Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

Həsən bəy Zərdabi (Məlikov) (1842-1907) Azərbaycanın maarif mücahidi, görkəmli ziyalısı, Moskva Universitetini bitirən ilk müsəlman türk məzun, Azərbaycanda ilk universitet təhsilli alim və müəllim, islam aləminin ilk təbiətşünas alimi, Bakı Gimna­zi­ya­sının ilk müsəlman türk müəllimi (1869-cu il), Azərbaycanda və bütün müsəlman Şərqində xeyriyyəçilik hərəkatının banisi və "Cə­miyyəti-Xeyriyyə"nin qurucusu (1872-ci il), 1873-cü ildə öz şa-girdləri ilə birlikdə Bakıda Azərbaycan türk dilində ilk teatr tama­şa­sı göstərən mədəniyyət xadimidir. Həsən bəy öz qiymətli həyatını xalqın savad alması və maariflənməsinə sərf etmişdi. O, Azərbay­can­da ilk qızlar gimnaziyasının açılmasının təşəbbüskarı, təşki­lat­çısı, 1906-cı ildə Bakıda Azərbaycan Müəllimlərinin Birinci Qu­rul­ta­yının təşkilatçısı və qurultayın sədri olmuşdur. Həsən bəy Azər­bay­can mətbuatının banisidir. O ana dilimizdə Azərbaycan milli mətbuatını yaratmış və 1875-1878-ci illərdə "Əkinçi" adında Rusi­yada ilk türkdilli qəzeti nəşr etmişdir. “Əkinçi” qəzeti Azərbay­can­da pedaqoji elmin inkişa­fında böyük rol oynamışdır. Qəzetin elə bir nömrəsi olmamışdır ki, orada maarifin, təhsilin, elmin təbliğinə yer verilməsin. H.B.Zərdabi qəzet vasitəslə üzünü ziyalılara tutub onları məktəb açmağa, elm, maarif və tərbiyə ilə məşğul olmağa çağırırdı.

O adını Azərbaycan Mədəniyyət tarixinə qızıl hərflərlə yaz­dı­ran dahi ziyalı, böyük təbiətşünas alim, pedaqoq, naşir və nasirdir. Onun babası Rəhim bəy və Səlim bəy o dövrün gözüaçıq adam­la­rından olmuşdur. Hər ikisi çar ordusunun zabiti olmuşdur.

Həsən bəy ilk təhsilini mollaxanada almış,1852-ci ildən isə atasının istəyi ilə rus dilində savad verən 4 sinifli Şamaxı şəhər mək­təbində oxumağa başlamışdır. Məktəbin son sinfində o, ca­vab­ları ilə imtahan komissiyası üzvlərini elə heyrətləndirmişdi ki, Qaf­qaz Təhsil Dairəsinin rəisi baron Nikolay Həsən bəyin təhsilini döv­lət hesabına Tiflis gimnaziyasında davam etdirməsi təklifini ver­miş­di. O yaxın qohumu, general Fərəc bəy Ağayevin köməyi ilə gim­na­zi­yada təhsilini davam etdirmişdir. 1860-cı ildə gimnaziyanı uğurla bitirən Həsən bəy Moskva universitetinin fizika-riyaziyyat fakültə­sinin təbiətşünaslıq fakültəsinin təbiətşünaslıq bölməsinə da­xil ol­muş­dur. Burada təhsil aldığı 1861-1865-ci illərdə o,böyük mə-nəvi inkişaf yolu keçmiş, özünün yüksək mədəniyyəti və istedadı ilə uni­versitetin müəllim və tələbələri arasında dərin hörmət qazan­mışdı.

XIX əsrin II yarısında Şimali Azərbaycanda maarifçilik ideya-larının başçısı, bu ideyaları əməli surətdə həyata keçirmək üçün yorulmadan təşəbbüs göstərən ziyalı Həsən bəy Zərdabi idi. Dövlət məmuru, məhkəmə katibi, gimnaziya müəllimi kimi müxtəlif vəzi-fə­lərdə çalışan Həsən bəy Zərdabi qəflət xalqı qəflət yuxusundan oyat­maq, onu maarif və mədəniyyətə qovuşdurmaq üçün milli mət­buata böyük ehtiyac olduğunu görürdü. O, 1870-ci ildən başlayaraq Azərbaycan dilində qəzət nəşrinə icazə almaq üçün Qafqazın rəsmi dairələrinə dönə-dönə müraciət etmişdi. Lakin dövlət məmurları Həsən bəyin xahişini hər dəfə müxtəlif bəhanələrlə rədd edir, istə­yi­nin qarşısına keçilməz sədlər çəkirdilər. Buna baxmayaraq Həsən bəy əzmi, iradəsi ilə bütün maneələri üstələdi, qəzetin müstəsna hal ola­raq Bakıda senzuradan keçilməsinə icazə aldı. İstanbuldan mətbəə hürüfatı gətirdi və beş illik mübarizədən sonra 1875-ci il iyun ayının 22-də ilk milli Azərbaycan qəzeti olan “Əkinçi”nin birinci nömrəsini çapdan çıxardı.Rusiya imperiyasında yaşayan bütün türk-müsəlman əhalisinin birinci mətbuat orqanı olan “Əkin­çi”nin nəşrə başlaması ilə ölkənin sosial-mədəni həyatında bir canlanma əmələ gəldi, demokratik ideyalar daha sürətlə yayılmağa başladı. ”Əkinçi” öz səhifələrində xalq kütlələrini sosial fəallığa, yeni, müasir mədəniyyətə cəlb edirdi. Azərbaycanın qabaqcıl fikirli adamları Mirzə Fətəli Axundzadə, Seyid Əzim Şirvani, Nəcəf bəy Vəzirov, Əsgər ağa Gorani, Məhəmməd Tağı Əlizadə, Əhsənül-Qəvaid, Məhbus Dərbəndi və başqaları bu qəzet ətrafında birləşərək feodal patriarxal quruluşun, orta əsr geriliyinin, köhnə həyat forma­ları və adət-ənənələrinin əleyhinə çıxır, ictimai həyatın bütün sahələrində tərəqqi, yeniləşmə, təzələnmə ideyalarını irəli sürüdülər. Qəzet 2 həftədə bir dəfə çap olunurdu. Onun beş şöbəsi var idi: ”Daxiliyyə”, “Əkin və ziraət xəbərləri”, “Məktubat” , “”Elm xə­bər­ləri”, “Təzə xəbərləri” idi. Onun əsas şöbəsi “Əkin və ziraət xə­bər­ləri” idi. Burada əkinçilik, bağçılıq, bostançılıq, maldarlıq, ümu­miy­yət­lə kənd təsərrüfatı sahəsində çalışan adamlara faydalı məs­ləhətlər verilirdi. ”Əkinçi”nin toxunduğu, təhlil və izahına ehtiyac duyduğu problemlər çox rəngarəng idi. Onun səhifələrində ictimai həyatın demək olar bütün sahələrinə dair yazılar dərc olu­nurdu. Orada çap edilən məqalələrdə iqtisadi, siyasi, mədəni, sosial, fəlsəfi, ədəbi-tənqidi, tibbi məsələlərdən söhbət açılır, geniş xalq kütlə­lə­rinə sağlamlığı qorumaq, torpağı becərmək, mal-qaranı bəs­lə­mək, məh­­sul­darlığı artırmaq qaydaları barədə faydalı məslə­hət­lər verilirdi. “Bəs nə üçün “Əkinçi”?”

Əvvəla fərqli mülahizələri açıqlamazdan öncə, kulturo­lo­gi­ya­nın bəzi nəzəri əsaslarını xatırlayaq. Bilənlər bilir ki, Kulturo­logiya – Mədəniyyətşünaslıq haqqında elmdir. “Mədəniyyət” anlayışı isə latın mənşəli “Culture” sözündən dönmədir. Antik dövrlərdə “Cul­ture”nin ilkin hərfi mənası “torpağı becərmək”, “emal (şum) et­mək”, “torpağı arıtlayıb yararlı hala salmaq”, əkin-biçinə hazır­lamaq, “becərmək” anlamındadır. Qədim dövrlərdə ilk yaranışında bu söz obyektdə insan əməyi ilə aparılan dəyişiklikləri ifadə etmək, əkin yerlərinin, torpaq sahələrinin və s. şumlandığını, sahmana salındığını bildirmək üçün istifadə edilib. İndinin özündə də “aqro­kul­tura” sözü termin kimi mövcuddur. Zaman keçdikcə insan fəa­liyyətinin nəticəsi olan “culture” (“kültür”- “kultura”) sözünün mə­na və məzmun tutumu daha da dərinləşib. O yalnız praktiki fəa­liy­yəti deyil, həm də mənəvi fəaliyyət sahələrini əhatə etməyə başladı. Elmə maddi və mənəvi Mədəniyyət anlayışları daxil oldu. Beləcə torpağı becərmək, emal (şum) etmək, torpağı arıtlayıb (təmizləyib) yararlı hala salmaq, əkin-biçinə hazırlamaq, becərməklə yanaşı, ar­tıq insan əlinin, zehninin, qəlbinin iştirakı ilə yaradılan bütün də­yər­lər “Culture” – “Kültür” – “Kultura” – “Mədəniyyət” əlaməti kimi qəbul olunmağa başladı…

Mədəni inkişaf dedikdə mövcud olan bütün dəyərlər sistemi, bütün yaradıcılıq sahələri, bütün elm, texnika, iqtisadiyyat, isteh-sa­lat, idarəetmə, səhiyyə, təhsil, ticarət, tikinti, yol, su, işıq, xidmət, təchizat… nəzərdə tutulur. Mədəni insan özünü deyil, özgəsini düşünərək yaşayan insandır. Çünki insanı vəhşilikdən ayıran məhz onun mədəni qazanclarıdır. İnsan varsa Mədəniyyət var, yaxud Mədəniyyət yoxdursa, İnsan da yoxdur…

İkincisi ondan ibarət idi ki,qəzetim məqsədi xalqı qəflət yuxusundan oyatmaq, maarifə,mədəniyyətə cəlb etmək idi.”Əkinçi” adı isə bu mövzulardan uzaq idi. Qəzetin adını “Əkinçi” qoymaqla senzuradan keçmiş oldu.

H.B. Zərdabi inkişaf yollarında əsasən qabaqcıl Avropa təcrü­bəsindən bəhrələnməyi vacib sayırdı və “milli-dini özgürlük” bəha­nəsi altında Qərbdən gələn yeniləşmə əlamətlərinin qarşısını kəs­mə­yə çalışan gerizəkalıları kəskin tənqid atəşinə tuturdu. Dünyagörüşü etibarilə Avropa meylli olan H.B.Zərdabi çağdaş dövrlə səsləşmə­yən köhnə fikirlərin, mədəni geriliyin təzahürlərini aradan qaldır­ma­ğa çağırırdı. Bəlkə də təzadlı səslənər, ancaq çox vaxt xalqın hə­ya­tın­dakı, məişətindəki yaramaz situasiyaların kəskin tənqidi – xalqa olan böyük sevgidən irəli gəlir.

H.B. Zərdabi pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuş, 1878-ci ildə Bakı realni məktəbində müəllim işləmişdir.

1879-1896-cı illərdə Zərdabda yaşamış, pedaqoji məqalələrlə çıxş etmiş, maaarifçiliklə məşğul olmuşdur.

1896-cı ildə Bakıya köşmüş, qız məktəbi açmaq istəmiş, am­ma baş tutmamış, “Kaspi” qəzetində əməkdaşlığa başlamışdır.

Həsən Bəy Zərdabinin əxlaqi görüşləri diqqəti cəlb edir. Zər­da­bi cəhaləti, xürafat və mövhümatı tənqid edirdi. O, şəxsiyyətin tər­biyəsinə fikir verilməsini məqsədəuyğun sayır, mənəvi keyfiy­yət­lərin inkişaf etdirilməsi, xüsusən vətənpərvərlik və milli hisslərin qüvvətləndirilməsini lazım bilirdi. O, insan həyatının mənasını xal­qı­na təmənnasız xidmətdə görür və bu barədə deyirdi: “Millətə və insaniyyətə xeyri olana bizlər çox aqil deyirik”.

Həsən bəy Zərdabi vətəndaşları öz insanlıq ləyaqətini anla- yıb başqaları tərəfindən alçaldılmasına, əzilməsinə, hüquqlarının ayaq­lar altına atılmasına yol verməməyə çağırırdı. O öz şərəfini, izzətini, hüquq və mənliyini qorumayan şəxsləri heyvandan belə aciz sayırdı.

Həsən bəy Zərdabi qadın təhsilini, əxlaq, fiziki və əmək tər­biyəsini daim diqqət mərkəzində saxlayır, fiziki tərbiyəni bir pe­da­qoji problemdən savayı, həm də ictimai problem kimi, fiziki tər­bi­yə­ni zehni və əxlaqi tərbiyə ilə vəhdətdə nəzərdən keçirirdi. H.Zər­dа­bi əqli, əхlаqi, hissi-еstеtik tərbiyə və əmək tərbiyəsinə yüksək əhə­miyyət vеrir və dеyirdi ki, bunlаrın аrаsındа qаrşılıqlı əlаqə vаrdır.

Zərdаbiyə görə, düzgün təşkil еdilən və şüurlu surətdə müəy­yən məqsədə dоğru yönəldilən əmək vаsitəsi ilə pоzulmuş аdаmlаrı, həttа cinаyətkаrlаrı dа tərbiyə еtmək оlаr. Əl əməyi uşаqlаrın əх­lа­qını sаflаşdırır, təkmilləşdirir, оnlаrdа təvаzökаrlıq və hörmət, iş­gü­zаr­lıq, vətənpərvərlik, əməksеvərlik və bаşqа insаni sifətləri tərbiyə еdir. O, məktəblərdə çilingərlik, хаrrаtlıq еmаlаtхаnаlаrı yаrаtmаğı, kənd şərаitində də uşаqlаrı mаldаrlıq, tаrlаçılıq işlər ilə tаnış еtməyi zəruri sаyırdı.

Həsən bəy Zərdаbi vətənpərvərliyi yüksək qiymətləndirir və həyаtın mənаsını хаlqa хidmət еtməkdə görürdü. О, gənclərə mü­rа­ciə­tində dеyirdi ki, əsl vətənpərvər о аdаmdır ki, vətəninə, хаlqınа təmənnаsız kömək еdir, hеç bir mükаfаt gözləmir, vətənin şöhrət və qüdrətini, rifаh hаlını аrtırır. H.Zərdаbi məktəb və tərbi­yə­ni аilədən, аilə tərbiyəsindən аyırmır, o аilənin uşаğın tərbiyə­sin­dəki rоlunа хü­susi diqqət yеtirirdi. Zərdаbiyə görə, аtа və аnаlаr övlаdlаrının tər­biyəsinə xüsusi qаyğı göstərməli, оnlаrı düzgün tərbiyə еtməli­dirlər.

Zərdаbiyə görə, tərbiyənin də, tərbiyəsizliyin də ilk mənbəyi аi­­lədir. Bunа görə də məktəb аiləyə kömək еtməli, övlаdlаrının tər­bi­yəsində çətinlik çəkən vаlidеynlərə pеdаqоji məsləhətlər vеr­mə­li­dir.

H.Zərdаbi gənc nəslin sаğlаmlığınа, fiziki tərbiyəsinə хüsusi diqqət yеtirir və dеyirdi ki, nахоşluq hаqqındа nаlə çəkməkdənsə, sаğlаmlığın qаyğısınа qаlmаq lаzımdır. Zərdаbi təmiz hаvаnı, suyu gü­nəş işığını sаğlаmlığın zəruri şərti hеsаb еdirdi.

Zərdаbi sаğlаmlıq və fiziki tərbiyə hаqqındа fikirlərini tibbə dair əsərlərində şərh еtmişdir. Zərdаbi dеyirdi ki, hər bir kəs xoş­bəxt оlmаq istəyirsə sаğlаm оlmаğа çаlışmаlıdır. Səlаmətlik bədən üçün böyük nеmətdir. Xoşbəxtlik mаl-dövlətə dеyil, bədənin sаğ­lаm­lığındаdır. Bunа görə də bədənin sаğlаmlığınа uşаqlıq və gənc­lik çаğlаrındаn qаyğı göstərilməlidir. H.Zərdаbi bədəni sаlаmаt sах­lа­mаq üçün zəruri оlаn gigiyеnik qаydаlаrı dа gеniş təhlil еtmişdir. Оnun fikrincə, insаn üçün piyаdа gəzmək çox vаcibdir.

О, dərini təmiz sахlаmаğı vаcib sаyır və dеyirdi ki, bunun üçün hr gün çimmək sаlаhdır, çünki bədən isti-sоyuğа аdət еdir. Də­niz suyu ilə çimmək bədəni bərkidir, iştаhаnı аçır, yоrğunluğu аlır. Zərdаbi sаğlаmlığın qоrunmаsındа yuхuyа xüsusi diqqət yеtir­miş­dir. İnsаnın yоrğunluğunu аlmаq üçün dincəlməsi, yuxu çox vаcib­dir.

H.Zərdаbi tərbiyə məsələsinə vacib pedaqoji prоblеm kimi bах­mışdır. О, fiziki tərbiyəyə isə ictimаi prоblеm kimi bахmışdır. О, əməyi fiziki tərbiyənin tərkib hissəsi hеsаb еdir və dеyirdi ki, fi­zi­ki tərbiyə şəхsiyyətin аhəngdаr inkişаfının mühüm şərtlərindən biridir.