DərsliK İqtisad elmləri doktoru, professor

§3. XX ƏSRİN 50-60 VƏ 70-80-Cİ İLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCAN İQTİSADÇILARI TƏRƏFİNDƏN İQTİSADİ QANUNLARIN FƏALİYYƏTİ VƏ İSTİFADƏ MEXANİZMİNİN TƏDQİQİ
XX əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycanda iqtisadi tədqiqatların miqyası genişlənmişdir. Bu illərdə daha dərin elmi iqtisadi tədqiqatların aparılması üçün geniş imkanlar yaranır. Həmin illərdə Azərbaycanda iqtisadçı kadr potensialı güclənir, iqtisadi elmi-tədqiqat mərkəzlərinin şəbəkəsi daha da genişlənmişdir.

Müharibədən sonrakı dövr - iqtisadi münasibətlərin təkmilləşdirilməsi problemi həmişə olduğu kimi iqtisad elminin tədqiqat obyekti olmuşdur. Burada məqsəd Azərbaycan iqtisadçıları tərəfindən məhsuldar qüvvələrin inkişafına daha aktiv təsir göstərə biləcək formanı tapmaq və bununla da mövcud iqtisadi münasibətləri əks etdirən obyektiv iqtisadi qanunlarının fəaliyyəti və istifadə mexanizmini tədqiq etməkdən ibarət idi.

Bu məqsədlə də 1958-ci ildə iqtisadiyyat sektoru Azərbaycan SSR EA-nın İqtisadiyyat İnstitutuna çevrilmişdir. 1962-ci ildə Azərbaycanda Kənd Təsərrüfatının İqtisadiyyatı və Təşkili İnstitutu yaradılır. Burada da kənd təsərrüfatı sahəsində bir çox problemlər tədqiq olunur. 1965-ci ilin əvvəllərində isə Azərbaycan Dövlət Plan Komitəsi nəzdində İqtisadiyyat institutu təşkil olunmuşdur.

1966-cı ildə D.Bünyadzadə adına Xalq Təsərrüfatı İnstitutu açılır və getdikcə ölkədə iqtisadçı kadrların hazırlanmasının mühüm mərkəzinə çevridir.

Deməli, XX əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycanda iqtisadi fikrin inkişafında mühüm səciyyəvi cəhət iqtisad elminin differensiyasiyasıdır. Bu bütün dünyada olduğu kimi Azərbaycanda da nəzəri iqtisadın (siyasi iqtisadın), sahə və sahələrarası iqtisad elmləri də yaranmış və inkişaf etmişdir. Həmin dövrdə Azərbaycanda da iqtisadi fikrin nümayəndələri olan iqtisadçı kadrlar arasında ixtisaslaşma getmişdir. Azərbaycan iqtisadiyyatının profilinə uyğun olaraq: aqrar iqtisad elmi, neft iqtisadiyyatı, məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi və nəqliyyat iqtisadi əlaqələri, təkrar istehsal, o cümlədən işçi qüvvəsinin təkrar istehsalı məsələlərinə dair tədqiqatlar (dissertasiyalar), məqalə və kitablar dərc olunmuşdur. Habelə siyasi iqtisad, iqtisadi təlimlər və xalq təsərrüfatı tarixi üzrə xüsusi tədqiqatlar aparılır və iqtisadçı şərqşünaslar formalaşmışdır.

Azərbaycanda iqtisadi fikrin inkişafında görkəmli alim Ə.Sumbatzadənin böyük xidməti olmuşdur. O, Azərbaycan xalqının köçəri olması həm də Bakı (müstəsna) olmaqla ümumilikdə Azərbaycanın kapitalizm formasiyasını keçməməsi fikrini qeyri-elmi olmasının tarixi faktlarla əsaslandırılması bu problemlərə görkəmli alimin özünün "XIX əsrdə Azərbaycanın kənd təsərrüfatı" adlı əsərində cavab vermişdir. Azərbaycan qəzalarının timsalında kənd təsərrüfatının demək olar ki, bütün sahələrini tədqiq edərək qətiyyətlə sübut edir ki, Azərbaycanda tarix boyu üzümçülük, əkinçilik, ipəkçilik, pambıqçılıq, tütünçülük və digər aparıcı sahələrdə əmtəə istehsalı və muzdlu əmək üstünlük təşkil edir. Bu da kapitalizmin kənd təsərrüfatında əsas başlıca göstəricisi demək idi. Görkəmli alim həmin əsərdə Azərbaycan xalqını köçəri adlandıranlara da tutarlı cavab verir. O, maldarlıq təsərrüfatının xarakterini təhlil edərək Azərbaycan maldarlarının yaz və yayda yaylağa, qışda isə qışlağa köçmələrini əsas götürüb onları köçəri adlandıran XIX əsr müəlliflərindən fərqli olaraq, bunu köçəriliyin əlaməti deyil, düzgün olaraq Azərbaycanın təbii-coğrafi şəraiti ilə izah etmiş, bununla da azərbaycanlıların köçəri xalq olmaması nəticəsinə gəlmişdir. Ə.Sumbatzadə XIX əsrdə Azərbaycanın ictimai-iqtisadi fikir tarixinin bütün mənzərəsinin elmi təhlilini vermiş və bu vacib, ümdə problemin həlli, yəni həmin dövrdə Azərbaycanda sənaye həyatının öyrənilib tədqiq edilməsində mühüm rolu olmuşdur. Burada 1964-cü ildə "Elm" nəşriyyatı tərəfindən dərc olunan "XIX əsrdə Azərbaycan Sənayesi" adlı əsəri xüsusi əhəmiyyəti kəsb edir.

Deməli, 50-60-cı illərdə Azərbaycanda göstərilən sahələr üzrə elmi iqtisadi məktəblər yaranıb fəaliyyət göstərməyə başlayır. Həmin dövrdə Azərbaycan iqtisadçılarının böyük bir qrupu siyasi iqtisadın aktual problemləri ilə məşğul olmuşlar. Bura: H.Dadaşov, B.Axundov, Ə.Qasımov, M.H.Sultanov, Y.Məmmədov, H.Şirinov, F.Əmikişiyev, Ə.Heydərzadə, Q.Heydərov, Ə.Axundov, Q.Sadıqov, T.Vəliyev, S.İbadov, R.Qarayev və b.-nı aid etmək olar.

XX əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycanın görkəmli iqtisadçıları tərəfindən iqtisadi qanunların fəaliyyəti və istifadə mexanizminin tədqiqinə aid fikirlər söyləyərək B.Axundov tərəfindən tələbatın artması qanununun ilk tədqiqatçısı olduğunu qeyd etməliyik.

B.Axundovun qeyd etdiyi kimi "Tələbatın artması qanununun fəaliyyətinin ən mühüm ictimai istehsalın artması ilə cəmiyyətin, onun üzvlərinin tələbatı arasında hər bir konkret dövrə xas olan müəyyən nisbətdən ibarətdir".⁸⁹ Göründüyü kimi tələbatın artması qanununun fəaliyyət gücü kütlənin tələbatının onun istehsalına nisbəti ilə, yəni əhalinin rifahının əldə edilmiş səviyyəsi ilə ölçülür. Bu nisbət məlum olduğu kimi daim dəyişir. Lakin heç bir zaman tam tarazlaşmır. Çünki, bir qayda olaraq, "tələbat istehsalın və istehlakın həcmindən" həmişə irəlidə gedir. Onu da qeyd edək ki, kütlələrin tələbatının ağlauyğun şəkildə formalaşmasını öyrənmək və tələbatı düzgün və mütənasib olaraq nəzərə almaq iqtisadi nəzəriyyənin çox mühüm vəzifəsidir. Bunun üçün də ilk növbədə Ümumi Daxili Məhsulda (ÜDM) istehlak və yığım arasında optimal nisbətin müəyyən olunması vacibdir.

B.Axundovun fikrincə - tələbatın artması qanununun başlıca fəaliyyət mexanizmi cəmiyyətin əsas iqtisadi ziddiyyətlərindən, yəni bütün cəmiyyətin və onun ayrı-ayrı üzvlərinin hədsiz dərəcədə artan tələbatı ilə ictimai istehsalın hər bir müəyyən dövr üçün əldə edilmiş səviyyəsi arasında olan ziddiyyətdən ibarətdir. Onun dediyi kimi "İctimai əmək məhsuldarlığının durmadan artması... cəmiyyətin və onun üzvlərinin fasiləsiz artan tələbatını ödəmək üçün zəruri şərtdir..."⁹⁰ Deməli , tələbatın artması və digər iqtisadi qanunların fəaliyyət mexanizmi insanların istehsal fəaliyyətinə istiqamət verir ki, bu da insanlar tərəfindən hər bir dövrdə qarşıya qoyulmuş məqsədlərin həyata keçirilməsinə köməklik edir. Məlum olduğu kimi qanunların və o cümlədən tələbatın artması qanununun fəaliyyət mexanizmi müəyyən tarixi dövrün olduğu mərhələlərlə və eləcə də bazar iqtisadiyyatı şəraitində müxtəlif komponentlərinin məcmuudur və onlardan istifadə mexanizminin qarşıya qoyduğu məqsədə çatmaq üçün tətbiq edilən müxtəlif iqtisadi metodların və üsullarının məcmusudur.

50-60-cı illərdə Azərbaycan iqtisadi fikrinin inkişafında B.Axundov, Ə.Fərəcov, M.Mustafayev, Y.Məmmədov, T.Vəliyev, A.Həsənov və b-nın mühüm rolu olmuşdur.

Azərbaycanda iqtisadi fikir tarixinin bu mərhələsində aqrar fikrin inkişafında xidməti olan alimlərdən Ə.Mahmudov, S.Mirzəyev, A.Ələsgərov, H.Qasımov, Ə.Verdiyev, H.Xəlilov, T.Babayev, Ə.Qasımov, R.Məmmədov və b. olmuşdular.

Azərbaycanda bu illərdə sənaye problemlərinin öyrənilməsində A.Ağayev, A.Əlibəyov, Ş.Muradov, Z.Səmədzadə, Ə.Zərgərov, M.Ta­ğıyev, F.Fərəcov, V.Axundov və b.-nın böyük rolu olmuşdur.

Habelə, Azərbaycanda 50-60-cı illərdə Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin iqtisadiyyatına aid maraqlı tədqiqatlar aparan alimlərdən H.Hüseynov, İ.Əlibəyov, A.Bitte, D.Vəliyev və b.-nı göstərmək olar.

Bu illər Azərbaycanda iqtisad elminin nisbətən yeni sahəsi sayılan riyazi iqtisadiyyat, modelləşdirmə, proqramlaşdırma və proqnozlaşdırma sahələri ilə məşğul olan iqtisadçılardan B.Musayev, Q.İmanov, Ə.Əlirzayev və b.-nın tədqiqatları diqqəti cəlb edir.

XX əsrin 70-80-cı illərində isə Azərbaycanda iqtisad elmi və fikrinin inkişafında mühüm mərhələ olmuşdur. Ona görə də nəzəri iqtisadi məsələlərin öyrənilməsi həmin dövrün əsas əlaməti hesab olunmalıdır.

Nəzəri iqtisadi fikrin inkişafı üçün 70-80-cı illərdə iqtisadi şərait formalaşmış, elm və təhsil müəssisələri möhkəmləndirilmiş, iqtisadi mətbuatın fəaliyyəti təkmilləşdirilmiş, iqtisadi kadrların hazırlanması daha da yaxşılaşdırılmışdır. Həmin illərdə siyasi iqtisadın bir çox problemləri Azərbaycanın görkəmli iqtisadçı alimləri T.Vəliyev, M.Allahverdiyev, Ş.Muradov, Z.Səmədzadə, Ə.Mahmudov, A.Nadirov, A.Ələsgərov, H.Şirinov, Ə.Axundov, S.Hüseynov, S.Səfərov, M.Meybullayev, M.Əhmədov və b. tərəfindən tədqiq olunmuşdur. Bu illərdə bu görkəmli iqtisadçı alimlərin yaratdıqları elmi məktəblər bir çox gənc kadrları öz ətrafına toplayaraq nəzəri iqtisadi fikrin formalaşması və inkişafına əsaslı təsir göstərmişlər.

Tarixi inkişafın bütün mərhələlərində olduğu kimi, bu mərhələdə də iqtisadi fikir, iqtisadi düşüncə tərəqqiyə bu və ya digər dərəcədə təsir etmişdir. Lakin bu bir həqiqətdir ki, iqtisad elmi bir sahə kimi XIX əsrdə daha qabarıq surətdə fəaliyyət göstərmişdir. XX əsrdə isə bu elmin rolu daha da artmış, dünya iqtisadiyyatının inkişafına güclü təkan vermişdir.

1776-cı ildə A.Smitin "Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında" klassik əsərinin nəşri cəmiyyətin inkişaf konsepsiyasının formalaşmasında ciddi amil rolunu oynamışdır. Deməli, 200 ildən artıqdır ki, A.Smitin iqtisadi təlimi dünyanın bir çox ölkələrində iqtisadi siyasətin əsasını təşkil etmişdir.

XX əsrdə Azərbaycanın iqtisadiyyatı 70 il SSRİ-nin tərkibində olmasına baxmayaraq, o, əsrlərə bərabər inkişaf yolu keçmişdir ki, bu da 70-80-cı illərdə Azərbaycanda istehsalın elmi-texniki potensialının səviyyəsinə görə qonşu dövlətlərdən xeyli irəlidə olmuşdur. Bu fikri həmin illərdə Azərbaycanın çoxsahəli sənayeyə, güclü aqrar sektora malik olması da bir daha təsdiq edir.

Cəsarətlə deməliyik ki, mərkəzin təzyiqinə, hakim ideologiya ilə bağlı meydana çıxan çətinliklərə baxmayaraq bu illərdə Azərbaycanın iqtisadçı alimləri ölkə iqtisadiyyatının ən aktual problemlərinin tədqiqində aparıcı rol oynamışlar. Bu dövrdə Azərbaycan SSR EA-nın "İqtisadiyyat" İnstitutunda istehsalın intensivləşdirilməsi, əmək məhsuldarlığı, demoqrafiya, məşğulluq, məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi problemləri kompleks şəkildə tədqiq olunmuşdur. 80-cı illərin sonlarında Azərbaycanda müstəqillik ideyaları uğrunda mübarizənin genişləndiyi bir şəraitdə iqtisadçı alimlərimiz respublikanın təbii sərvətləri, istehsal potensialından istifadə ilə bağlı daha prinsipial mövqe tutmuşlar.

Bu illərdə Azərbaycanın hər cür sərvət və zənginliklərindən ölkə mənafeyi üçün istifadə edilməsi öz növbəsində müvafiq istehsal sahələrinin geniş miqyasda inkişafına səbəb oldu. 70-80-cı illərdə iqtisadi inkişaf sürəti sənayedə struktur dəyişiklikləri, iqtisadiyyatda əsaslı vəsait qoyuluşunun həcmi və istiqamətləri baxımından XX əsrin ən məhsuldar dövrü olmuşdur. Bu illərdə Azərbaycan nəinki özünü təmin etmiş, hətta hər il külli miqdarda vəsaiti keçmiş ittifaq fonduna ayırmışdı.

Təsadüfi deyildir ki, keçmiş müttəfiq respublikalar içərisində demək olar ki, ilk dəfə Azərbaycanda iqtisadi müstəqillik konsepsiyasının hazırlanması zərurəti meydana çıxmışdır. XX əsrin sonlarında yenidən öz mili müstəqilliyini qazanandan sonra Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında baş verən yeniləşmə ilə onun sosial-iqtisadi inkişaf sisteminin də xarakterində gedən əsaslı dönüşün keçid mərhələsi ilə eyni vaxtda üst-üstə düşməsi nəticəsində böhranın miqyasının daha da genişlənməsi, xüsusən də iqtisadi tənəzzül prosesinin xeyli kəsik və təzadlı cəryan etməsini doğurdu. Bu şəraitdə Azərbaycan iqtisadiyyatının hansı əsasla və necə inkişaf etməsi məsələləri qeyri-müəyyən baxışların və mövqelərin təsiri ilə hərc-mərclik şəraitində get-gedə geriləmə vəziyyətinə düşməklə, özünün müəyyən sahələrində mövcud istehsal potensialını hətta imkan daxilində tam qoruyub saxlamaq da mümkün olmadı. Həmin illərdə Azərbaycanda başlıca diqqət ölkə üçün yeni, həm də çox maraqlı görünən bazar münasibətlərinə tezliklə keçilməsinə artan güclü meyl həmin vaxtlar ondan heç də az əhəmiyyətli olmayan iqtisadi inkişafın öz həllini gözləyən başqa təxirəsalınmaz tərəflərinə diqqəti üstələdi. Bu şəraitdə demək olar ki, bütün səviyyələrdə ölkə iqtisadiyyatının aqrar böhrandan çıxması, ən vacibi isə Azərbaycanın yeni mühitlə gələcək tərəqqisinin səmərəli istiqamətlərinin müəyyən edilməsi barədə məqsədli elə bir ardıcıl fəaliyyət göstərilmədi. Təbii ki, yeni sistemə keçid məqsədləri ilə bu zəmin üzərində Azərbaycanın iqtisadiyyatının konkret olaraq hansı istiqamətlərdə inkişaf vəzifələri bir-birilə qarşılıqlı sıx əlaqəlidir. Bununla belə bu üzvi bağlılıq heç də onların hərəsinin özlərinə məxsus həll etməli olduqları müxtəlif səpkili problemlərin də mövcud olmasını istisna etmir. Əslində bu xüsusiyyətləri nəzərə almaqla Azərbaycan iqtisadiyyatı bazar münasibətləri sistemində malik olduğu imkanlardan daha dolğun və faydalı istifadə əsasında yüksək inkişaf səviyyəsinə qalxa bilər. Bunu xüsusi olaraq qeyd etməliyik ki, 80-cı illərin sonlarında Azərbaycanda müstəqillik ideyaları uğrunda mübarizənin genişləndiyi bir şəraitdə iqtisadçı alimlərimiz respublikanın təbii sərvətləri, istehsal potensialından istifadə ilə bağlı daha prinsipial mövqe tutmuş və Azərbaycanın bir müstəqil dövlət kimi yaşamağa qadir olduğunu konkret faktlarla sübut etmişlər.

Deməli, XX əsrin son illərində əsas məsələ azad iqtisadiyyatın Azərbaycanda xüsusiyyətləri, dünyanın inkişaf meylləri nəzərə alınmaqla qurulmasıdır. Bunun üçün də Azərbaycanda iqtisadi fikrin mövcud elmi potensialı bir növ inventarizasiya edilməli, dünya iqtisadiyyatında qəbul edilmiş normalar, baxışlar artıq özünü doğrultmuş iqtisadi prinsiplər, modellər nəzərə alınmaqla prioritet istiqamətlər müəyyən edilməlidir. Bununla da yaxın və uzaq gələcək dövrlərdə Azərbaycanın iqtisadi inkişaf strategiyası hazırlanmalıdır. Bütün bunlar iqtisadi fikir və ideyaların daha da inkişaf etdirilməsi, ona diqqətin artırılması nəticəsində təmin edilməlidir.