya  İnstitutunda,  akademik  M.Mirqasımov 

adma  Respublika  Klinik  Xəstəxanasmda,  Gəncə  və  Şəki  rayonlararası 

qanköçürmə  mərkəzlərinin  nəzdindəki  qanın  irsi  xəstəliklərinin  müalicəsi 

üzrə  gündüz  stasionarlarında  göstərilir.  Son  illər  ölkəmizdə  hemofiliya  və 

talassemiyanın  müalicəsinin  səmərəliliyini  artırmaq  məqsədi  ilə  bir  sıra 

tədbirlər  həyata  keçirilməsinə  baxmayaraq,  lazımi  həcmdə  desferal 

(dəmirqovucu)  və  laxtalanma  faktor  preparatları  ilə,  testlərlə,  leykositar 

filtrlərlə,  elektron  transfuzion  sistemlərlə  və  müasir  avadanlıqlarla  təmin 

edilmədiyinə  və  donor  qanının  qıtlığına  görə  əlaqəli  və  ardıcıl  yardım  sis­

teminin yaradılması hələ də günün tələbi ilə uzlaşmır.

XXI-əsr  bəşəriyyətin  tarixinə  hər  şeyin  insan  sağlamlığına  yönəldilməsi 

və xidmət  etməsi  əsri  kimi  daxil  olmaqla,  ÜST-nın fəaliyyətinin  prioritet  sa­

dələrindən  biri  də  irsi  xəstəliklərlə  mübarizə  sayılır.  Bu  məqsədlə 

populyasi- 

yanın genetik  monitorinqi üsulu

  ən  ümdə  üsul  hesab  olunur.  Bu  üsulla  həm 

mutagen,  həm  də  ekoloji  amillərin  rolu  aşkar  olunur.  Hazırda  alimlər  irsi, 

kimyəvi,  ekololji  amillərin  mutagen  fəallığını  azaldan  və  tamamilə  aradan 

qaldıran yeni axtarışlar aparır, rentgenoloji və radioloji tədqiqatlardan və ci­

hazlardan  imtina  edilməsini  məqsədəuyğun  hesab  edirlər.  Alimlər  həmçinin 

yeni  antimutagen  preparatların  axtarışı  üçün  qlobal  tədqiqatlar  aparırlar. 

Sübut  edilmişdir  ki,  C  və E vitaminləri  güclü  antimutagen  xassəyə  malikdir. 

Beləliklə,  anadangəlmə  xəstəliklərin  qarşısının  alınmasının  çox  ciddi  prob­

lem  olmasını  və əhali  artımına neqativ təsir göstərməsini nəzərə alaraq ÜST 

başlıca  üsullar  sırasına  ətraf  mühit  amillərinin  mühafizəsini  və  ekoloji  ge­

netik  mutagenlərin  qarşısının  alınmasını,  antimutagen preparatların istehsa­

lını,  ailənin  planlaşdınlmasını,  doğuşdan  əvvəl  diaqnostikanı  və  profilakti­

kanı daxil etmişdir.

333

TARİXDƏN  SƏHİFƏLƏR

ŞekilSI.

 

Şahzadə  Leopold xüsusi 

əlil 

arabasında 

ÇAR XƏSTƏLİYİ

Hemofiliyam  "çar  xəstəliyi  də  adlandırırlar.  Bu  xəstəlik  vaxtilə  Avropa 

kralları  arasında  çox  geniş  yayılmışdı.  Xəstəlik  irsidir-anadan  oğula  keçir. 

Tarixdə ilk  dəfə  olaraq bu xəstəlik  İngiltərədə,  kraliça Viktoriyanın oğlunda 

qeydə alınmışdır.  Onun adı Leopold  idi.  Avropa krallan b ir- biri ilə qohum 

nigahlar  bağladığından  bu  xəslək  bütün  Avropa  sülalələrinə  təsirini 

göstərmişdir.  Sonuncu  Rusiya  çarı  II  Nikolayın  oğlu  şahzadə  Aleksey 

hemofiliyadan  əziyyət  çəkirdi.  O  zam anlar  nə  faktor  preparatları  mövcud 

idi,  nə  də  qanköçürmə təcrübəsi.  Ona  görə  də  Aleksey kiçik  yaşlarında  belə 

əlil  olmuşdu.  Gördüyünüz  fotoda  Aleksey  ayağım  pilləkənə  basıb.  Bunun 

səbəbi odur ki, şahzadə ayağım tam aça  bilmirdi.

334

Şəkil 52.  Kraliça Viktoriya  anası  ilə

Şəkil 53.  Rus çarı  II  Nikolayın oğlu hemofiliyalı şahzadə Aleksey

335

Elmi  əsaslarla  sübut  olunm uşdur  ki,  heyvan  və  quşların  bəzi  növləri, 

cinsləri  və  qrupları  müxtəlif  xəstəliklərə  qarşı  davamlı,  yaxud  həssas  olur. 

İrsi  rezistentlik  (davamlılıq),  yaxud  həssashq  mikro  və  makrorqanizmlərin 

mutasiya  prosesi  nəticəsində  baş  verən  qısaldılmış  təkamül  zamanı yaranır. 

Məsələn,  atlar genetik olaraq  dabaq,  qaramalın və  donuzların  taununa,  qo­

yunların  bradzot,  enterotoksemiya  xəstəliklərinə,  qoyun,  qaramal  cinsləri 

atlann  m anqo,  saqqo,  infeksion  anemıya,  ensefalomielit  xəstəliklərinə,  to ­

yuqlar  isə  qarayaraya  qarşı  çox  davamlıdırlar.  Kənd  təsərrüfatı  heyvanları­

nın  genetik  xəstəlikləri  və  anom aliyalan  insanda  olduğu  kimi  6-8%  təşkil 

edir.  Lakin xəstəliklərin daha  böyük və  genetik təbiəti hələ də  geniş  və ətraflı 

öyrənilməmişdir.  İrsiyyət,  yaxud 

irsiyyət -  mühit

 yönümlü xəstəliklər baytar­

lıq  təbabəti  üçün  xüsusi  əhəmiyyətə  malikdir.  Bu  qrupa  aid  olan  xəstəliklər 

(leykoz, vərəm,  brusellyoz, mastitlər, ətraflann xəstəlikləri və s.) irsiyyətin və 

mühit  amillərinin  təsirindən  yaranmaqla  onların  xüsusi  çəkisi  heyvanların 

bütün  xəstəliklərinin  təqribən  92%-ə  qədərmi  təşkil  edir.  Onlar  heyvan­

darlığa  çox  böyük  iqtisadi zərər verməklə,  həm  də insanlar üçün  (brusellyoz, 

vərəm, dabaq və s.) də olduqca təhlükəlidir.

Davamlılıq  (rezistentlik)  -

  orqanizmin  patoloji  proseslər  törədən  fiziki, 

kimyəvi və bioloji amillərin təsirinə qarşı  göstərdiyi müqavimətdən ibarətdir.

■

 Bu məvhum immünitetdən fərqlənməklə olduqca geniş diapozona malikdir.'

Həssaslıq

  -   orqanizmin  patoloji  proseslər  töfədən  fiziki,  kimyəvi  və 

bioloji  amillərin  təsirinə  meyllilik  göstərməsindən  ibarətdir.  Davamlılıq  və 

həssaslıq  hər  hansı  bir  növə  mənsub  olan  heyvan  və  quşlar  üçün  mütləq 

deyil,  nisbi  xarakter daşımaqla  yüksək,  orta  və  aşağı  səviyyədə mövcud  ola 

bilər.

Xəstəlik

  -  orqanizmin  normal  həyat fəaliyyətinin fizioloji  və biokimyəvi 

proseslərinin  ahənginin  pozulması və  patoloji  məcraya yönəlməsidir. 

Xəstə­

lənmə

 -  xəstəliyin,  patoloji  prosesin  baş verməsidir. 

Xəstəliklərin törədiciləri 

-   müxtəlif yollarla  (aerogen,  alimentar,  dermal  və  s.)  orqanizmə  daxil-ol- 

duqdan  sonra  həssas  orqanizmdə parazitlik  etməklə patoloji  proses törədən 

yoluxucu  agentlərdir.  Həmin  agentlərə  patogen  (patoloji  proses  törədən) 

mikroorqanizmlər,  viruslar,  helmint  və parazitlər  aiddir.  Yoluxucu  agentlər 

insan,  heyvan,  quş,  balıq  və  anlarda  infeksion  və invazion  xəstəliklər  törət­

məklə iki əsas göstərici -  patogenlik və virulenthk xassəsi ilə -   səciyyələnir.

Patogenlik

  -   hər hansı  bir yoluxucu  agentin  həssas  orqanizmə  daxil 

olduqdan  sonra  onun xəstəlik  törətmə xassəsini xarakterizə edir.  Patogenlik 

həm də yoluxucu agent növünün irsiyyət əlamətidir.

Virulentlik

 -  həssas  orqanizmlərdə yoluxucu  agentlərin  xəstəlik  törətmə 

dərəcəsini  xarakterizə  edən  göstəriei  olmaqla  törədicinin  ayn-ayrı 

ştammlarında  (hər  bir  yoluxmuş  fərdin  patoloji  materiallarından  ayrılan 

yoluxucu agent) bir-birindən  fərqli olur.

Rezistentlik  və  həssaslığın  növbələşməsi.

  Xəştəliklərin  irsiyyət  yö­

nümlü  genetik  təbiətinin  öyrənilməsinin  həmişə  genetiklərin  diqqət  mərkə­

zində  olmasmasına  baxmayaraq,  bu  məsələ  hələ  də  ətraflı  şəhr  olunmayıb.

336

Bu  qrupa  mənsub  olan  xəstəliklər üçün  səciyyəvi  xüsusiyyətlər aşağıdakılar­

dan ibarətdir:

-  Orqanizmin  davamlılıq  və  həssaslığının  polifaktorial (çoxlu  gen­

lər tərəfindən törədilməsi) nəzarətə alınması;

-   Xəstəliyin xarakterik kliniki form adan  fasiləsiz olaraq  normaya,  baş­

qa  sözlə həssaslıqdan davamlılığa keçməsi;

-  Xəstəliyin geniş  və  sürətlə yayılması,  yəni populyasiyalar  arasında  nə­

zərə  çarpmayan dərəcədə genetik fərqlərin olması;

-  Xəstəliyin  baş verməsinin  böyük dəyişikliyə malik olması;

Biryumurtalı  əkizlərdə  nəzərə  çarpmayan  fərdlərin  olmasını  və  geno-

tipinə  görə  heyvanların  irsiyyət  yönümlü  xəstəliklərə  münasibətini  nəzərə 

alaraq  onları  iki  qrupa  -   «sağlam»  və  «xəstə»  bölürlər.  Heyvanlar  fəal 

genlərin  təsirinin  müəyyən  hüduda  (astanaya)  çatdığı  və  əlverişli  mühit 

şəraiti  mövcud  olduğu  zaman  xəstələnir.  Orqanizmin  xəstəliklərə  davam­

lılığı  və  həssaslığı  hüdud  astanası  əlamətləri  (polifaktorial  növbələşmə, 

parçalanmanın  fasilə  ilə  baş  verməsi  və  s.)  ilə  xarakterlənir.  İrsiyyətcə 

həssas  olan  heyvanlar  virulent  törədici  olmadığı  halda,  bir  qayda  olaraq 

xəstələnmir.  Xəstəliklərə  davamlılıq,  yaxud  həssaslıq  bəzən  bir  və  ya  bir 

neçə-genlərdən  asılı  olaraq  yaranır  və  lokusların  çoxluğu  ilə  təyin  edilir. 

Poligen  növbələşmə  zamanı  populyasiyaya  valideynlərin  və  birinci  nəsil 

hibridlərin  davamlılığı  və  həssaslığı  normal  halda  paylanır.  Rezistentliyin 

genetik  nəzarətinin  öyrənilməsi  üçün  valideynlərin  əks  fenotipli  hibridlərlə 

(Fı),  həmçinin  onların  törəmələrinin  valideyn  formaları  ilə  çarpazlaşması 

vacib  məsələ  sayılır.  Polifaktorial  xəstəliklər  zamanı  əlamətlərin  paylan­

masının iki əsas forması vardır:

-   Subklinik  (gizli,  əlamətsiz,  latent)  forma  fasiləsiz  olaraq  normadan 

xəstəliyin  nəzərə  çarpan  xarakterik  kliniki  əlamətlərinin  görünməsi  dövrünə 

keçidlə xarakterlənir;

-  Xəstəliyin  xarakterik  kliniki əlamətlərinin  fasilə  ilə  biruzə verdiyi for­

ma  -polifaktorial  xəstəliklərin  əksəriyyəti  üçün  fasiləsiz  dəyişkənlik  və 

fenotiplərin  hüdud  astanasında  baş  verməsi  əsas  xarakterik  xüsusiyyət 

sayılır.  Həmin  xəstəliklərin  öyrənilməsi  məqsədilə  Q.Mendel  əlamətləri 

səmərə  vermədiyi  üçün  yalnız  genetikada  geniş  istifadə  olunan  say  (miqdar) 

əlamətlərinə istinad  edilməlidir.

10.2.  Xesteliklerə irsi davamlılıq və həssaslığın 

öyrənilmə  üsulları

Heyvanların  xəstəliklərə genetik  davamlılığı  və həssaslığının  öyrənilməsi 

məqsədilə aşağıdakı üsullardan istifadə olunur:

-  Əkizlər analizi;

-  Növ, cins, xətələrarası və ailədaxili fərdlərin aşkar edilməsi;

-  Seleksiya eksperti;

-  Kliniki -   geneoloji analiz;

337

-  Xəstəliklərin m arker genlərlə əlaqəsinin analizi;

-  Populyason statistik analiz:

İrsi  davamlılıq  və həssaslığın  öyrənilməsi  üçün  qeyd  oilman  üsullardan 

təklikdə deyil, birgə (kompleks) istifadə edilməlidir.

Ə kizhr  üsulu

  -   Bu  üsulda  xəstəliklərin 

etiologiyasında  irsiyyətin  və 

mühit  amillərinin  rolu  və  onların  nisbəti  öyrənilir.  Bunun  üçün  əvvəlcədən 

konkordantlıq  (qarşılıqlı  vəhdət)  və  diskordanthq  (fərdi)  müəyyənləş­

dirilməlidir. 

Konkordanthq

  -   əkizəlrin  hər  ikisində  xəstəliyin  mövcud 

olmasını və ya  onlann heç  birində  olmamasım ifadə  edir. 

Diskordanthq isə

 -  

əkizlərin  yalnız  hər  hansı  birində  mövcüd  əlamətin  olmasından  ibarətdir. 

İkiyumurtalı  əkizlərə  nisbətən,  biryumurtalı  əkizlərdə  müxtəlif  xəstəliklər 

zamanı  əlamətlərin  oxşarlığı  daha  çox  olur.  İnsanda  biryumurtalı  əkizlərin 

vərəmə  görə  konkordantlığı  74%,  raxitə  görə  -   88%,  şəkərli  diabetə  görə  -  

84%,  ikiyumurtalı  əkizlərdə  isə  müvafiq  olaraq  -   28%,  22%  və  37%  təşkil 

edir.  Əkizlər üsulunun xəstəliklərə davamlılığın genetik determinasiyasım sü­

but  etməsinə 

baxmayaraq,  bu  üsulla  rezistentliyin  növbələşməsinin  tipini 

(monogen,  poligen,  autosom  və s.) təyin etmək qeyri -  mümkündür.  Cinslər- 

arası, 

yaxud  xətlərarası  fərqlərə  əsaslanan  üsulla  xəstəliklərə  qarşı  da­

vamlılığın  təyini  zamanı  genetik  amillrin  əlamətlərin  determinasiyasmda 

roluna  istinad  olunur.  Şotlandiya  cinsli  qarabaşlı  qoyunlar  ümumiyyətlə 

hemonxoz  xəstəliyinə  tutulm ur,  Fin  dorset  cinsi  isə  bu  xəstəliyə  daha  həs­

sasdır.  Friz  və  ayrşir  qaram al  cinslərinə  nisbətən,  Cersey,  qırmızı-ala,  şvis 

cinsli qaram allar hipokalsemiyaya (kalsium  çatışmazlığı) olduqca həssasdır­

lar.  Göydil  (blutanq)  Afrika  ölkələrində  100  ildən  çoxdur  ki,  qoyunçuluğa 

böyük  iqtisadi  zərər  verir.  İti  gedişli  və  kontagioz  olmayan  həmin  xəstəlik 

ağız  boşluğunun  şelikli  qişasının,  dilin  iltihabı,  ətrafların  dərisinin 

nekrozlaşması  və  ölüm  faizinin  yüksək  olması  ilə  səciyyələnir.  Yerli  Afrika 

və  Asiya  qoyun  cinsləri  (qaragül,  qarabaşlı,  fars  və  s.)  Avropa  cinslərinə 

nisbətən  göydilə  daha  davamlı  olur.  Seleksiya  nəticəsində  orqanizmin  xəs­

təliklərə  qarşı  davamlılığının  yüksəlməsi  rezistentliyin  və həssaslığın  genetik 

olaraq  əmələ gəlməsini  bir daha sübut edir.  Məsələn,  siçovulların seleksiyası 

zamanı  11  nəsil  törəməsindən  sonra  alman  törəmələr dişlərin kariesini  törə­

dən bakteriyalara  qarşı  əvvəlki (sələf)  nəslə  nisbətən  7 dəfə artıq genetik d a­

vamlılıq göstərmişdir.

Populyasion

 -  

statistika

 üsulundan  istifadə olunduqda  genetik paramet- 

lərə (növbələşmə,  korrelyasiya  və  təkrarlanma  əmsalları,  genlərin say tezliyi 

və  s.)  istinad  olunur.  Məsələn,  buzovların  prenatal  ölümünün  növbələşmə 

əmsalı  0,04 təşkil edir.  Bu  isə  həmin  əlamətə  görə  populyasiyada  heyvan­

ların  genetik  müxtəlifliyiymn  çox  aşağı  səviyyədə  olduğunu  göstərir.  Hey­

vanların  mastit xəstəliyinə  qarşı  genetik  davamlılığının  müxtəlifliyi nisbətən 

yüksək olur (h2 = 0,25).

Kliuiki

 -  

genealoji üsul

 -  elmi-praktiki  cəhətdən  ən əlverişli, əhəmiyyətli 

və  mütərəqqi  üsul  hesab  olunmaqla,  onun  vasitəsilə  irsi  xəstəliklər,  onlann 

genetik  təbiəti, genlerin  ilişkənliyi, xromosom  xəritəsinin tərtibi,  genlərin 

qarşılıqlı  əlaqəsi  öyrənilir,  eləcə  də  genetik-cəhətdən  xəstəliklərə  daha

338

davamlı  olan  heyvan  ailəsi  və  xətləri  aşkar  edilir.  Bu  üsuldan  heyvanların 

rezistentliyini  artırmaq  üçün  seleksiya  proqramları  hazırlanarkən  daha  çox 

istifadə olunur.

Genetik  markerbrin xəstəliklərə meyllıliklə  əlaqəsinin

  öyrənilməsi üsu­

lu -  xəstəliklərə davamlılıq və həssaslığın  irsi  determinasiyasmm sübüt olun­

ması  zamanı  daha  səmərəli  və  dəqiq  üsul  sayılır.  Məsələn,  B21-   allelli  qan 

qrupu olan  quşların  Marek  xəstəliyinə davamlılıqla  əlaqəsi  və  s.,  bu  üsulla 

daha dəqiq  müəyyən  edilir.  Bu zaman  genetik  korrelyasiyaların xəstəliklər­

lə  əlaqəsini  dəqiqləşdirmək  məqsədilə  bir  neçə  markerlərdən,  xüsusilə  bio- 

kimyəvi markerlərdən istifadə olunması daha məqsədəuyğundur.  Belə ki,  in­

sanda  qanın  plazmasmdakı xolesterinin ürəyin  işemik  xəstəliyi  ilə  əlaqəsinin 

genetik  korrelyasiya  əmsalı 0,54  təşkil  edir.  Davamlılığın  sadə  növbələşməsı 

-  mahiyyətcə orqanizmin-xəstəliklərə  qarşı  rezistentliyi-  bir və  ya  bir neçə 

genlərin  nəzarəti  ilə  tənzimlənir.  Hazırda  elmə  yalnız  bir neçə  sadə  növbə­

ləşmə 

ilə  müşayət  olunan 

irsi-mühit  xəstəlikləri  məlumdur.  Onlardan 

bəzilərini şəhr edirik.

Viruslar.

  Quşlarda  limfoid  leykoza  qarşı  davamlılığın  autosom-domi- 

nant  növbələşməsi  daha  ətraflı  öyrənilməklə  (Krittenden,  1974),  bu  zaman 

genetik  rezistentliyin iki əsas səviyyəsi aşkar olunmuşdur:

-  Virus infeksiyasına qarşı hüceyrə davamlılığı;

-  Virusla  yoluxmuş quşlarda  şişlərin  inkişaf etməsinə  qarşı  rezistentlik. 

Müxtəlif zoopatogen  viruslarda  irsi  növbələşmə fərqli  xüsusiyyətlərə malik­

dir.

Bakteriyalar.

  Bağırsaq  çöplərinin  (E.  coli)  bəzi  ştammları  yeni  doğulan 

çoşqalarda  diareya  -   ishal  törədir.  Lakin  K88-antigenlərinə  malik  olan 

ştammlara  qarşı  bəzi  çoşqalar nişbətən  davamlı  olur.  Bu,  həmin  çoşqalarda 

ən  sadə  irsiyyət  əlamətlərinin  -   xüsusi  reseptorların  mövcud  olması  ilə  əla­

qələndirilir.  Həmin  reseptorlara  malik  olan  analar  və  onlardan  alınan 

balalar  E colinin pozitiv K88  -  ştammlarma qarşı çox davamlılıq göstərir və 

• bu  proses  yalnız ananın  ağız  südü  ilə  qeyd  olunan  ştammlara  qarşı  spesifik 

antitellər  (immunoqlobulinlər)  balanın  orqanizminə  daxil  olan  müddət 

ərzində davam  edir.

Nematodlar.

  Ədəbiyyat  məlumatlarına  əsasən  qoyunların  H.Contortus 

tərəfindən  törənən  hemoxoz  xəstəliyinə  qarşı  davamlılığı  sadə  dominant 

əlamət  kimi  növbələşir.  Siçanların Trichuris  mures  nem atoduna qarşı selek­

siya  vasitəsilə  davamlı  nəslinin  yetişdirilməsi  zamanı  75% həssas  və  100% 

davamlı  xətlər  alınmışdır.  Ueyklin  (1983)  sübut  etmişdir  ki,  həssaslıq  çoxlu 

sayda genlərdən  asılı olmaqla,  dominant  əlamət  kimi  növbələşir.  Bu təcrü­

bə F fərdlərin və çarpazlaşma nəticəsində onlardan alman hibrid törəmələrin 

analizinə  əsaslanır.  Başqa  təcrübələrlə  müəyyən  olunmuşdur  ki,  orqanizm­

dən  helmintlərin  (Tricninella  spiralis)  qovulma sürəti  dominant  əlamət sayı­

lır.  Belə ki,  bəzi xətlərdə yetişmiş helmintin qovulması  11-12 saat, digər qrup 

xətlərdə isə -  20 saat müddətində başa çatır.

339

10.3.  BAKTERIOZLARA QARŞI GENETİK DAVAMLILIQ 

VƏ H ƏSSASLIQ

Mastitlər -

  süd  vəzinin  iltihabı  olmaqla  əsasən  patogen  stafılokokklar 

(Stafılokokkus  aureus)  və  mastit  streptokokları  (Streptococcus  aq alak tiae) 

tərəfindən  törədilir.  Qaramalda  bu  xəstəlik  həm  də  mexaniki,  kim yəvi, 

texniki,  amillərin  təsirindən  yaranır.  BEB-  in  (Beynəlxalq  E pizootiya 

Bürosunun)  məlumatına  görə  kənd  təsərrüfatı  heyvanları  arasında  bu 

xəstəlik  daha  geniş  yayılmaqla,  onun  subklinik  (gizli,  latent,  əlamətsiz) 

forması  50%  təşkil  edir,  xəstə  inəklərdə  isə  illik  süd  sağımı  300  kq  azalır. 

Südlük  qaramal  cinsləri  camış  və  zebulara  nisbətən  mastitlərə  nisbətən  çox 

həssas  olmaqla,  bu  xəstəlik  əsasən  qara-ala  (26%),  qırmızı  (23%)  və 

simmental  (20%)  cinsləri  arasında  daha  yüksək  faiz  təşkil  edir.  Cam ışlarda 

mastitlərlə xəstələnmə 0,5%  təşkil  edir.  Finlandiya  cinsli  inəklərin  davam lı­

lığı  mastitlərə qarşı ayrşir cinsinə nisbətən  artıq  olur.  Bu  cins  fərqi inəklərin 

mastitlərə  davamlılığının  genetik  xarakter  daşıması  ilə  əlaqədardır.  İnəklər 

və  onların  dişi  balalan  arasında  mastitlərə  qarşı  mövcud  olan  davamlılığın 

arasında  müsbət  korrelyasiya  vardır.  Sağlam  inəklərə  nisbətən  mastitlərlə 

xəstə  inəklərdən  alman  düyələr  arasında  bu  xəstəlik  1,5-2  dəfə  artıq  olur. 

Ailələr  arasında  da  mastitlə  xəstələnmə  hallan  bir-birindən  çox  fərqli  (5- 

50%)  olur.  N orm al  yelin quruluşuna və  sakit  sinir  tipinə  malik olan  inəklər 

mastitlərlə  daha  az xəstələnir.  Müxtəlif laktasiyalar  arasında  inəklərin  mas­

titlərlə  xəstələnməsinin  korrelyasiya  əmsalı  0,36-ya  bərabər  olur.  Törədici 

buğaların,  dişi  törəmələrin  mastitlə  xəstələnməsinə  təsiri  14-19%  təşkil  edir. 

Davamlılığı yüksək olan  buğalann  törəmələrində  mastitlə xəstələnmə  hallan

3-15%,  həssas  olanların  törəmələrində isə -30-70% olur.  İnəklərin mastitlərə 

davamlılıq  və  həssaslığının  növbələşmə  əmsalı  0-0,8  arasında  tərəddüd  edir.

U.M.Krivensova (1975) görə P -  LgBB inəklər (3,6%) (3 -L q  AA tipli inəklə­

rə  nisbətən  mastitlərlə  daha  çox  (20,3%)  xəstələnir.  Müəyyən  edilmişdir  ki, 

heteroziqot heyvanlar homoziqotlara nisbətən mastitlərlə daha az xəstələnir. 

Bir qrup alimlərin  (E.K.Menkuryeva,  A.P.Soldatov,  V.İ.Mutovin və b.) fik­

rincə  qanda  komplementin  və  süddə  lizosimin  miqdarı  ilə  mastitlərə 

davamlılığın  arasında  olduqca  rasional  korrelyativ  əlaqə  vardır.  Qeyd  olu­

nan immunobioloji göstərircilərin  yüksək olduğu inəklər mastitlərə qarşı  çox 

davamlı  olur.  Lizosimin  konsentrasiyasının  növbələşmə  əmsalı  0,13-ə 

bərabərdir.  Son  məlumatlara  əsasən  süddə olan  laktoferrin  yelinin  bakterial 

infeksiyalara  qarşı  davamlılığını  xeyli  artınr.  Qanda  və  süddə  leykositlərin 

faqositar  fəallığının  yüksək  olması  inəklərin  və  qoyunların  mastitlərə  qarşı 

davamlılıq  göstərməsində  çox  böyük,  rol  oynayır  və  onun  davamlılıqla 

korrelyasiya  əmsalı  r=0,40  təşkil  edir.  Lakin  süddə  somatik  hüceyrələrin 

miqdarının  norm adan  çox  olması  heyvanların  mastitlərə  həssaslığını  xeyli 

artınr.  Məsələn,  törədici  buğanın  dişi  törəmələrində  süddə  somatik 

hüceyrələrin  miqdarının  çox  olması  onlann mastitlərin  törədiciləri  (patogen 

stafilokoklar,  streptokoklar  və  s.)  ilə  yoluxması  üçün  zəmin  yaradır.  Süddə 

somatik hüceyrələrin m iqdan 500 min/ml olduqda inəklərin  30-38%-i, ondan