Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Elmi redaktor: N. A. Səfərov

9. BMT-nin Beynəlxalq Məhkəməsi

Məhkəmənin tərkibi. Belə bir təsəvvür yarana bilər ki, BMT-nin Beynəlxalq Məhkəməsi dövlətlər arasında olan mübahisələri həll etmək üçün əsas vasitədir. Bu, əlbəttə ki, belə deyildir; təkcə bir faktı

qeyd clmok kifayotdir ki, hor il yalnız dörd vo ya beş iş Mohkəməyə toqdim olunur. Digər tərəfdən, çox az hallarda istifadə olunan Daimi arbitraj məhkəməsindən başqa, beynəlxalq mübahisələri həll elmək üçün yeganə universal və daimi məhkəmə orqanıdır. 3-cü fəsildə biz göstərmişdik ki. Beynəlxalq Məhkəmə beynəlxalq hüququn inkişafına əhəmiyyətli töhfə vennişdir.

Məhkəmə Baş Məclis və Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən seçilən müxtəlif dövlətlərin vətəndaşı olan on beş hakimdən ibarətdir. Hakimliyə namizədlər Daimi arbitraj məhkəməsinin milli qrupları tərəfindən irəli sürülür. Bundan əlavə, mübahisənin hər bir tərəfi, əgər Məhkəmənin tərkibində onun vətəndaşı yoxdursa, həmin mübahisənin həlli müddətinə ad hoc hakim təyin edə bilər.

Məhkəmənin tərkibi «dünyanın əsas hüquqi sistemlərini təmsil etməlidin). Hakimlər yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə malik olmalı, ya öz ölkələrində ən yüksək məhkəmə vəzifələrinə təyin edilməsi üçün irəli sürülən tələblərə cavab verməli, ya da beynəlxalq hüquq sahəsində tanınmış nüfuzlu hüquqşünas olmalıdırlar» (Beynəlxalq Məhkəmənin Statutunun 2-ci maddəsi).

1982-ci ilə qədər Beynəlxalq Məhkəmə işlərə tam tərkibdə baxırdı. Sonralar isə Men körfəzi haqqında işdən başlayaraq. Məhkəmənin Statutunun 26-cı maddəsinə uyğun olaraq, mübahisələr baxılmaq üçün üç və ya daha çox hakimdən ibarət Palataya təqdim olunmağa başladı.

Sərhəd mübahisəsi haqqında (Burkina Paso (Mali), Quru və dəniz sərhədləri haqqında (Salvador/Honduras), Elettronica Sicula (ABŞ/İtaliya) və digər işlərə məhz kiçik tərkibdə Palata baxmışdır.

Məhkəməyə müraciət etmək imkanı. Beynəlxalq Məhkəmə Birləşmiş Millətlər Təşkilatmın əsas orqanlanndan biridir və onun Statutu BMT-nin Nizamnaməsinin aynimaz tərkib hissəsidir. Birləşmiş Millətlər 'fəşki latının bütün üzvləri ipso facto Statutun iştirakçı- landır və ona görə də müəyyən mübahisənin həlli üçün Məhkəməyə müraciət edə bilərlər (Statutun 35-ci maddəsi). BMT-nin üzvü olmayan dövlətlər də Statutun iştirakçısı ola bilər; Statutun iştirakçısı olmayan dövlətlər isə Təhlükəsizlik Şurasmm müəyyən etdiyi şərtlərlə Mohkəməyə müraciət edə bilərlər (35-ci maddənin 2-ci hissəsi); məsələn, 1949-cu ildə Albaniya ilə (Korfu kanalı işi) və 1988-ci ildə

Nauru ilo belo olmuşdu. Lakin arbitrajdan forqli olaraq, «yalnız dövlətlər Məhkəmə qarşısındakı işlorin tərəfi ola bilər» (Statutun 34-cü maddəsi). Doğrudur, BMT-nin Baş Məclisi, lohlükosizlik Şurası, Beynəlxalq atom enerjisi agentliyi (MAQATE), habclo Ümumdünya Poçt İttifaqından başqa, bütün ixtisaslaşmış təsisatlar Məhkəmədən məsləhət xarakterli rəy verməyi xahiş edə bilər. Qeyd edilməlidir ki, Məhkəməyə müraeiət edə bilmək məsələsi yurisdiksiya məsələsindən tamamilə ayndır. Əgər dövlət Statutun iştirakçısıdırsa və ya Baş Məclis və Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən müəyyən olunmuş şərtləri başqa cür yerinə yetirmişsə, o halda potensial baxımdan bu dövlətin istənilən mübahisəni Məhkəməyə vennək imkanı vardır. Məhkəmənin ona təqdim olunmuş konkret mübahisəni həll edə bilib-bilməməsi isə daha bir məsələdən - həmin mübahisənin bütün tərəflərinin Məhkəmənin yurisdiksiyasını qəbul edib-etməməsindən asılıdır. Statuta təkcə imza atılması hələ Məhkəməyə yurisdiksiya vermir; dövlət Məhkəmənin yurisdiksiyasını aynca tanımalıdır.

Mübahisə ilo bağlı işlərin məhkəmənin icraatına qəbul edilməsi. Məhkəmə öz yurisdiksiyasını həyata keçirməzdən qabaq ona təqdim olunmuş mübahisə məqbul hesab olunmalıdır, yəni icraata götürülmüş elan olunmalıdır. Müəyyən hallarda Məhkəmə öz yurisdiksiyasını həyata keçirməkdən imtina edə bilər. İşi öz icraatına götürmək üçün Məhkəmə: birincisi, mübahisənin hüquqi mübahisə olduğunu müəyyən etməlidir, yəni əmin olmalıdır ki, mübahisə beynəlxalq hüququn prinsip və normaları tətbiq olunmaqla həll edilə bilər; ikincisi, Məhkəmə müəyyən etməlidir ki, onun bu işə baxmaq üçün yurisdiksiyası vardır.

Mübahisənin «siyasi nəticələr» doğurması (bax: Cənub-qərbi Afrika işi (ilkin etirazlar mərhələsi, 1962-ci il), «siyasi» aspektləri olması (bax: Nikaraqua/llonduras işi), Təhlükəsizlik Şurasının həmin mübahisənin başqa bir aspekti ilə məşğul olması {Nikaraqua işi) onun hüquqi mübahisə olmasına heç də xələl gətirmir. Lakin əgər bütünlükdə mübahisə ilə bağlı Təhlükəsizlik Şurası BMT Nizamnaməsi əsasında müvafiq konkret tədbirlər görmüşsə. Məhkəmə yurisdiksiyasını həyata keçinnəkdən boyun qaçırmalıdır (bax: Lokerbi işi - Liviya/Böyük Britaniya, 1992-ci il).

Müvəqqəti müdafiə tədbirləri. Məhkəmənin Statutunun 41-ci maddəsinə görə, yurisdiksiya məsələsini həll etməzdən qabaq, Məhkəmə

«tərəflərdən hər hansı birinin müvafiq hüquqlannı qoruyub saxlamaq üçün görülməli olan istənilən müvəqqəti xarakterli tədbirləri göstərə bilƏD>. Məhkəmənin verdiyi bu cür göstərişlər məcburi qüvvəyə malik deyildir. Məhkəmənin müvəqqəti tədbirlər göstərməsi o prinsipə əsaslanır ki, Məhkəmə tərəfindən mübahisəyə baxılana qədər, tərəflərdən birinin mübahisənin mahiyyətinə toxunan istənilən hərəkəti mübahisənin digər tərəfinə münasibətdə onun hüquqi mövqeyini yaxşılaşdıra bilməz. Əksər işlərdə Məhkəmə müvəqqəti müdafiə tədbirləri göstərməkdən imtina etmişdir {Nüvə sınaqları haqqında iş (1973-cü il), Tehran girovları haqqında iş (ABŞ/İran - 1980-ci il), Lokerbi işi, Yaşıl Zolaq işi (Finlandiya/Danimarka; 1992- ci il) və b. Lakin 1993-cü ildə Bosniya və Herseqovina/Yuqoslaviya işində Məhkəmə göstərmişdi ki, Yuqoslaviya Bosniya və Herseqovinaya qarşı soyqınm aktlan törətməkdən çəkinməlidir. Beynəlxalq Məhkəmənin yurisdiksiyası. Yuxarıda qeyd etmişdik ki, dövlət öz beynəlxalq mübahisəsini həll etməyə, - xüsusilə üçüncü tərəfin vasitəsilə, - məcbur edilə bilməz. Bu o deməkdir ki, Beynəlxalq Məhkəmənin mübahisə ilə bağlı işlərdə yuris- diksiyası dövlətlərin

razılığından asılıdır.

Hər hansı üçüncü dövlətin beynəlxalq öhdəlikləri iki dövlət - iddiaçı və cavabdeh arasındakı mübahisənin predmeti ilə sıx bağlıdırsa, Məhkəmə həmin üçüncü dövlətin də razılığı olmadan bu mübahisəyə baxa bilməz.

Bu, məşhur Şərqi Timor işindən (1995-ci il) aydın görünür. İşin mahiyyəti belə olmuşdu. 1991-ci ildə Portuqaliya Avstraliyanın əleyhinə Beynəlxalq Məhkəməyə iddia ilə müraciət etmişdi. İddiada, Avstraliyanın 1989-cu ildə İndoneziya ilə bağladığı və Şərqi Timor ilə (İndoneziyanın işğal etdiyi, qabaqlar Portuqaliyanın müstəmələkəsi olmuş ərazi) Avstraliyanın şimal sahili arasında yerləşən kontinental şclfin birgə istismarını nəzərdə tutan müqavilə qanunsuz hesab edilirdi. Portuqaliya formal olaraq Şərqi Timoru idarə edən hakimiyyət kimi israr edirdi ki, Avstraliya birgə istismar haqqında müqaviləni İndoneziya ilə yox, məhz onunla bağlamalıydı. Öz ərizəsində Portuqaliya göstərirdi ki. Şərqi Timor

- öz-özünü idarə etməyən ərazidir və onun xalqı öz müqəddəratım təyin etmək hüququnu həyata keçirə bilməmişdir. Buna görə də 1975-ci ildən İndoneziyanın bu ərazidə olması hüquqa ziddir və xalqın öz müqəddəratını təyin etmək hüququna qarşı yönəlmişdir. İndoneziya ilə belə bir müqavilə bağlamaqla, Avstraliya Şərqi Timorun öz müqəddəratını təyin etmək hüququna hörmət etmək öhdəliyini (bu, erga omnes öhdəlikdir) pozmuşdur. Beynəlxalq Məhkəmə Portuqaliyanın o mövqeyi ilə razılaşdı ki. Şərqi Timor - öz- özünü idarə etməyən ərazidir və öz müqəddəratını təyin elmək hüququ erga omnes xarakteri olan hüquqdur. Lakin Məhkəmə mübahisə üzrə qərar çıxarmaqdan boyun qaçırdı. Məhkəmənin fikrincə, Avstraliyanın davranışını qiymətləndirməzdən qabaq, İndoneziyanın Şərqi Timora sahib olmasınımjıüquqauyğunluğu məsələsinə baxmaq lazımdır; başqa sözlə. Məhkəmənin qarşısındakı mübahisənin predmeti İndoneziyanın göstərilən ərazidə olmasının hü- quqauyğunluğu məsələsidir; bu mübahisə isə İndoneziyanın razılığı olmadan (Beynəlxalq Məhkəmənin yurisdiksiyasmı qəbul etmədiyinə görə) həll edilə bilməz.

Beynəlxalq Məhkəmənin yurisdiksiyasına razılığı dövlət müxtəlif yollarla verə bilər.

1.