Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

1) Peyğəmbərlər; 2) Alimlər; 3) Şəhidlər.

Quran bütün gücü ilə bilikisizliyə qarşı çıxır və bunun ilkin yolunu oxuyub-yazmaqda, öyrənməkdə görür. İslamda elm iki yerə bölünür:

l. Zahiri elm; 2. Batini elm. Zahiri elm ibadətlə bağlı olan elmdir.

Burada hədis (yəni, Həzrəti Məhəmmədin sözləri, davranışı ilə bağlı məlumatlar), Quranın təfsiri (yəni açıqlanması), fiqh (islam hüquq elmi) daxildir. Batini elm özü də iki yerə ayrılır: Elmi-müamilə və elmi mükaşefə.

Elmi müamilədə insan riyadan, lovğalıqdan, paxıllıq və qey­bət­lərdən uzaqlaşıb özünü tərbiyə, özünütəkmilləşməyə istiqa- mət­lə­nir. Bu elm insanlara gözəl əxlaqın, mənəvi sərvətlərin nədən iba­rət olmasını göstərir və bu sərvətlərə yiyələnmənin yollarını da ta­nı­dır.

Bu elm sahəsində insanların maddi və mənəvi həyatı təhlü- kələrdən qoruna bilir, hər cür günahlardan, xəta və xəstəliklərdən uzaqlaşması mümkün olur.

Elmi-mükaşefə isə qəlbə ilahidən gələn bir nurdur, xüsusi is­te­daddır, fitri qabiliyyətlərdir. Elmi-mükaşefə bu istedadlı insan- ları, fitrən qabil olan adamların fəaliyyətləri inkişaf etdirməklə məş­ğul olur.

Quran ayələrinin insanlarımıza daha aydın və ana dilində çatdırılması üçün Şərqdə Azərbaycan daha öncül mövqelərdə dura­raq Quranın tərcüməsi işinə başlamasıdır.

Mənbələrin verdiyi məlumata görə, Azərbaycanda Quranı ilk dəfə Azərbaycan dilinə tərcümə etdirən XV əsrdə Ağqoyunlu Uzun Hə­sən olmuşdur. XX əsrdə isə Bakı milyonçusu, maarifpərvər şəx­siy­yət Hacı Zeynalabdin Tağıyev olmuşdur. O, 1907-ci ildə Qu­ra­nın tərcümə və təfsirini Azərbaycan dilinə çap etdirmişdir. Quranı tər­­cümə edənlər Bakı Quberniya Qazisi Məhəmməd Kərim Cəfər­zadə və məşhur din xadimi Axund Əbu Turab olmuşdur.

H.Z.Tağıyev üç cilddə nəşr etdirdiyi bu müqəddəs kitabı 1907-ci ildə bir nüsxəsini Rus çarına, bir nüsxəsini İran şahına, bir nüs­xəsini isə türk sultanı Sultan Əbdül Həmidə hədiyyə olaraq göndər­miş­dir.

Sultana göndərilən bu hədiyyyə, xüsusi nüsxə olaraq qızıl suyu ilə yazılmış, almaz qaşlarla bəzədilmiş və qalın gümüş qutuda yerləşdirilərək Xeyriyyə Cəmiyyətinin üzvü müəllim və pedaqoq, görkəmli şair, ictimai xadim Abdulla Şaiqin qardaşı Axund Yusif Talıbzadə (Yusif Ziya adı ilə də məşhurdur) tərəfindən 1907-ci ilin 19 avqustunda Sultan Əbdül Həmidə təqdim edilmişdir.

Böyük ədib və şairimiz Abdulla Şaiq böyük qardaşı Axund Yusif Talıbzadənin Türkiyə səfəri haqqında belə yazmışdır: “Bakı qazisi Mir Məhəmməd Kərim Mir Cəfərzadə Quranı Azərbaycan dilinə tərcümə edib məşhur sərvətdar Hacı Zeynalabdın Tağıyevin pulu ilə çap etdirmişdir. Hacı tərcümənin əlli nüsxəsini qızıl suyu ilə çap etdirib qiymətli cildə tutdurmuşdur. Bu nüsxələrdən birinin cildini qalın gümüşdən yapdırıb ortasına da “La ilahə illəllah, Mühəmmədən Rəsulillah” sözlərini yazdırmış və qardaşım Axund Yusif Talıbzadə vasitəsilə həmin nüsxəni Türkiyə Sultanına hədiyyə göndərmişdir”.

Osmanlı arxivində mühafizə edilən yazılı bir sənədə əsasən Axund Yusif Talıbzadə - Xeyriyyə Cəmiyyətinin idarə işlərində vəzifə daşıdığını, ziyalı bir ailədən gəldiyini, Rus ali məktəbindən məzun olduğunu, müsəlman əhalisinin mənən və dinən xilafət məkanına daha qüvvətli bağlanması və onların aydınlanması üçün nəşr etdirdiyi günlük “Təzə həyat” qəzetində yazarlıq yapdığını saray nazirlərinə bildirdikdən sonra, Bakıda İslam Xeyriyyə Cəmiy­yətinin qurucusu və rəhbəri olan Hacı Zeynalabdin Tağıyevin təqib etməyə çalışdığı xətti hərəkəti saray üzvlərinə belə bildirmişdir: 1) İn­diyə qədər Qafqaz Türkləri yazışmalarında yalnız farscadan istifadə etmişlər. Bundan sonra farscanın yerinə ana dilimiz olan türkcənin istifadə edilməsi və genişləndirilməsi; 2)Məktəb kitabları­mızın türk dilində yazılması; 3) Məktəblərimizin proqramlarının Osmanlı Maarif proqramına müvafiq tərtib edilməsi; 4) Mərkəzi idarəsi Bolqarıstanın Varna şəhəri ilə İranın Urmiyə şəhərlərində yerləşən Erməni-Amerikan və Erməni-Proteston Komitələri Qafqaz və Azərbaycan türklərini xilafət məqamına bağlılıqdan və müqəd­dəs qaye olan İslam ittihadından uzaqlaşdırmaq üçün ərəbcə, türkcə, fars­ca və kürdcəyə vaqif olan ermənilər Qafqaza zərərli nəşriyyatlar soxurlar. Bunları bir an öncə təsirsiz hala gətirmək və Qafqaz müsəlmanlarına təsirini önləmək üçün qarşı nəşriyyatda bulun­mağımız gərəkir; 5) Qafqazdan İrana, Misirə və Avropaya fərarilik edib, oralarda tutulmayanların bir daha Qafqaza dönmələrinə izin ve­rilməməsi; 6) Uyğun bilinən məktəb müdirləri və müəllimlərin Osmanlı hökümətindən Qafqaza göndərilməsinin təmin edilməsi; 7) Dini kitabların və təfsirlərin, peyğəmbərimizin hədisləri, əxlaqi kitablar və bu mövzuda yararlı təmimlərin yayınlan­ması .

Axund Yusif Talıbzadə Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti­nin və onun sədri H.Z.Tağıyevin həyata keçirmək istədiyi əsas məsələləri bu şəkildə saray üzvlərinə anlatdıqdan sonra Qurani - Kərimin Hacı tərəfindən hazırlatdırılmış üç cildlik türkcə təfsirini, onun (H.Z.Tağıyevin) yazdığı bir məktubla birlikdə, Osmanlı Dövlətinin Padşahı II Əbdülhəmidə təqdim etmişdir.

Sultan Əbdülhəmid də bunun əvəzində brilyantla işlənmiş Osmanlı dövlətinin ən böyük, ən üstün medalını - birini H.Z.Tağı­yevə, o birini də Axund Yusif Talıbzadəyə təqdim etmişdir.