DərsliK İqtisad elmləri doktoru, professor

FƏSİL 12. ALMAN TARİXİ MƏKTƏBLƏRİ
§ 1. ALMANİYADA SİYASİ İQTİSADIN MEYDANA GƏLMƏSİ. F.LİST, ONUN İQTİSADİ BAXIŞLARI. MƏHSULDAR

QÜVVƏLƏR NƏZƏRİYYƏSİ
Qərbi Avropanın başqa ölkələrindən fərqli olaraq, Almaniyanın özünün klassik siyasi iqtisadı olmamışdır, bu da hər şeydən əvvəl, onunla izah olunur ki, burjua siyasi iqtisadının meydana gəlməsi üçün kapitalist istehsalının müəyyən yetkinliyinin olmamasıdır. Bununla belə, Almaniya bütün Qərbi Avropa ölkələrindən sonra kapitalist inkişafı yoluna qədəm qoymuşdur. Hətta XIX əsrin birinci yarısında Almaniya hələ də siyasi cəhətdən parçalanmış, iqtisadi cəhətdən geridə qalmış aqrar ölkə olaraq qalırdı. Ölkənin iqtisadi həyatı daxili gömrük maneələrinin bolluğu şəraitində keçir, vahid ticarət qanunvericiliyinin, vahid pul sisteminin, həmçinin vahid ölçü və çəki sisteminin olmaması ilə xarakterizə olunurdu. Almaniyanın iqtisadi birləşməsinin başlanğıcını qoymuş gömrük ittifaqı yalnız 1843-cü ildə yaranmışdır. Almaniyada sənaye çevrilişi, əgər XIX əsrin 40-cı illərində,baş vermişdirsə, lakin İngiltərə artıq güclü sənaye dövləti, kimi o dövr üçün "dünyanın emalatxanası" adlandırılırdı.

O dövrdə Almaniyada xarici ticarətin tam azadlığı hökm sürürdü və bu, gənc milli iqtisadiyyat üçün son dərəcə təhlükəli idi, belə ki, Almaniyanın texniki cəhətdən geridə qalan sənayesi ucuz və keyfiyyətli ingilis manufakturası və başqa fabrik malları ilə rəqabətə davam gətirə bilmirdi. Bu şəraitdə Almaniya sənayesinin İngiltərə və Fransa tərəfindən tamamilə məhv edilməsi təhlükəsi reallaşırdı.

Alman iqtisadi fikri qarşısında ölkənin yaranmış vəziyyətdən çıxış problemi qoyulurdu. Ölkənin iqtisadi geriliyinin aradan qaldırılması, onun siyasi birləşməsi məsələsinin həlli hər şeydən əvvəl, gənc kapitalist sənayesinə himayədarlıq edən və onun üçün möhkəm gömrük müdafiəsini yaradan, ölkəni birləşdirə bilən milli ideologiya hazırlaya biləcək güclü dövlət hakimiyyətinin yaranmasını tələb edirdi. Bu ideologiya alman millətçiliyi oldu.

Bu ideyalar F.Listin təlimində tam və parlaq ifadəsini taparaq inkişaf etdirildi.

Fridrix List (1789-1846-cı illər) XIX əsrin birinci yarısında alman burjuaziyasının görkəmli ideoloqu idi. XIX əsrin 40-cı illərində Almaniyada yaranmış alman siyasi iqtisad tarixi məktəbinin əsasında məhz onun baxışları dururdu. List kiçik Reytlingen şəhərində, varlı dabbaq ailəsində anadan olmuşdur. O, gənc yaşlarında Vürtemberq krallığının mərkəzi hökumətində işləməyə başlayır. 1817-ci ildə List Tübingen Universitetinin professoru olur. 1819-cu ildə Listin təşəbbüsü ilə Frankfurtda daxili gömrükxanaların ləğv edilməsini və vahid ümumalman proteksiya sisteminin qurulmasını qarşısına başlıca məqsəd qoyan "Alman sənayeçilərinin və kommersantlarının baş assosiasiyası"nın əsası qoyulur. Almaniyada feodal qaydalarının və feodal bürokratiyasının tənqidi üçün hökumət tərəfindən həbs olunmaq təhlükəsi ilə izlənilən List ABŞ-a mühacirət edir. Orada o, varlanıb 1832-ci ildə Amerika konsulu kimi Almaniyaya qayıtmışdı. O vaxtdan da List amerikan iqtisadçısı Hamilton tərəfindən irəli sürülmüş, dövlətin fəal surətdə iqtisadiyyata müdaxiləsini nəzərdə tutan və umummilli bazarın yaradılmasını, milli istehsalın ingilis səviyyəsi rəqabət qabiliyyətinə çatmasına qədər müdafiəsini qarşısına məqsəd qoyan proteksionizm ideyalarını inkişaf etdirmişdir.

1841-ci ildə Listin baş əsəri olan "Siyasi iqtisadın milli sistemi" buraxılır. Bu əsərin mərkəzi ideyası ondan ibarətdir ki, ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadiyyatı öz xüsusi qanunları ilə inkişaf etdiyinə görə bütün ölkələr üçün vahid siyasi iqtisad ola bilməz. Hər bir ölkənin öz milli siyasi iqtisad sistemi olmalıdır. Sonuncunun məqsədi, Listin rəyincə millətin müasir şəraitdə bütün dünyada və xüsusi milli münasibətlərin mövcudluğu zamanı özünün iqtisadi vəziyyətini saxlamaq və yaxşılaşdırmaqdan ibarətdir. List dəfələrlə qeyd etmişdir ki, siyasi (milli) iqtisadın vəzifəsi hər şeydən əvvəl, millətin iqtisadi tərbiyəsindən ibarətdir. List "siyasi iqtisad" terminini əvəz edərək, "milli iqtisad" terminini tətbiq edir. "Milli iqtisad" dedikdə o, inkişaf edən alman burjuaziyası üçün iqtisadi siyasət üzrə tövsiyələr sistemini başa düşür.

Ümumiyyətlə, List ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadi inkişafında olan və müxtəlif formasiyaların iqtisadi qanunlarının məzmununu təşkil edən ümumini, tipik və təkrar olanı rədd edərək, milli xüsusiyyətləri ön plana çəkirdi.

Milli sistemdə List məhsuldar qüvvələr nəzəriyyəsinə, həmçinin onunla əlaqədar əmək bölgüsü və millətlərin təsərrüfat inkişafı mərhələləri haqqında təlimə mühüm yer ayırırdı. List hesab edirdi ki, Almaniya üçün proteksionist siyasət əsasında sənayenin sürətli inkişafı daha mühümdür.

List belə hesab edirdi ki, millətin rifahı var-dövlətin kəmiyyəti ilə deyil, bu sərvəti yaradan məhsuldar qüvvələrin inkişaf dərəcəsi ilə şərtləndirilir. Məhsuldar qüvvələrin tərkib hissəsini o, "əqli kapital"da, yəni onun sərvətin başlıca mənbəyi hesab etdiyi elmdə, incəsənətdə olan nailiyyətlərdə, kəşflərdə, ixtiralarda və s. görürdü.

List başlıca və müəyyənedici məhsuldar qüvvələr dedikdə, fabrik-zavod sənayesini nəzərdə tutmuşdur. List belə hesab edirdi ki, məhz o, nəinki bütün başqa məhsuldar qüvvələri (əkinçilik, nəqliyyat, ticarət və s.) doğurur, həm də ölkənin mənəvi və mədəni tərəqqisinin, həmçinin onun siyasi müstəqilliyinin sadiq rəhnidir.

Millətin iqtisadi inkişaf mərhələləri haqqında təlim də Listə məxsusdur. "Millətin milli-iqtisadi irəliləyiş hərəkatında o, beş əsas mərhələni: 1) vəhşilik halı, 2) çobanlıq, 3) əkinçilik, 4) əkinçilik-manufaktura, 5) əkinçilik-manufaktura-ticarət mərhələlərini ayırmışdır.

Millətlərin təsərrüfat inkişafı mərhələləri haqqında olan təlimdən List öz iqtisadi siyasət konsepsiyasını yaradırdı. List təsərrüfatçılığın idealı kimi beşinci mərhələ üçün xarakterik olan sahələrin birliyini hesab edirdi. Bu inkişaf səviyyəsinə o zaman yalnız İngiltərə çatmışdı. Gənc ölkələrə - Almaniya və ABŞ kimi hələ III və IY mərhələlər arasında olan və təzəcə irəliyə - sənaye inkişafına tərəf hərəkət edən ölkələrə - gəldikdə isə, dövlətin dəstəyi onun daha qüdpətli və yetkin sənaye dövlətlərinin rəqabətindən milli iqtisadiyyat daxilində gömrük rüsumlarının köməyilə müdafiə köməyi olmadan bu ideala çatmaq mümkün deyil.

List hesab edirdi ki, geridə qalan ölkələri onları qabaqlayan millətlərin səviyyəsinə qaldırmaq üçün yeganə vasitə proteksionist (himayəçilik) siyasətidir. O, proteksionizm sistemini "millətlərin sənaye tərbiyəsi" vasitəsi adlandırırdı. Öz inkişaflarının ilk mərhələlərini yaşayan və sənayenin inkişafı üçün maddi şəraiti olmayan sırf aqrar ölkələrdə isə List proteksionizmi məqsədəuyğun hesab etmirdi.

Listə görə, Almaniya öz məhsuldar qüvvələrini və sənaye gücünü inkişaf etdirməklə birinci dərəcəli sənaye ölkəsi olub İngiltərəni ötər, Asiyada və Afrikada onun müstəmləkələri ola bilər. Gələcəkdə bu ideyalar geosiyasəti əsaslandırmaq üçün nasistlər tərəfindən istifadə olunmuşdu.

Listin ideyaları müasir dövrdə də öz əhəmiyyətini saxlayaraq iqtisadi geriliyini aradan qaldırmağa, siyasi birliyini möhkəmlətməyə can atan, inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün xüsusilə aktualdır.