Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 26,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
37 böyük qızı Tiflisdə rus qızlar gimnaziyasında təhsil alan ilk azərbaycanlı qadın Pən xanımın həyat yoldaşı, parlamentin birinci sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov (1865-1934) olmuşdur. Əliyev Həsən Əlirza oğlu (1907-1993) Dünya şöhrətli korıfey alim, Azərbaycanda ekologiya elminin banisi, akademik Həsən Əlirza oğlu Əliyevin ölkəmizin milli, endemik flora və fauna növlərinin öyrənilməsində və onların
genefondunun qorunub
saxlanması sahəsində müqayisə olunmaz dərəcədə və misil siz xidmətləri olmuşdur. H.Əliyev olduqca zəngin, yaradıcı, səmərəli və məzmunlu ömrü nün sonunadək milli flora və faunamızın genetik fondunun saxlanmasının ən sadiq və zəhmətkeş keşikçisi olmuş, təbiətin mühafizəsi sahəsində olduqca geniş diapozonlu elmi- tədqiqat işləri aparmış və böyük alimlər ordusunun yaranmasında misilsiz xidmətlər göstərmişdir. O, 1907-ci ildə Zəngəzur qəzasının Comərdli kəndində anadan olmuş, Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin ona şərəf gətirən ilk məzunlardandır. H.Əliyevin həyatının ilk dövrü Gəncə ilə bağlıdır, 11 vaşmda Gəncədə Şah Abbas məscidinin həyətindəki məktəbdə 5-ci sinifdə oxumuş, sonra ADAU-nun aqronomluq fakültəsində təhsil almış, burada işləmiş və elmi fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. Akademik, Əməkdar Elm Xadimi H.Əliyevin həyatı, onun çoxşaxoli elmi fəaliyyəti ekologiya, torpaqşünaslıq, təbiəti mühafizə, coğrafiya, biologiya üzrə müxtəlif məsələlərin həllinə həsr edilmişdir. H.Əliyev 500-dən artıq elmi əsərin, o cümlədən bir çox monoqrafiyanın, “Həyəcan təbili ’, «Təbiətin keşiyində» və s. adlı monoqrafik əsərin və yüzlərlə elmi-kütləvi məqalənin müəllifidir. Azərbaycanın təbii ehtiyatlarından səmərəli istifadə sahəsində kompleks işlər silsiləsinə görə H.Əliyev Dövlət Mükafatına layiq görülmüşdür. H.Əliyev Azərbaycan KP MK-nın katibi işləmiş. Coğrafiya və Botanika İnstitutuna və bir sıra elm müəssisələrə başçılıq etmişdir. H.Əliye vin təşəbbüsü ilə 1963-cü ildə Respublika Təbiəti Mühafizə Cəmiyyəti yarandı. Onun 1975-ci ildə yaratdığı və baş redaktoru olduğu “Azərbaycan təbiəti” elmi- kütləvi jurnalı xalqın ekoloji təfəkkürünün genişlənməsi, ətraf mühitin mühafizəsində fəal iştirakı, təbii ehtiyatların qorunması və bərpası sahəsində geniş elmi və təbliğat işləri apanrdı. Akademik H.Əliyevin adını daşıyan ADAU-nun ekologiya mühəndisliyi və meşəçilik kafedrasının nəzdində ekolo giya və meşəçilik muzeyi fəaliyyət göstərir, H.Əliyev adma əlaçı tələbə üçün adlı təqaüd də təsis edilmişdir. Gəncədə H.Əliyevin adını daşıyan küçədə vaxtı ilə onun yaşadığı binaya xatirə lövhəsi və barelyefi vurulmuşdur. 38
Məlikov Firuz Əli oğlu (1902-1965) Azərbaycanın milli zootexniya, heyvandarlıq, xüsusilə qoyunçuluq elminin inkişafında əvəzsiz rolu olmuş, konfey alım, genetik, seleksıyaçı, akademik Firuz Əli oğlu Məlikovun xidmətləri olduqca təqdirəlayiq hesab edilməlidir. O, 1948-ci ildə kənd təsərrüfatı elmləri doktoru elmi dərəcəsi, 1949-cu ildə isə professor elmi adını almışdır Alım ADAU-da
kafedra müdiri, fakültə
dekanı vəzifələrində çalışmış. 1948-cı ildə Ümumittifaq Kənd Təsərrüfatı Elmlər Akademiyasına Azərbay candan ilk həqiqi üzv seçilmiş, Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Elmlər
Akademiyasının prezidenti olmaqla 3 dəfə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı seçilmişdir. Akademik F.Məlikov Azərbaycan aqrar elminə böyük töhfələr vermişdir. O, bır neçə alim və mütəxəssislərlə birgə seleksiya və fərdi seçmə yolu ilə 1935-1947-ci illərdə Gədəbəy dövlət damazlıq qoyunçuluq təsərrüfatında “Azərbaycan dağ merinosu” qoyun cinsini yaratdıqlarına görə 1947-cı ildə SSRİ Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. Onun elmi tədqiqatlarının əsas istiqamətim heyvıandarlıqda seleksiya işlərinin respublikanın iqlim şəraitinə, ekoloji və genetik durumuna uyğun olaraq aparılması təşkil etmiş və bır qayda olaraq yeni cins yetişdirilərkən genetik aspektlərə çox önəmli yer vermişdir. Alim heyvandarlıqda damazlıq seleksiya işlərinin səmərəliliyi və məhsuldarlığın artırılmasında yeni mütərəqqi üsullardan (qarabağ qoyunlarında farac döl və s.) geniş istifadə olunmasına böyük üstünlük vermişdir. F.Məlikov 150-dən çox əsərin müəllifidir. Ölkədə heyvandarlığın inkişafındakı nailiyyətlərinə görə SSRİ Alı Sovetinin Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə F Məlikov Lenin, Qırmızı Əmək Bayrağı ordenləri və bir çox medallarla təltif olunmuşdur Azərbaycan Elmi Tədqiqat Heyvandarlıq İnstitutu hazırda onun adını daşıyır. 39
Sadıqov M irza Hiiseyn oğlu (1896-1970) Ölkəmizdə zootexniya elminin inkişafında böyük rolu olmuş, qoyunçuluq şahəsində tanınmış seleksıyaçı alimlərimizdən biri də akademik Mirzə Hüseyn oğlu Sadıqov olmuşdur. 1935-ci 1947-ci illərdə M.Sadıqovun akademik F.Məlikovla birlikdə Gədəbəy rayonunda zərif yunlu merinos qoyunlann Dövlət Damazlıq Ocağı təşkil edilmişdir. O, burada seleksiya damazlıq işlərinin planının tərtib
olunmasına, Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Zootexniki təcrübə stansiyasının dayaq məntəqəsinin apardığı elmi-tədqiqat işlərinə rəhbərlik etmişdir M Sadıqovun gərgin əməyi nəticəsində 1947-ci ildə Gədəbəy dağ merinosu cinsinin yaradılması işi başa çatdı və təsdiq edildi. Beləliklə, Gədəbəy zərifyunlu qoyun cinsində yerli yaşayış şəraitinə yüksək səviyyədə davamlılıq təmin edildi. Həmin cinsin yaradılmasının üsulu və genetik aspektləri M.Sadıqovun adı ilə bağlıdır. Bu cinsin yaradılmasında əsas müəlliflərdən bin kiıııi o, SSRİ Dövlət mükafatı laureatı adma layiq görülmüşdür O, 1953-cü ildə doktorluq dissertasiyasını müdafiə edərək kənd təsərrüfatı elmləri doktoru alimlik dərəcəsi, həmin ildə də professor elmi adını almış, 1955-1957-cı illərdə Dağıstan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun «Xüsusi zootexniya» kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışmışdır. M ustafayev İmam Daşdəmir oğlu (1910-1997) Ш
Ölkəmizdə taxılçılıq sahəsində seleksiya işlərinin apanlmasında, yeni sortların yaradılmasında, onlann genetik xüsusiyyətlərinin və genefondunun öyrənilməsində korifey alimimiz, akademik İ.D.Mus tafayevin misilsiz xidmətləri olmuşdur. O, elmi fəaliyyətinin səmərəsinə və bu sahədəki nailiyyətlərinə görə 1950-ci ildə AMEA-nın həqiqi üzvü seçilmişdir. İ. Mustafayev 1940-1954-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Nəzarət Komissiyası sədrinin, Azərbaycan Xalq Torpaq Komissarının 1- ci müavini, Azərbaycan SSR Kənd Təsərrüfatı Naziri, Gəncə Vilayət Partiya Komitəsinin 1-ci katibi, Azərbaycan KP MK-nın katibi. 1954-1959-cu illərdə isə onun 1-ci katibi olmuşdur. Onun təşəbbüsü ilə 1950-ci ildə Azərbaycan Elmi Tədqiqat Əkinçilik və AMEA-nın Genetika və Seleksiya İnstitutları yaradılmış, 1954-cü ildən ömrünün sonuna qədər Genetika və Seleksiya İnstitutunda şöbə müdiri və direktor işləmişdir. İ.Mustafayevın elmi-tədqiqat işləri yerli buğda, arpa, çovdar və egilopslann toplanması və onlann genetik, seleksiya və təsərrüfat xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə, yeni məhsuldar sortların 40
yaradılmasmına həsr olunmuşdur. Seleksiya və hibrid materiallarının ekoloji zonal yoxlanması üsulları da ilk dəfə İ.Mustafayev tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. O, bır sıra bol məhsul verən yüksək keyfiyyətli buğda sortlan - "Sevinc", "Cəfəri", "Zoğal buğda", "Turanikum-186", "Turgidum-7", "Qızıl buğda", "Bol buğda", "Arzu" və s. yaratmışdır. Alim bir sıra elmi əsərlərin, o cümlədən 6 monoqrafiyanın müəllifidir, SSRİ və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı olmuşdur. Elmi yaradıcılıq fəaliyyətinə görə N.İ.Vavilov adına qızıl medal, Xalq Təsərrüfatı Nailiyyətləri Sərgisinin 3 böyük qızıl medalı, "Qırmızı Əmək Bayrağı", "Şərəf nişanı" ordenləri ilə təltif edilmişdir. Quliyev Ələkbər Məmməd oğlu (1911-1983) Məşhur botanik, genetik və seleksiyaçı alim, akademik, Əməkdar Elm Xadimi Ələkbər Məmməd oğlu Quliyevin Azərbaycanda botanika, bitkilərin genetikası, fiziologiyası, genefondunun dəyişkənliyi, ümumilikdə biologiya və kənd
təsərrüfatı elmlərinin öyrənilməsi, inkişafı sahəsində elmi-praktiki və nəzəri cəhətdən olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edən fundamental-tətbiqi xarakterli tədqiqatların aparılmasında və ölkəmizdə aqrar sahənin mütəxəssislərinin hazırlanmasında xüsusi xidmətləri olmuşdur. Alimin rəhbərliyi ilə ölkəmizin bitki örtüyünün genefondu, bitkilərin anatomiyası, fiziologiyası, genetikası, seleksiyasının öyrənilməsi sahəsində aparılan təcrübələr çox uğurlu nəticələr vermiş və elmi yeniliklərə nail olunmuş, çoxlu sayda elmlər namizədləri və doktorlan hazırlanmışdır. Alim, aqronomluq, bitkiçilik və biologiya elmləri üzrə çoxlu sayda ali məktəb dərslikləri, dərs vəsaitləri, kitab və monoqrafiyaların müəllifi olmuşdur. Ə.M.Qulıyevin təbiətşünaslıq elmləri üzrə apardığı elmi axtarışlar sanki genetik olaraq öz övladlarına da sirayət edərək onlara biologiya elmi sahəsində böyük uğurlar nəsib etmişdir. Oğlu biologiya elmləri doktoru, professor Akif Quliyev Bakı Dövlət Universitetinin «Biologiya» fakültəsinin dekanı, «Biokimya və bitki fiziologiyası» kafedrasının müdiri, biologiya elmləri doktoru, professor Rauf Quliyev BDU-nun «Genetika və darvinizm» kafedrasının müdiri. Savad Quliyev isə ADAU-nun «Bitkilərin genetikası və seleksiyası» kafedrasının dosenti vəzifəsində işləyir. Ə.M.Quliyevin ölkəmizdə yüksək ixtisaslı kənd təsərrüfatı kadrlarının- aqronom, baytarlıq təbabəti həkimi, zootexnik və bioloqlann yetişdirilməsi sahəsində çox böyük xidmətləri olmuşdur. 41
Tutayuk Validə Xaspolad qızı (1914-1980) 1934-cü ildə Azərbaycan Dövlət Aqrar Univer sitetinin “Bağçılıq və bostançı lıq" fakültəsini bitir miş, 1949-cu ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək 35 yaşında biologiya elmləri doktoru elmi dərəcəsini alan ilk azərbaycanlı qadın akademik. “Şərəf Nişanı”, “Oktyabr İnqilabı” ordenli, Əməkdar Elm Xadimi Tutayuk Validə Xaspolad qızının Azər baycanın bütün bölgələrində təbii bitki örtüyünün genefondunun, anatomik-morfoloji və genetik xüsu siyyətlərinin öyrənilməsində misilsiz xidmətləri olmuşdur. O, 1934-cü ildə aspiranturaya qəbul olunaraq, K.A.Timiryazev adma Moskva Kənd Təsərrüfatı Akademiyasına ezam edilir, sonralar doğma universitetə qayıdaraq 1939-cu ildən ADAU-nun botanika kafedrasına başçılıq edir. Alim 1957-ci ildə Azərbaycan EA Botanika İnstitutuna direktor təyin olunur. O, geniş profilli botanika, aqronomluq, bitkiçilik və biologiya elmləri üzrə milli kadrların hazırlanması üçün Azərbaycan dilində ilk fundamental dərsliklərin müəllifidir. 1968-1972-ci illərdə V.Tutayukun rəhbərliyi ilə Azərbaycanın qış və yay otlaqlarının geniş geobotaniki və genetik tədqiqi aparılmış və bu sahədə müfəssəl məlumatlar əldə edilmişdir. V.Tutayuk 250-dən artıq elmi əsərin, o cümlədən, 10 ali məktəb dərsliyinin, 9 monoqrafiyanın, çoxlu sayda dərs vəsaitlərinin müəllifidir. Onun rəhbərliyi ilə çoxlu sayda elmlər namizədləri və doktorları hazırlanmışdır. O, Azərbaycan KP MK-nın üzvü olmuşdur. Ağabəyli Ağaxan Ələsgər oğlu (1904-1980) Genetika, seleksiya, zootexniya və biologiya sahəsində tanınmış, dünya
şöhrətli alim,
akademik, Əməkdar Elm Xadimi, «Qırmızı Əmək Bayrağı» ordenli, 4 medalla təltif oluan, «Qafqaz» yeni yağlı-südlü camış cinsinin yaradıcısı, elmin yeni sahəsinin - «Camışann genetikası və
seleksiyası»mn və
dünyada camışçılıq elminin banisi Ağaxan Ələsgər oğlu Ağabəylinin kənd təsərrüfatı kadrlanmn - zootexnik, baytarlıq təbabəti həkimi, aqroom və bioloqların hazırlanmasında böyük xidmətləri olmuşdur. Alim ölkəmizdə və onun hüdudlarından kənarlarda dərc edilmiş 260- dan artıq elmi əsərin, 14 mooqrafiya, kitab və dərsliyin, 14 təlimatın müəllifi olmuş, onlann 130-dan çoxu məhz camışlann genetikası və seleksiyasına həsr edilmişdir. O, 36 il ADAU-nun «Kənd təsərrüfatı heyvanlarının yetişdirilməsi və 42
genetikası» kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışmışdır. Onun 1978-ci ildə Dehlido keirilən beynəlxalq simpoziumdakı Hindistanın «Murrah» və Azərbaycanın «Qafqaz» camış cinslərinin çarpazlaşdırılmasının nəticələrinə həsr olunmuş məruzəsi böyük bir sensasiya törətmişdir. Alimin yaradıcılığının əsas qayəsini müxtəlif növə malik olan genefondlann (qaramal, zebu, camış, dovşan, qunduz və s.) seleksiya ilə yaxşılaşdırılması və yüksək məhsullar cinslərin yaradılması təşkil etmişdir. O, həm də yeni yüksək yağlı-südlü «Azərbaycan camışı» cinsini yaratmış, yerli zebu, onun hibridləri, cersey qaramal cinsinin müxtəlif cinslər ilə dönmələri üzərində tədqiqatlar aparmış, onların məhsuldarlıq keyfiyyətlərinin genetik xüsusiyyətlərini öyrənməklə məhsuldarlığı artırmaq üçün proqnoz-diaqnostik tədbirlər hazırlamışdır. Onun rəhbərliyi ilə 50-dən çox namizədlik və onlarla doktorluq dısserasiyası müdafiə edilmişdir. A.Ağabəylinin elmi-pedaqoji irsi sanki genetik olaraq öz övladlarına da bəxş olunmuşdur. Qızı Rəna Ağabəylı biologiya elmləri doktoru, professordur, atasının biologiya sahəsindəki elmi irsinin davamçısıdır, onun həyat yoldaşı Urxan Ələkbərov isə biologiya elmləri doktoru, professor və akademikdir. Qəniyev M əmmədtağı Qasım oğlu (1907-1979) Azərbaycanda baytarlıq təbabəti mikro
biologiyası elminin banisi, korifey alim, Əməkar Elm Xadimi, bir neçə orden və medallarla təltif edilmiş, akademik Məmmədtağı Qasım oğlu Qəniyevin milli elmimizin inkişafında çox böyük xidmətləri olmuşdur. O, 300-ə qədər monoq rafiya, dərslik, dərs vəsaiti, fundamental məlumat mənbələri hazırlayıb çap etdirmişdir. Onun bütün elmi tədqiqat işlərində mikroorqanizmlərin heyvan və quşların patologiyasında roluna, onlann genetik, morfoloji, həssaslıq, davamlılıq, dəyişkənlik və s. xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə xüsusi önəm verilmişdir. O, 1932-ci ildə İrəvan şəhərində Zaqafqaziya Zoobaytarlıq İnstitutunu bitirmiş, 1936-cı ildə namizədlik, 1944-cü ildə isə doktorluq dissertasiyaları müdafiə etmiş. 1938-1959-cu illərdə Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin baytarlıq təbabəti fakültəsinin "Mikrobiologiya” kafedrasının rəhbəri olmuş, 1962-ci ildə isə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzv seçilmişdir. M.Qəniyev milli baytarlıq təbabəti elmimizin inkişafına böyük töhfələr verən ilk milli kadrlardan biri olmuşdur. Alim uzun müddət Elmi-Tədqiqat Baytarlıq İnstitutunun direktoru vəzifəsində çalışmaqla, baytarlıq təbabətinin aktual problemlərinin öyrənilməsi sahəsində fundamental elmi-tədqiqat işlərinin həyata keçirilməsinə rəhbərlik etmişdir. Milli baytarlıq təbabəti və mikrobiologiya elmimizin banisi. ƏEX, dünya şöhrətli alim, akademik Məmmədtağı Qəniyev 43
əsil zəhmətkeş, vətənpərvər elm fədaisi olmuşdur. M.Qəniyev 300-ə qədər elmi əsərin, dərslik və dərs vəsaitlərinin müəllifi, 20 nəfər elmlər doktoru və 80-ə qədər elmlər namizədinin elmi rəhbəri olmuş və ölkəmizdə mikrobioloqlar ordusunun əsil yaradıcısı olmuşdur. Cəfərov M əmmədtağı İbrahim oğlu (1936-2007) Ölkəmizdə aqrar sahə üzrə yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanmasında qədim tarixə malik olan,milli elmimizin yaradıcıları - dünya şöhrətli alimlərimizi yetişdirən, müqəddəs təhsil ocağı ADAU-nun formalaşmasında, inkişafında, tərəqqi və təşəkkülündə böyük işlər görən, məşhur alim, elm xadimi, AMEA-nın həqiqi üzvü akademiki Məmmədtağı İbrahim oğlu Cəfərovun olduqca misilsiz xidmətləri olmuşdur. O, 1954-1959-cu illərdə ADAU-nun aqronomluq fakültəsində təhsil almış, 1964-cü ildə namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmiş, 1965-cı ildə kənd təsərrüfatı elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır. Alim 1964-1973-cü illərdə ADAU-da assistent, dosent, professor 1973-1983-cü illərdə isə «Torpaqşünaslıq və kənd təsərrüfatının meliorasiyası» kafedrasının müdiri vəzifələrində işləmişdir. M.Cəfərov 1973-cü ildə doktorluq dissertasiyasını müdafiə edərək kənd təsərrüfatı elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almış, 1975-ci ildə isə ona professor elmi adı verilmişdir. O, 1989-cu ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçilmişdir. Alim 150-yə qədər elmi əsərin, çoxlu sayda kitabın, o cümlədən monoqrafiya və dərsliklərin, dərs vəsaitlərinin müəllifidir. M.Cəfərov 1983-1987 və 1995-2007-ci illərdə Azərbaycan Aqrar Universitetinin rektoru vəzifəsində işləmiş, 1992-ci ildə Yeni Azərbaycan Par tiyası Sivası Şurasının üzvü, YAP Gəncə Şəhər Təşkilatının sədn olmuşdur. O, 1994-cü ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası Torpaqşünaslıq və Aqrokımya İnstitutunda doktorluq dissertasiyasının müdafiəsi üzrə ixtisaslaşmış Elmi Şuranın həmsədri olmuşdur. M.Cəfərov 2002-ci ildə Azərbaycan MEA-nın həqiqi üzvü seçilmiş, səmərəli elmi fəaliyyətinə görə Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fəxri Fərmanına layıq görülmüş, «Şərəf nişanı» ordeni və «Maarif əlaçısı» döş nişanı ilə təltif olunmuşdur. O, uzun illər Azərbaycan Ziyalılar Cəmiyyətinin sədri, Yeni Azərbaycan Partiyası Siyasi Şurasının üzvü olmuşdur.Böyük alim, xeyirxah və tarixi şəxsiyyət M.Cəfərovun milli kənd təsərrüfatı və torpaqşünaslıq elmlərinin inkişafındakı xidmətləri elm və təhsilimizin tarixinə qızıl hərflərlə həkk olunub. 44
Musayev M usa Ə bdürəhm an oğlu (1921-2010) Baytarlıq təbabəti, zoologiya və parazitologiya elmilərinin inkişafında tanınmış akademik Musa Əbdürəhman oğlu Musayevin xidmətləri olduqca təqdirəlayiqdir O, ADAU-nun baytarlıq təbabəti fakültəsini bitirmişdir. 1959-cu ildən Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvü. 1967-cı ildə isə həqiqi üzvü seçilmişdir. M.Musayev 350-dən çox elmi əsərin, o cümlədən, onlarla dərslik, dərs vəsaiti, 10 müəlliflik şıhadətnaməsı və patentin müəllifidir. Alım 1976-1001-ci illərdə SSRİ
Elmlər Akademiyası nəzdındə Ümumıttıfaq Protozooloqlar Cəmiyyətinin vitse-prezidenti, 1967-1988-ci illərdə «Parazitologiya» jurnalının redaksiya heyətinin üzvü, Ukrayna Parazıtoloqlar Cəmiyyətinin fəxri üzvü seçilmiş, 1991-ci ildə Azərbaycan SSR Dövlət mükafatına, 1996-cı ildə Həsən Əliyev adma «Ekologiya sahəsindəki nailiyyətlərə görə» medala və mükafatlara layiq görülmüşdür. Baytarlıq elmləri doktoru, professor M.Musayev Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Biologiya elmləri bölməsinin akademik-katibi. AMEA Zoologiya İnstitutunun direktoru olmuşdur. Onun rəhbərliyi ilə çoxlu sayda elmlər namizədi və doktorları hazırlanmışdır. Q arayev A bdulla İsmayıl oğlu (1910-1968) Azərbaycan fiziologiya elminin banisi, tibb elmləri doktoru, akademik, Əməkdar Elm Xadimi Abdulla İsmayıl oğlu Qarayevin milli elmimizin inkişafında çox böyük xidmətləri olmuşdur. O, ölkəmizdə eksperimental fiziologiya laboratoriya sının ilk təşkilatçısı olmaqla onun əsas elmi tədqiqatları bioelektrik hadisələn, orqanizmin mütəhərrik karbohidrat deposu, subliminal qıcıq ların dekrementli ötürülməsi, Naftalan neftinin müalicəvi təsir mexanizmi və interoseptik mübadilə reflekslərinin öyrənilməsinə həsr edilmişdir. Naftalan neftində boy maddəsini də fizioloji tədqiqatlarda o, tətbiq etmişdir. A.Qarayev AKP MK-nin üzvü (1962-64), BDU-nun rektoru (1944-50), AMEA-nın biologiya və kənd təsərrüfatı bölməsinin akademik katibi (1952-56), Ali və Orta İxtisas Təhsili Komitəsinin sədri (1961-63), AMEA-nın Fiziologiya bölməsinin rəhbəri və Fiziologiya İnstitutunun direktoru (1953-68), İ.P.Pavlov adma Ümumittifaq Fizioloqlar Cəmiyyəti Azərbaycan bölməsinin sədri (1951-68) vəzifələrində çalışmışdır. Alim 15-ci (Sankt-Peterburq, 1935 , 45
21-cı (Buenos-Ayres, 1959), 22-ci (Leyden, 1962), 23-cü (Tokio, 1965) Beynəlxalq fizioloqlar konqresində iştirak etmişdir. Onun “Analızatorlann fiziologiyası” (1947), “Mərkəzi sinir sisteminin fiziologiyası” (1951), "Faqosıfozun fiziologiyası” (1960), “Boş beyin süfununun torabənzər törəmələri və vegetativ funksiyaları” (1965), “Sulukarbonlar mübadiləsinin hipotenniya şəraitində vəziyyəti” (1967), “İnteroreseptorlar və maddələr mübadiləsi” (1965, rus dilində) və s. əsərləri nəzəri və praktiki cəhətdən çox qiymətli əsərlər sayılır. A.Qarayev Lenin ordeni, 3 dəfə Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni, Qırmızı Ulduz ordeni və medallarla təltif edilmişdir. Onun rəhbərliyi ilə çoxlu sayda elmlər namizədləri və doktorları hazırlanmışdır. Həsənov Hüseyn H eydər oğlu (1932) AMEA-nın akademiki, biologiya elmləri doktoru, professor, Nyu-York Akademiyasının üzvü, əməkdar elm xadimi, A. İ. Qarayev adma Fiziologiya institutunun sabiq direktoru, «Beyin və davranış» şöbəsinin müdiri Həsənov Hüseyn Hey dər oğlunun elmi, pedaqoji və ictimai fəaliyyəti milli elmimizin tarixində ən önəmli yerlərdən birini tutur. H Həsənov elmi-tədqiqat fəaliyyətinə 1954- cü ildə Fiziologiya institutunda əvvəlcə laborant. sonra aspirant, 1957-cı ildən isə kiçik elmi ışçı kımı başlamışdır. O, 1958-ci ildə dissertasiya müdafiə edərək, biologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almış, 1961-cı ildən baş elmi işçi vəzifəsinə keçirilmiş, 1967-ci ildə isə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir Alim 1968-ci ildə elmi işlər üzrə direktor müavini təyin edilmiş və 1969-cu ildən etibarən Azərbaycan Elmlər Akademiyasının A.İ Qarayev adma Fiziologiya institutunun direktoru, eyni zamanda Beyin və davranış şöbəsinin davranış və təlim laboratoriyasının rəhbəri təyin edilmişdir. O, 1972-ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü, 1976-cı ildə isə həqiqi üzvü seçilmişdir Onun elmi-tədqiqat fəaliyyəti akademik A.İ.Qarayevin rəhbərliyi altında başlamış və bu tədqiqatların böyük hissəsini mərkəzi sinir sisteminin tənzimlənmə mexanizm lərinin vegetativ funksiyalarının öyrənilməsi və onların orqanizmin daxili mühitinin(homeostazın) tənzim edilməsində rolu kımı mühüm məsələlərin tədqiqi təşkil edir. Bu problem üzənndə işləyərkən o, interoreseptorlann qlıkemik reaksiyalara təsiri, baş beyin qabığı strukturaları, limbik retikulyar kompleksinin qlikohomeostazın tənzim edilməsində rolu, ontogenezdə qlikohomeostazın tənzim edilməsinin sınır mexanizmləri, interoreseptiv siqnalların öyrənilməsinin neyrofızıolojı və neyrokimyəvı mexanizmləri, inteqrasiya, eləcə də qabıq və qabıqaltı əlaqələr və funksiyaların lokalizasiyası kimi elmi tədqiqat istiqamətlən yaratmışdır. Həmin çoxcəhətli tədqiqatların 46
nəticələrində daxili analizator sistemin qabıq morfo-funksional struktudan haqqmda məlumatlar toplanmış, hippokamp, amıqdala, hipotalamus kimi lımbık strukturlann beyin qabığmda visseral təsirlərin formalaşması və interoreseptıv qlıkemik reaksiya- lann tənzimlənməsində mühüm rolu aydınlaşdınlmışdır. H. Həsənovun bu sahədəki tədqiqatlarının nəticələri, eləcə də onun rəhbərliyi altında aparılan işlər interoreseptıv mübadilə reflekslərinin sinir tənziminin qanunauyğunluqlarım müəyyən etməyə imkan vermişdir. Onun fəaliyyəti fundamental problem olan analizator funksiyaların təkamülü, inteqrasiya, mürəkkəb davranış formalarının fizioloji və bıokımyəvi əlaqələrin izah edilməsinə yönəldilmişdir. Məhz elmi fəaliyyət çərçivəsinin hərtərəfli sayı nəticəsində H.Həsənov nəinki fiziologiya sahəsində, eləcə də Azərbaycanda səhiyyə və fizika sahəsindəki alimlərlə elmi əməkdaşlıq edir ki. bu da alı sinir fəaliy yətinin patologiyası və psixi sinir pozğunluqlarının müalicə olunması üçün kompleks tədqiqatlar apanlmasina imkan yaradır. .H. Həsənovun adı fiziologiyanın mühüm problemlərinin böyük tədqiqatçısı kimi təkcə Azərbaycanda deyil, həm də respublikadan kənarda da məşhurdur. Onun işləri respublika, mərkəzi və xancı mətbuatda nəşr olunur. O, özünün elmi məlumatlan və ümumi nəticələn ilə Ümumdünya konqressləri. qurultaydan və sımpozıumlannda iştirak etmişdir. Onun işləri xarici konfrans və konqreslərə (Macanstan, Rumıniya), Ümumdünya fizioloqlar konqreslərə (Münhen, Dehli), ali sınır fəaaliyyətinə həsr olunmuş Ümumdünya konqresinə (Praqa), Ekspenmental nevroz simpoziumuna (Bcdın) və beynin İnteqrativ fəaliyyəti (Veymar). XVII Beynəlxalq fizioloji elmlər konqresinə (Pans), Beynəlxalq fizioloji elmlər konqresinə (Budapeşt). «İnterbeyin» xətti nlə III Beynəlxalq simpoziumuna, YUNESKO-nun beyin tədqiq edilməsi üzrə təşkil edilmiş I Ümumdünya konqressinə (İsveçrə, Lozanna) və s. təqdim olunmuşdur. Şirinov Nəriman Mikayıl oğlu (1929-2006) Azərbaycanda baytarlıq təbabəti, xüsusilə parazitologıya elminin inkişafında böyük xid mətləri olan alimlərimizdən bırı də akademik Şirinov Nənman Mikayıl oğlu olmuşdur. Alim 1949-cu ildə ADAU-nun baytarlıq təbabəti fakültəsinə daxil olmuş, 1950-cı ildə Moskva Baytarlıq Akademiyasının baytarlıq fakültəsinə köçürülmüş və 1954-cü ildə oranı bitirərək 1962- ci ildə namizədlik. 1970-cı ildə isə doktorluq dissertasiyalarını müdafiə etmişdir. O, 1974-cü ildə professor adını almış, 1991-ci ildə SSRİ Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının. 1992-ci ildə Rusiya Kənd Təsərrüfatı Elmləri Akademiyasının, 2001-ci ildə isə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçilmişdir. N.Şirinov 1957-1960-cı illərdə Azərbaycanda suda üzən ev quşlarının helmint və helmintozlannı öyrənərək helmıntologiya elmini yem məlumatlarla zənginləşdirmişdir. O, quşlarda 47
(qaz və ördəkdə) 46 helmiııt növü, o cümlədən elm üçün 10 yeni növ, ördəklərdə 38, qazlarda 25 növ müəyyən etmişdir ki, onlardan da 13-ü keçmiş SSRİ-də, 39 növü isə Azərbaycanda ilk dəfə olaraq qeydə alınmışdır. Alim 1971-ci ildə Moskvada keçirilən Xalq Təsərrüfatı Nailiyyətləri Sərgisinin bürünc medalına və fəxri diplomuna layiq görülmüşdür. O, SSRİ-də ilk dəfə neft tullantilan yə neft-kimya sintezi məhsullarının baytarlıqda və heyvandarlıqda istifadə etmək üçün öyrənilməsinə dair yaranmış problemin öyrənilməsinin vacibliyini sübut etmiş, 35 ildən çox qeyd olunan problemin öyrənilməsi ilə məşğul olmuş və bir elmi məktəb yaratmışdır. N.Şirinov 6 müəlliflik şəhadətnaməsinin, 175 elmi əsərin, 2 monoqrafiyanın, 3 kitabın, 4 kitabçanın müəllifidir. Onun əsərlərindən 4-ü Polşa, Bolqarıstan və Macarıstanda dərc edilmiş, tərtib etdiyi "Baytarlıqda neft mənşəli preparatlar" monoqrafiyası isə 1970-ci ildə Moskvada "Kolos" nəşriyyatı tərəfindən buraxılmışdır. O, 1981-ci ildə «Şərəf nişanı» ordeni ilə təltif edilmiş, 1990-cı ildə ona Azərbaycan Respublikasının dövlət mükafatı laureatı adı verilmiş, 2001-ci ildə elmin inkişafinda yüksək əməyinə görə Ümumittifaq Kənd Təsərrüfatı Elmləri Akademiyasının akademikləri K.İ.Skryabin və N.S. Vışelesskinin 100 illiklərinə həsr edilmiş xatirə medalları ilə təltif edilmişdir. N. Şirinov Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Baytarlıq İnstitutunda direktor olduğu 34 ıl müddətdə 11 elmlər doktoru, 62 elmlər namizədi hazırlamışdır. Hacıyev Yaqub Hüseyn oğlu (1929-2009) Ölkəmizdə baytarlıq təbabəti elminin inki şafında akademik Y.H.Hacıyevin çox böyük xidmətləri olmuşdur. O, 1946-cı ildə ADAU- nun baytarlıq təbabəti fakültəsinə daxil olmuş 1949-cu ildə
Sankt-Peterburq Baytarlıq institutuna köçürülərək, 1951-ci ildə burada ali təhsilini uğurla başa vurmuş, 1957-ci ildə Moskvada Skryabin adma Ümumittifaq Helmıntologiya İnstitutunun aspiranturasını bitirmişdir. Y. Hacıyev əmək fəaliyyətinə Zaqatala Kənd Təsərrüfatı texnikumunda müəllim kimi başlamış, 1951-1952-ci illərdə Şəmkir rayonu mərkəzi baytarlıq müalicəxanasmda baytar həkimi işləmişdir. O, 1952-1956-cı illərdə Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Baytarlıq Təcrübə Stansiyasının Naxçıvan dayaq məntəqəsində kiçik elmi işçi, 1956-1958-ci illərdə Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Əkinçilik İnstitutunun Naxçıvan Kənd Təsərrüfatı Zona təcrübə stansiyasında baytarlıq şöbəsinin müdiri, 1958-1959-cu illərdə Azərbaycan Kənd
Təsərrüfatı Nazirliyinin Respublika Baytarlıq Laboratoriyasında baş baytar həkimi vəzifələrində çalışmışdır. Alimin elmi fəaliyyəti 1959-cu ildən etibarən Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Baytarlıq İnstitutu ilə bağlı olmuşdur. O, 1959-1968-ci illərdə bu institutda müxtəlif vəzifələrdə çalışmış, 1968-ci ildən ömrünün sonuna qədər burada laboratoriya müdiri 48
işləmişdir, 1957-ci il-də namizədlik və 1968-ci ildə doktorluq dissertasiyalarını müdafiə etmiş, 1972-ci ildə professor elmi adını almışdır. 0 . 1972-ci ildə Ümumittifaq Kənd Təsərrüfatı Elmləri Akademiyasının müxbir üzvü seçilərək akademiyanın heyvandarlıq və baytarlıq üzrə Zaqafqaziya bölməsinin sədri vəzifəsini tutmuş, 1991-ci ildə isə akademiyanın həqiqi üzvü seçilmişdir. Y. Hacıyev 2001 -cı ildən AMEA-nın həqiqi üzvü idi. Onun elmi tədqiqatlarının başlıca istiqaməti baytarlıq helmintologiyası ilə bağlıdır. O, təbiətdə və heyvan orqanizmində mikroelementlərin miqdarından asılı olaraq, helmintozlann yayılma qanunauyğunluğunu öyrənmiş və ən geniş yayılmış helmintozlara qarşı müalicə-profilaktika tədbirləri hazırlamış, onların tətbiqini təşkil etmişdir. Y.Hacıyev helmintozlara qarşı orqanizmin müqavimətinin artınlmasi və terapiya məqsədi ilə mikroelementlərin tətbiqinin elmi əsaslarını işləmişdir. Onun bu istiqamətdə aldığı nəticələr mütəxəssislər tərəfindən yüksək qiymətləndirilərək onların keçmiş Sovetlər İttifaqının cənub regionlarında istifadəsi tövsiyə edilmişdir. Alim 20-dən artıq dərman bitkilərinin xassələrini araşdırmış, bəzi bitkilərin helmintozlara qarşı işlədilməsinə dair səmərəli təkliflər irəli sürmüşdür. Onun respublika şəraitində normativ sənəd kimi istifadə üçün nəşr etdirdiyi təlimatlar toplusundan baytarlıq idarələrində və tədris müəssisələrində geniş istifadə edilməkdədir. Azərbaycanda helmmtoloqlar məktəbinin yaradıcılarından biri olan Y.Hacıyevin yüksək ixtisaslı kadr hazırlığı işində böyük xidmətləri olmuş və onun rəhbərliyi ilə onlarca namizədlik dissertasiyası müdafiə olunmuşdur. Alimin tədqiqatları 180-dək elmi əsərdə, o cümlədən 10 kitabda öz əksini tapmışdır. O, "Azərbaycan aqrar elmi" jurnalının baş redaktoru idi Yaqub Hacıyev baytarlıq üzrə bır çox mötəbər beynəlxalq konfrans və simpoziumlardakı çıxışları ilə Azərbaycan eımını layiqincə təmsil etmişdir. Alimin xidmətləri yüksək qiymətləndirilmiş, o, bir sıra fəxri adlara layiq görülmüş, orden və mükafatlarla təltif edilmişdir Axundov Mirəli A bdulla oğlu (1902-1992) Milli biologiya, xüsusilə genetika elmimizin banilərindən bin. tanınmış, korıfcy alim, biologiya elmləri doktoru, professor, Əməkdar Elm Xadimi Mirəli Abdulla oğlu Axundov məşhur genetıklər A.S.Serobrovskı və N.K.Koltsovun rəhbərliyi ilə xromosomlarda krossmqover hadisəsinin öyrənilməsi ilə məşğul olmuş və elmi-praktıkı əhəmiyyətli nəticələrə nail olmuşdur. Onun sonrakı elmı-tədqıqat işləri ev quşlannın növ və cins tərkibinin genetik cəhətdən öyrənilməsinə, ontogenczdə dififerensıasıya olunmasına, bioloji aktiv maddələrin təsirinin araşdınlmasına həsr edilmişdir Alim 1937-ci ildə BDU-da ilk «Genetika və darvinizm» kafedrasım təşkil etmiş, 49
1988-ci ilədək onun rəhbəri olmuş və həmin kafedranın nəzdində Zaqafqaziyada yeganə olan «Təkamül təlimi» muzeyini yaratmışdır. Onun elmi yaradıcılığının əsas incisi Xl-XIX-əsrlərdə Azərbaycanda bioloji fikrin inkişafı tarixinin tədqiq edilməsidir. Müəllif faktlara əsaslanaraq sübut etmişdir ki, N.Gəncəvi. M.Fizuli. Ə. Xaqani, H.Zərdabi, M.F.Axundov kimi klassiklər bir sıra tibbi və bioloji fikirləri ilə zamanı qabaqlamışlar. Bu sahədə onun 20 məqaləsi və 2 monoqrafiyası çap edilmişdir. M.Axundov «Genetika», «Təkamül təlimi», «Biologiyaya giriş», «Darvinizm», «Darvin təliminin əsaslan», «Yer üzərində həyatın mənşəyi və inkişafı» kimi dərslik və dərs vəsaitlərinin, «Gənc quşçulara məsləhət», «Okeanda bir damla», «Nəğməli və bəzəkli quşlar» kitablannm, ümumilikdə isə 200-dən çox elmi əsər və məqalələrin müəllifidir. Alimin elmi irsi genetik olaraq övladlarına da sirayət etmişdir. Oğlu Fuad Axundov və qızı Ellada Axundova da professor elmi adı almış və atalarının elmi irsini davam etdirmişlər. M. Axundovun rəhbərliyi ilə ölkəmizdə genetika elmi sahəsində çoxlu sayda elmlər namizədi və doktoru hazırlanmışdır. Səfərov Yunis Baxşəli oğlu (1926-1994) Baytarlıq təbabəti elmləri doktoru, professor, tanınmış mikrobioloq, epizootoloq, «Şərəf nişanı» ordenli Yunis Baxşəli oğlu Səfərov ıızıın müddət ADAU-nun baytarlıq təbabəti fakültəsinin dekanı, «Epizootologiya, mikrobiologiya və vinısologıya» kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışmışdır. O, «Epizootologiya», «Baytarlıq mikrobiologiyası», «Baytarlıq virusologiyası», «Baytarlıq ışının
təşkili və iqtisadiyyatı», «Anların infeksion xəstəlikləri», «Balıqlann infeksion xəstəlikləri» və s. ali məktəb dərsliklərinin və dərs vəsaitlərinin müəllifi olmuşdur. Alimin elmi tədqiqatlannın əsas istiqamətini heyvan və quşlann bəzi infeksion xəstəliklərinin epizootoloji, patogenetik-patomorfoloji xüsusiyyətlərinin, diaqnostikası və profilaktikasının öyrənilməsinə həsr olunan fundamental-tətbiqi xarakterli axtanşlar təşkil edir. Azərbaycanda ilk dəfə olaraq qoyunların anaerob infeksiyaları törədicilərinin (qoyunların infeksion entcrotokscmıya, bradzot, quzuların anaerob dizenteriyası) həssaslığı, davamlılığı, yaşama müddəti və dəyişkənliyi məhz onun tərəfindən öyrənilmişdir. Alimin rəhbərliyi ilə mikrobiologiya, epizootologiya və virusologiyanın ən aktual problemlərinə həsr edilmiş 12 namizədlik və 1 doktorluq dissertasiyası hazırlanmışdır. Y. Səfərovun rəhbərliyi ilə onun xələfləri (S.Culfayev, RQədimov, Ş.Ələsgərov, E.Hüseynov, Ə.Məmmədov, İ.Məmmədov, M.Qurbanova, N.Əbdülhəlimov, R.Əliyev, S.Canməmmədov, A.Abbasov, İ.Nağıyev və b.) qaramal, qoyun, donuz və quşlann bəzi yoluxucu 50
xəstəliklərinin (qaramalın, donuzların pastcrcllyoz, qoyunların infeksion mastit, bradzot, quzuların anaerob dizenteriya, quşlann kolibakterioz, salmonellyoz) törədicilərinin torpaqda, suda, peyində, binalarda, xidmət əşyalarında və s. yaşama müddətim, Günəş şüalarının, temperaturun, dezinfeksiya maddələrinin, antibiotiklərin, sulfanilamid və nitrofuran qrupu preparatlarının təsirinə davamlılığını, həssaslığını, genetik əlamət və xassələrinin dəyişkənliyini ətraflı öyrənmişlər. Baytarlıq təbabəti tarixində ilk dəfə olaraq Y. Səfərovun rəhbərliyi ilə kənd təsərrüfatı heyvanlarının və quşlann bəzi infeksion xəstəliklərinə qarşı assosiasiya olunmuş və kompleks vaksinasiya üsulu tətbiq edilmiş və eyni adlı (rus dilində) monoqrafiya hazırlanmışdır. Alimin rəhbərliyi ilə heyvan və quşlann bəzi yoluxucu xəstəliklərinin törədicilərinin əsas genetik əlamətləri və xassələrinin (morfoloji, fizioloji, kultural, biokimyəvi, patogenetik, antigenlik və s.) dəyişilməsi mexanizmi və dinamikasını öyrənmək üçün təcrübə heyvanları (ağ siçan, hind donuzu, göyərçin, toyuq, ada dovşanı, qoyun) üzərində bioloji sınaq qoyulmasından, mikroorqanızmlərin onların orqanizmindən passaj olunmasından və attenuasiyasından geniş istifadə edilmişdi Səfərov K əbutər M irzəbala Oğlu (1911-1981) Azərbaycanda ilk dəfə olaraq kənd təsərrüfatı heyvanlarının (qaramal, camış, qoyun,keçi) ən təhlükəli zooantroponoz sayılan leptospiroz-infeksion sarılıq xəstəliyinin etioloji, epızootoloji, epidemioloji. klınıkı, patoloji-anatomıkı xüsusiyyətlərinin, patogenezi, diaqnostika və profilaktikasının, onun
törədicisinin patogenlik, virulentlik xassələrinin, eləcə də heyvanların həmin törədiciyə həssaslığının, davamlılığının öyrənilməsi ilə məşğul olan professor, baytarlıq təbabəti elmləri doktoru Kəbutər Mirzəbala oğlu Səfərovun ölkəmizdə baytarlıq təbabəti elminin tərəqqisində, inkişafında və yüksək ixtisaslı heyvandarlıq (zootexnik, baytarlıq təbabəti həkimləri və s.) kadrlarının hazırlanmasında olduqca böyük xidmətləri olmuşdur. O, 1933-cü ildə Moskva Zoobaytarlıq İnstitutunun baytarlıq təbabəti fakültəsinə daxil olmuş. 1937-ci ildə həmin institutu bitirmiş, 1937-1938-ci illərdə Azərbaycan SSR Dövlət Sığorta İdarəsində baş baytar həkimi vəzifəsində işləmişdir. Alim 1938-1940-cı illərdə Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin «Epizootologıya və mikrobiologiya» kafedrasında assistent, 1940-1963-cü illərdə kafedra müdiri, 1954-1963-cü illərdə isə «Epizootologiya və zoogigiyena» kafedrasının müdiri vəzifəsində işləmiş, 1945-ci ildə namizədlik. 1953-cü ildə isə Moskvada Ümumittifaq Elmi Tədqiqat Baytarlıq İnstitutunda 51
doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmişdir. O, 1947-ci ildə «Epizootologiya və zoogıgıycna» kafedrasının dosenti, 1954-cü ildən isə «Epizootologiya» kafed rasının professoru təsdiq edilmişdir. K. Səfərovun 50-dən artıq elmi əsəri vardır, o cümlədən Azərbaycan dilində
"Ümumi epizootologiya", "Xüsusi epizootologiya” dərsliklərinin və çoxlu sayda dərs vəsaitlərinin ilk müəlliflə- rindəndır. Alim 1963-cü ildən 1989-cu ilə qədər respublika Kənd Təsərrüfatı Nazirliyində elmi işlər üzrə baş idarənin rəisi vəzifəsində işləmiş, baytarlıq təbabəti mikrobiologiyası və epizootologiya üzrə çoxlu sayda namizədlik və doktorluq dissertasiyalarına rəhbərlik etmişdir. Axundov C ahangir Mehdi oğlu (1906-1978) Heyvandarlıq və südçülük elmləri sahəsində tanınmış, nıəhşur və görkəmli alim professor Cahangir Mehdi oğlu Axundov 1916-cı ildə birpilləli, 1925-ci ildə isə ikipilləli məktəbi bitirərək, elə həmin
ildə Azərbaycan Respublikası Politexnik İnstitutunun kənd
təsərrüfatı fakültəsinə qəbul olunmuş və 1930-cu ildə institutu müvəffəqiyyətlə bitirmişdir. İnstitutu bitirdikdən sonra C.Axundov hazırlıqlı və istedadlı məzun kimi Moskva şəhərində Ümumittıfaq Elmi-Tədqiqat Südçülük Sənayesi institutunun aspiranturasına qəbul olunmuşdur. 1933-cü ildə
aspiranturanı bitirdikdən sonra yüksək ixtisaslı mütəxəssis kimi, o, ADAU-nun “Südçülük” kafedrasına dosent vəzifəsinə seçilir və 1937-ci ildən isə həmin kafedranın müdin vəzifəsinə irəli çəkilir. C.Axundov 1938-cı ildə kənd təsərrüfatı elmləri namizədi. 1939-cu ildə isə dosent elmi adma layiq görülür. O, Azərbaycanda südçülük elminin əsasım qoyan, onu inkişaf etdirən ilk və yeganə alimlərdən biridir. Alim Respublikamızda camış südünün kimyəvi tərkibini, fiziki, bioloji və texnoloji xüsusiyyətlərini dərindən öyrənmiş və 1960-cı ildə müvəffəqiyyətlə elmi işi müdafiə edərək kənd təsərrüfatı elmləri doktoru alimlik dərəcəsinə layiq görülmüşdür. Ümumittifaq Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən 1961-ci ildə ona professor adı verilmişdir. C. Axundov ölkəmizdə aqrar elmi kadrlannm hazırlanmasında fəal iştirak etmişdir. Onun rəhbərliyi altında 12 aspirant və dissertant namizədlik dissertasiyalarını müdafiə etmiş, 2 doktorluq dissertasiyasına məsləhətçi olmuşdur. C.Axundov 120-dən artıq elmi məqalə, tədris-metodiki, kütləvi kitabçaların, o cümlədən 7 dərslik və dərs vəsaitinin müəllifidir. Keçmiş Sovetlər Birliyinin şəhərlənndə ixtisası üzrə keçirilmiş müşavirə və konfranslarda fəal iştirak etmişdir. 1959-cu ildə Londonda keçirilən XV Beynəlxalq Südçülük Konqresinin iştirakçısı olmuş və 52
"Camış südündən pendırçilik sənayesində səmərəli istifadə edilməsi yollan" mövzusunda məruzə etmişdir Professor C Axundov “Qafqaz” camış cinsinin yaradılmasında fəal iştirak etmiş müəlliflərindən biri kimi SSRİ Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi tərəfindən mükafatlandırılmışdır Tədris, tədris-metodiki və elmi-tədqiqat işləri ilə yanaşı, 1933-cü ildən başlayaraq fədakarlıqla çalışan və öz mənalı həyatını belə bir şərəfli sahəyə həsr edən C.Axundov 1934-1935 və 1949-1951-ci illərdə ADAU-nun zootexniklik fakültəsinin dekanı, 1938-1941-cı illərdə isə həmin universitetin aspirantura şöbəsinin müdiri. 1944-1947-cı illərdə Azərbaycan Heyvandarlıq-Təcrübə Stansiyasında baş elmi ışçı, 1942-1975-cı illərdə 33 il müddətində "Kənd təsərrüfatı heyvanlarının yemləndirilməsi və südçülük işi" kafedrasının müdiri, 1962-1963-cü illərdə Tədris İşləri üzrə pro rektor vəzifələrində işləmişdir. C.Axundovun elmi-pedaqoji fəaliyyəti və Respublikanın aqrar elminin inkişaf etdirilməsındəki xidmətləri Azərbaycan Dövləti tərəfindən yüksək qiymətləndirilərək ona 1966-cı ildə Azərbaycan Respublikasının "Əməkdar Elm Xadimi" adı verilmişdir. O, orden, medal və fəxri fərmanlarla mükafatlandırılmışdır. Verdiyev Z ülfüqar Q urban oğlu (1907-1992) Ölkəmizdə qaramal və zebulann yetişdirilməsi, onların genetik, seleksiya, bioloji və təsərrüfat xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, yüksək ixtisaslı zootexniya və baytarlıq təbabəti kadrlarının hazırlanması sahəsində 150-dən çox elmi əsənn, o cümlədən bır neçə dərsliyin, monoqrafiyaların, kitabların və dərs vəsaitlərinin müəllifi, ' Şərəf Nişanı" ordeni, “Əməkdə fərqlənməyə görə”, “İ.V.Miçurinin 100 illiyi” medalları ilə təltif edilmiş, professor, Əməkdar Elm Xadimi Zülfüqar Qurban oğlu Verdiyevin xüsusi xidmətləri olmuşdur. O, 1955- 1959-cu illərdə Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Hey vandarlıq İnstitutunun direktoru vəzifəsində çalışmış, sonralar isə ADAU-nun «Kənd təsərrüfatı heyvanlarının yetişdirilməsi və genetikası» kafedrasının müdiri
vəzifəsinə seçilmiş, ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə işləmişdir. Z. Verdiyev 1966-cı ildə «Kənd təsərrüfatı heyvanlarının yetişdirilməsi və genetikası» kafedrasının nəzdində “Zebuçuluq elmi-tədqiqat problem laboratoriyası” yaratmış və 1990-cı ilə qədər onun rəhbəri olmuşdur. Alimin rəhbərliyi ilə genetika, heyvandarlıq və zootexniya üzrə bir neçə elmlər namizədi və doktoru hazırlanmışdır Fərəhli haldır ki, Z.Verdiyevin zubuçuluğa və camışçılığa dair elmi məqaləsi BMT-nın «Azalmaqda və aradan çıxmaqla olan heyvan növləri» adlı külliyatında nəşr olunmuşdur. 53
Hacıyev Hacı M əm m ədbağır oğlu (1919-1989) Azərbaycanda baytarlıq təbabətinin təşəkkül tapmasında, müstəqil elm sahəsi kimi formalaşmasında, dinamik inkişafında və bu bəşəri əhəmiyyətli elm sahəsində milli kadrların və alimlər ordusunun hazırlanmasında baytarlıq təbabəti elmləri doktoru, professor Hacı Məmmədbağır oğlu Hacıyevin olduqca böyük və misilsiz xidmətləri olmuşdur. H. Hacıyevin tələbələri, aspirantları və elmi-pedaqoji kollektiv onu
ədəbiyyatçı alim,
yüksək erudisiyalı. intellektual səviyyəli pedaqoq, həssas, qayğıkeş bır insan və pedaqoq kimi dəyərləndirmiş, özləri üçün örnək hesab etmişlər. H.Hacıyev 1941-ci ildə ADAU-nun Baytarlıq təbabəti fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmiş, həmin universitetdə ordinatorluqdan başlayaraq qəzet redaktoru, kafedra müdiri, elmi işlər üzrə prorektor vəzifələrində çalışmışdır. Alim çoxsaylı dərslik, dərs vəsaiti, monoqrafiya, elmi və publisistik məqalələrin müəllifi olmuşdur Ölkəmizin əvəzsiz təbii sərvəti sayılan naftalan neftinin baytarlıq təbabətində ilk dəfə olaraq geniş tətbiq olunması məhz onun səyi və təşəbbüsü nəticəsində mümkün olmuşdur. O, 1947-ci ildə “Naftalan neftinin mədə önlüklərinin təqəllüsünə təsiıi” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş, 1948-ci ildə isə dosent elmi adı almış, 1951-ci ildə baytarlıq təbabəti fakültəsinin “Yoluxmayan xəstəliklər və kimik diaqnostika” kafedrasına müdir təyin edilmişdir. Alim 1962- ci ildə həmin kafedranın nəzdində “Naftalan nefti problem laboratoriyası” yaratmış və ona rəhbərlik etmişdir. O, 1967-ci ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş və professor alimlik rütbəsi almışdır. Alim İlk dəfə “Klinik diaqnostika” və "Kənd təsərrüfatı heyvanlarının yoluxmayan daxili xəstəlikləri” fənnindən Azərbaycan dilində dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin müəllifi olmuşdur. H.Hacıyevin rəhbərliyi ilə
çoxlu sayda elmlər namizədi hazırlanmışdır Rüstəmov Rüstəm Bəhram oğlu (1925-2007) 54
Azərbaycanda kənd təsərrüfatı heyvanlarının anatomiyasının və morfologi yasının öyrənilməsi sahəsində ilk elmlər doktoru, professor Rüstəm Bəhram oğlu Rüstəmovun baytarlıq təbabəti həkimləri və zootexniklərin hazırlanmasında çox böyük xidmətləri olmuşdur R.B.Rüstəmov sabiq SSRİ məkanında görkəmli an- atom və morfoloq kimi tanınmış və şöhrətlənmiş bir alim, elm xadimi idi. O, 1949-cu ildə ADAU-nm baytarlıq təbabəti fakültəsini bitirib, Sankt-Peterburq Ba}tarlıq institutunun "Cərrahiyyə" kafedrasının aspiranturasına daxil olmuşdur. Alim 1953-cü ildə "Atların çanaq-bud oynağının arterial qan təchizatı və çanaqətrafı oynaqlarının toxumlarının onurğa beynin novokaın blokadası fonunda keçiriciliyi" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş, 1953-1962-ci illərdə "Anatomiya" kafedrasında əvvəlcə assistent, soma isə dosent vəzifəsində çalışmışdır. R.Rüstəmov 1962-ci ildə Sankt-Peterburq Baytarlıq İnstitutunun doktoranturasına daxil olmuş və 1965-ci ildə "Camış, qaramal və qovunların çanaqətrafı əzələlərin arterial qan təchizatı və onların damar-sinir zonaları” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. 1968-ci ildə sabiq SSRİ Ali Attestasiya Komissiyasınm qərarı ilə ona professor elmi rütbəsi verilmişdir. O, 1967-1972-ci illərdə ADAU-nin elmi işlər üzrə prorektoru, 1997-ci ilədək kafedra müdiri vəzifələrində işləmişdir. Alim 100-don çox elmi əsərin müəllifidir. R. Rüstəmov 1975-ci ildə "İşində əla nailiyyətlərə görə" medalı ilə təltif olunmuş, 2003-cü üdə "Vektor" Beynəlxalq Elm Mərkəzi Mükafat Komissiyasının qəran ilə "Azərbaycanın tanınmış alimləri" Beynəlxalq layihəsinin qalibi olmuş və XXI əsnn tanınmış alımı" Beynəlxalq Diplomu ilə təltif edilmişdir. Onun rəhbərliyi ilə hazırlanmış və «Ev heyvanlarının anatomiyası» adlı ilk ali məktəb dərslikləri, çoxlu sayda metodiki vəsaitlər və s. hazırlanmışdır. R.Rüstəmov həm yüksək intellektual səviyyəyə və crudisıyaya malik alım, həm də qayğıkeş, həssas, humanist, hamı tərəfindən sevilən bir şəxsiyyət kımı bütün elmi ictimaiyyətin rəğbətini qazanmış pedaqoq idi. O, elmi-pedaqoji fəaliyyəti ilə bərabər, həm də mahir tarzən kimi tanınırdı. Onun atası məşhur tarzən Quzanlı Bəhrəm milli muğam sənətinin banilərindən biri Seyid Şuşinskini (Ağanı) uzun müddət tarda müşayət etmişdir. Rüstəm müəllimin ən böyük xidmətlərindən biri onun uzun müddət rəhbərlik etdiyi anatomiya və fiziologiya kafedrasında öz yetirməsi professor Adil Ramazanovla birlikdə kənd təsərrüfatı heyvanlarının və quşlann heç bir universitetdə analoqu olmayan, olduqca zəngin və nadir eksponatlara malik olan anatomiya muzeyini təşkil etməsidir. Rüstəmovlar ailəsi həm də təbabətə və baytarlıq təbabətinə irsən sadiq qalmasr ilə səcıyyələnrr. Alımın oğlu Etibar tibbi həkim, Daşqın və onun həyat yoldaşı Siyala xanım və qızı Rəna xanım baytarlıq təbabəti həkimidir. Siyala xanım Rüstəmova hazırda Respublika Baytarlıq Xidməti İdarəsinin rəisi vəzifəsində işləyir, həmin sahənin tərəqqisi, inkişafı və qlobal problemlərinin həlli üçün təqdirəlayiq, geniş diapozonlu fəaliyyət növlərinə rəhbərlik edir Qədimov Raul Abdulla oğlu (1939-2000) Baytarlıq təbabəti elmlən doktoru, professor, Əməkdar Elm Xadimi. Qədımov Raul Abdulla oğlu 1966-cı ildə ADAU-nun «Epizootologiya və mikrobiologiya» kaferdasmm assıstenti, 1967-cı ildə isə dosenti seçilmiş, 1970-1972-cı illərdə elmi katib. 1972-1978-cı illərdə elmi işlər üzrə prorektor vəzifələrində işləmişdir O, "Qoyunların ınfeksıon xəstəliklərinə qarşı kompleks assosiasiyalı vaksınasıyanın effektivliyinin öyrə- nilməsıfnəzəri əsaslarla)" mövzusunda elmi-tədqiqat ışını yekunlaşdıraraq 1976-cı ildə doktorluq dissertasiyasını müdafiə edib baytarlıq elimlən doktoru alimlik dərəcəsi almışdır. R. Qədımov 1978-cı ildə keçmiş SSRİ Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yarımda Tədris- Metodika Şurasının üzvü seçilmiş və həmin il ADAU-nun «Epızootologiya və mikrobiologiya» kafedrasının müdiri təyin edilmiş. 1990-1995-cı illərdə onun rektoru vəzifəsində çalışmışdır. Alimin işlədiyi tədqiqat əsərlərindən "Kənd təsərrüfatı heyvanlarının infeksıon xəstəliyinə qarşı müqavimətin artırılması" (1964), "Baytarlıqda toxuma biostimulyatorunun tətbiqi" (1972), "Heyvanlann ınfeksıon xəstəliklərinə qarşı immunobioloji reaktivlıyinə antibiotiklərin təsiri" (1977). "Heyvanlann immunoloji reaktivliyinə naflalanın təsiri" (1979), "Qoyunların immunobioloji reaktivliyinə selenin təsiri, «Klostridioza qarşı peyvəndləmə" (1982, 1988). "Zebu və onun hibridlərinin təbii müqavimətinin öyrənilməsi" (1983) və s. göstərmək olar. O, anaerob infeksiyalar zamanı yüksək temperaturun, rütubətli havanın immunitetə təsirim öyrənmiş və yüksək tempe- raturlu regionlarda qoyunların peyvəndlənməsının sxemini hazıdamışdır. Alimin bu sahədə yazdığı elmi əsərlər içərisində "Anaerob ınfeksıya zamanı yüksək temperaturlu, rütubətli havanm immunitetə təsın" (1979), "Qoyunlann immunobioloji reaktivliyinə temperaturun təsiri" (1982), "Ətraf şəraitdə yüksək temperaturun qanın biokimyəvi xüsusiyyətlərinə təsiri" (1987), "Ətraf mühitin yüksək temperaturunun quşlarda immunitetin formalaşmasına təsiri" və s. göstərmək olar. R. Qədimov 400-ə yaxın elmi əsərin, o cümlədən 22 dərslik və dərs vəsaitinin, xeyli metodik tövsiyələrin, monoqrafi yaların müəllifi olmuşdur. Alimin əsərləri ABŞ, Türkiyə, Almanıya, Meksika, Argentina, Fransa, Polşa və Macanstan kimi ölkələrin elmi ictimaiyyəti arasında geniş maıaq doğurmuşdur. 0.1979-cu ildə XXI Beynəlxalq Baytarlıq Konqresində iştirak etmiş, 1984- cü ildə Azərbay can Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Elmi-Texniki Şuranın, 1985-ci ildə elmi adlann venlməsi üzrə Cənubi Qafqaz Şurasının, 1987-ci ildə Ümumittiläq Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının üzvü, 1995-ci ildə Rusiya Aqrar Elm və Təhsil Akademiyasının həqiqi üzvü, akademiki seçilmişdir. Məmmədov Abbasəli Qasım oğlu (1925-1990) Biologiya elmləri doktoru, professor Abbasəli Qasım oğlu Məmmədov helmintologiya elmi sahə sində görkəmli alim olmuşdur. O, özünün elmi və elmi-praktiki əhəmiyyətli əsərləri və baytarlıq praktikasında geniş tətbiq olunan tövsiyələri, tədbirləri ilə Azərbaycanda, keçmiş SSRI-də və bır çox xarici ölkələrdə görkəmli tədqiqatçı kimi tanınmışdır. A.Məmmədov 1955-58-ci illərdə Azər.ETBI-nun aspirantı olmuş, "Camış və zebuların helmint faunasının 56
öyrənilməsinə aid" tədqiqat işləri aparmış və 1959-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetində namizədlik dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə etmişdir. A.Məmmədovun tədqiqatları əsasında qaramal, camış və zebularda 92 növ helmint aşkar edilmişdir. Qaramalda tapılan 83 növün 36-sı camışlarda, 50 növün 28-i zebularda, 50 növün 23-ü Azərbaycanda ilk dəfə qeydə alınmışdır. Qaramalda tapılan 3, camışda- 24, zebuda isə 23 növ helmint keçmiş SSRİ ərazisində ilk dəfə olaraq müəyyən edilmişdir. Qaramalda aşkar edilmiş 5 növ Kooperiya azərbaycanika, Nematodirus aznivi, Setariya Assaqovi, S.Qaqarini, Trixosefalus yerşovi, camışda isə I növ Parakoperiya retri helmintləri elmdə ilk dəfə qeydə alınmışdır. A.Məmmədovun tədqiqatları əsasında qaramal 12, camış 16, zebu isə 15 növ helmint üçün yeni sahib kimi müəyyən edilmişdir. A. Məmmədov 1969-cu ildə "Azərbaycanda qaramalın, camışların və zebunun helmint faunası komplekslərinin ekoloji-coğrafi təhlili və bu heyvanların helmintozlan ilə mübarizənin gələcək perspektivləri" mövzusunda Azərbaycan Dövlət Universitetində doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmişdir. O, 1968-ci ildə balıq xəstəliklərini öyrənən şöbəyə müdir təyin edilmişdir. A.Məmmədovun təşəbbüsü ilə balıqların parazitar xəstəliklərinin, xüsusilə respublikanın balıqçılıq təsərrüfatında, zavodlarında və su hövzələrində öyrənilməsinə aid məqsədyönlü tədqiqatların aparılması təşkil edildi. Onun rəhbərliyi ilə monogenetik və dinegetik sorucu qurdlann - daktilokiroz, kirodaktioloz, postdıplamatoz, kematozlann törətdiyi - filometriozoz tıkaııbaşlı qurdlann törətdiyi xəstəliklərin törədicilərinin bioekoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, epizootoloji vəziyyətin araşdınlmasına həsr edilmiş eksperimental və istehsalat şəraitində tədqiqat və təcrübələr apanlmışdır. Göstərilən xəstəliklərə qarşı kimyəvi preparatların işlədilməsi qaydalan öyrənilmiş, ümumi profilaktiki tədbirlər hazırlanmışdır. A.Məmmədovun laboratoriya əməkdaşlan ilə birlikdə tərtib etdiyi "Azərbaycanın balıqçılıq su hövzələrində balıqlann başlıca parazitar xəstəliklərinin yayılması, kartoqran və onlarla mübarizə üsullan" icmalannda on illik tədqiqat və təcrübələrin nəticələri verilmiş və bunlar böyük elmi və praktiki əhəmiyyət daşıyır. Sonralar o, laboratoriyada xəzdərili heyvanlann, əsas qunduzlann xəstəliklərinin öyrənilməsini təşkil etmişdir. A.Məmmədov əməkdaşları ilə birlikdə balıq və nutri xəstəliklərinin Azərbaycanda bioekoioji və epizootoloji xüsusiyyətləri və onlarla mübarizəyə aid çox dəyərli tövsiyələr hazırlamış, onlar elmi-texniki şurada təsdiq edilmiş və hazırda həmin xəstəliklərlə mübarizə işində geniş istifadə olunur.
O, respublikada helmintozlara qarşı kompleks tədbirlər planının hazırlanmasında digər alimlərlə birlikdə (S.M.Əsədov, H.H.Hacıyev, İ.Ə.Sadıxov) iştirak etmişdir. "Qaramalın fippozunun və kənd təsərrüfatı heyvanlarının paramfıtomozunun ləğv edilməsinə aid kompleks tədbirləri" Ümumittifaq xalq təsərrüfatı sərgisində bürünc medala layiq görülmüşdür. A.Məmmədov elmi-texniki şurada təsdiq edilmiş 14 işin hazırlanmasın- da və tətbiq edilməsində də iştirak etmişdir. Onun 181 elmi məqalə və digər əsərləri dərc edilmişdir. Bunlardan "Kənd təsərrüfatı heyvanlann fassiolyozu və onlarla mübarizə" (A.C.Qayıbovla birlikdə), "Camış və zebulann helmintozlan", "Azər- Yüklə 26,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|