DərsliK İqtisad elmləri doktoru, professor

§5. ALMANİYADA SOSİAL MƏKTƏB VƏ ONUN

METODOLOGİYASI
Almaniyada sosial məktəb XIX əsrin sonunda meydana gəlmişdir. Almaniyada, həmçinin ABŞ-da inhisarlar çox sürətlə inkişaf edirdi, birinci dünya müharibəsi illərində isə burada dövlət - inhisarçı kapitalizm sistemi yaranmışdı.

Cəmiyyətin təsərrüfat inkişafında dəyişikliklər, istehsalın sosialistləşdirilməsinə başlanması, iqtisadi hadisələrin təhlilinə sosial yanaşmanın zəruriliyi, Avstriya məktəbinin individualist göstərişlərinin aşkar köhnəlməsi - bütün bunlar mərkəzi sosial problemlərə meyl olan yeni elmi istiqamətin meydana gəlməsinə kömək etdi.

Almaniyada sosioloq və iqtisadçı R.Ştammler (1856-1938-ci illər) və siyasi iqtisad professoru R.Ştolsman (1852-1930-cu illər) oldu.

R.Ştammlerin əsas əsəri "Təsərrüfat və hüquq"dur (1896-cı il), burada o sosial məktəbin fəlsəfi və metodoloji prinsiplərini dürüst ifadə etmişdir. Ştolsman "Sosial kateqoriyalar" (1896-cı il), "Xalq təsərrüfatında məqsəd" (1909-cu il), "Xalq təsərrüfatı fəlsəfəsinin əsasları" (1925-ci il) əsərlərində həm də bu təlimin nəzəri - metodoloji əsaslarını inkişaf etdirmişdir.

Sosial məktəbdə A.Ammonun "Siyasi iqtisadın predmeti və əsas anlayışları" (1911-ci il), "Xalqın rifahı haqqında təlimin əsasları" (1926-cı il), F.Oppengeymerin "Xalis və siyasi iqtisadın nəzəriyyəsi" (1902-ci il), "Sosial məsələ" (1912-ci il), "Kapital olan dəyər və mənfəət" (1922-ci il), F.Petrinin "Marksın dəyər nəzəriyyəsinin sosial məzmunu" (1916-cı il), K.Dilin "Nəzəri və siyasi iqtisad (1916-cı il), "Kapitalizmin hüquqi əsasları" (1929-cu il) əsərləri mühüm yer tutur.

Sosial məktəb yeni tarix məktəbinin varisi olub, onun nümayəndələrinin arxasınca iqtisadi həyatın müəyyənedici amilləri kimi hüquqi və etik normaları nəzərdən keçirirdi. Lakin yeni tarix məktəbindən fərqli olaraq, sosial məktəbin tərəfdarları göstərirdilər ki, iqtisadi münasibətlər müəyyən sosial məzmuna malikdir ki, bu münasibətlərin arxasında insanlar arasında ictimai münasibətlər durur və əsasını iqtisadi hadisələrin təhlilinə sosial yanaşma təşkil edən iqtisadi nəzəriyyə yaratmağa cəhd edirdilər.

Bu məktəbin metodologiyası formanın məzmun üzərində üstünlüyünün qəbul edilməsinə əsaslanırdı.

Ştammler göstərirdi ki, insanlar üzərində əlaqələri məhz hüquq müəyyən edir, Dil isə qeyd edirdi ki, elmi tədqiqatın predmeti yalnız hüquqi iqtisadiyyatdır və sosial həyatda səbəb-nəticə yox, hüquqi qanun hökmranlıq edir. Ştammler hesab edirdi ki, iqtisadi hadisələrdə formanı və məzmunu fərqləndirmək lazımdır: məzmun insanların ictimai əmək bölgüsünə əsaslanan birgə fəaliyyətin, forma isə hüququn, dövlətin, qanunların köməyi ilə həyata keçirilən xarici tənzimlənmədir və sosial təsərrüfat yalnız forma ilə ölçülür.

Sosial məktəb iqtisadi qanunun mümkünlüyünü inkar etməklə çıxış etdi. Bu məktəbin tərəfdarları hesab edirdilər ki, iqtisadi həyatda həlledici və vahid motivi ayırmaq olmaz və sosial inkişafda qanunlar mövcud deyil. Dil sübut edirdi ki, siyasi iqtisadçı öz nəticələrinin subyektivizmi barədə xəbərdar etməlidir, belə ki, "digər bərabər şərtlər"ə olan isnadlar bir qayda olaraq bərabər olmayıb, qeyri-qanunidir. O yazırdı ki, insan təbiət elmlərilə məşğul olarkən tədqiq edir, sosial elmlərdə isə insan bu və ya digər təsəvvürlərə, məqsədlərə malik olmaqla, öz arzusu ilə yaradır. Sosial məktəbin nümayəndələri hesab edirdilər ki, sosial qanunlar insani motiv qanunlarıdır.

Ştolsman öz əsərlərində milli iqtisadiyyatda məqsədli göstərişlər haqqında xüsusilə yazaraq sübut edirdi ki, ali məqsədi cəmiyyətin bütün üzvlərinin layiqli yaşamasını təmin etməyə qabil olan xalq təsərrüfatında axtarmaq lazımdır.

Sosial məktəbin qiymətqoyma problemlərinə yanaşması da maraq doğurur. Sosial məktəb dəyər probleminin özünü və onun qanununu inkar etməklə çıxış etdi, avstriya məktəbinin əsas postulatlarını qəbul etdi və özünün qiymətqoyma nəzəriyyəsində bölüşdürücü fikri inkişaf etdirdi.

Sosial məktəbin nümayəndələri qiymətin tərifini verəndə tələb və təklif nəzəriyyəsinə əsaslanırdılar. Belə ki, Amon qiymətlərin 3 amilini: tələbi, istehsal əmsalını, ilkin istehsal olunan nemətlərin kəmiyyətini göstərirdi. Oppengeymer israr edirdi ki, mübadilə dəyəri funksiyadır, ikili münasibətlərin-hər bir əşyanın tələb və təklifinin nəticəsidir. İnhisar qiyməti onlar tərəfindən tələb-təklif funksiyası kimi şərh edilirdi.

Ştolsman və Oppengeymer dəyərin bölüşdürücülük nəzəriyyəsini yaratmışlar. Ştolsman hesab edirdi ki, dəyər yalnız bölüşdürücülük prinsipi əsasında başa düşülə bilər, belə ki, o, fəhləyə əmək haqqını, kapitalistə mənfəəti, torpaq sahibinə isə rentanı təmin etməlidir. Ştoltsman göstərirdi ki, dəyər problemi bölüşdürmə problemidir, əməyin özü isə dəyər üçün bölüşdürmə amili kimi əhəmiyyətə malikdir.

Sosial məktəb iqtisad nəzəriyyəsinin gələcək təkamülünə böyük təsir göstərdi. Bu məktəbin tərəfdarları bazar iqtisadiyyatının iqtisadiyyatın sosial islahatlaşdırılması vasitəsilə yaxşılaşdırılması, işçilərin korporasiyalarının təşkili yolu ilə mümkünlüyü müddəasına əsaslanırdılar. Onlar kapitalizmin sosial-iqtisadi ziddiyyətlərinin aradan qaldırılmasının əsas vasitəsini məhz istehsalın dövlət-hüquqi tənzimlənməsində və bölüşdürülməsində görürdülər. Sosial məktəb sosial antoqonizmlərdən uzaq olan yeni ictimai quruluşun əsasını xüsusi mülkiyyətin gələcək təkamülündə, onun səhmdar mülkiyyətə çevrilməsində, öz fəaliyyətlərini plan üzrə quran inhisarların inkişafında görürdü.