Dərslik Naxçıvan Universiteti Elmi şurasının qərarı ilə nəşr olunur

  Yusif Küseyir oğlu türbəsi Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbinin 
ən  gözəl  nümunələrindən  biri  olan  bu  türbə  Naxçıvan şəhərində  yerləşir. 
Türbə  yeraltı  və  yerüstü  hissələrdən  ibarət  olub,  hər  iki  hissədə 
səkkizbucaqlı  formada  inşa  edilmişdir.  Türbə  konstruktiv  həllinin 
harmoniyası  və  gözəlliyi  ilə  diqqəti  cəlb  edir.  Türbənin  sərdabəsi  yuxarıda 
yastı olan günbəzlə örtülmüşdür. Türbənin yerüstü hissəsi içəridən çatmatağ 
şəkilli  sferik  günbəzlə  tamamlanır.  Xaricdən  prizmatik gövdəyə  malik olan 
türbə səkkiz üzlü piramidal örtüklə tamamlanmışdır. Həm içəridən, həm də 
xaricdən bişmiş kərpiclə üzlənmişdir. 
Sərdabənin  divarları    ilə  günbəz  arasında  kiçik  çıxıntılar  vardır. 
Sərdabə  günbəzinin  təpəsi  kəsilmiş  səkkizbucaqlı  fiqurla  tamamlanır. 
Türbənin  yuxarı kamerasının döşəməsində düzəldilmiş səkkizbucaqlı  deşik, 
onun altında yerləşən sərdabəyə açılır.  
Türbənin  qülləsi  səkkibucaqlı  formasında  olub  künclərdə  qalın 
dayaqlar  şəklində  işlənmiş,  dayaqlar  arasında  dördkünc  formalı  taxçalar 
yaradılmışdır  ki,  bu  da  türbənin  xarici  görünüşünə  özünəməxsus  görkəm 
vermişdir.  Qüllavari  hissənin  bu  tip  konstruktiv  həlli  onun  dayanıqlığını  və 
uzunömürlülüyünü artırmışdır.  
Türbənin  xarici  səthinin  hər  biri  müxtəlif  şəkilli  həndəsi 
ornamentlərlə  bəzədilmişdir.  Bu  ornamentlər  kiçik  kərpiclərdən 
quraşdırılmış, sonra gəc məhlulu ilə tavalar şəklində birləşdirilərək səthlərin 
üzərində  möhkəmləndirilmişdir.  Quruluşu  etibarı  ilə  türbənin  qərb  tərəfə 
baxan  səthi  fərqli  şəkildə  həll  edilmiş  və  burada  türbənin  giriş  qapısı 
yerləşdirilmişdir.  Çatmatağ  şəkilli  bu  qapının  üzərindəkii  kitabə  bildirir  ki, 
“Bu türbə xacə, sanlı rəis, dinin zəkası, islamın camalı, şeyxlər başçısı Yusif 
Küseyir oğlunundur”. Həmin kitabə türbənin hicri 557-ci ilin şəvval ayında 
(miladi 1162) tikildiyini də bildirir. Əsas fasaddan sol tərəfdəki kitabədə isə 
“Bənna  Əcəmi  Əbubəkir  oğlu  Naxçıvaninin  əməlidir”  şəklində  türbənin 
memarının adı qeyd olunmuşdur.
  
 

 
 
152 
 
 
 
Şəkil 89. Yusif Küseyir oğlu türbəsi. 
 
Yusif Küseyir oğlu türbəsinin dazili səthi bəzədilməmiş, xarici  səthi 
isə kərpicdən  yığılmış  sıx həndəsi  naxışlarla  üzlənmişdir.  Türbənin  səthləri 
ilə piramidal örtüyü arasında yaranan qurşaqda kufi xətti ilə yazılmış kitabə 
yerləşdirilmişdir.  Dekorativliyi  ilə  seçilən  bu  kitabə  zolağı  gövdə  ilə  örtük 
arasında yüngül bir keçid yaradır. Kitabənin hərfləri 20 x 20 x 4 sm ölçülü 
kərpiclərdən  düzəldilmişdir.  Yazılar    friz  müstəvisindən  2  sm  irəli  çıxaraq 
xüsusi effekt yaratmışdır.  
Memar  tağçaların  içərisini  də  naxış  kompozisiyaları  ilə 
yüngülləşdirmiş, künclərin vertikal ritmini, konstruktiv dəyərini artırmışdır.  
Bişmiş  kərpiclə  işlənən  türbənin  xarici  səthlərində  mürəkkəb 
kompozisiyalı  həndəsi  ornamentlərdən  geniş  istifadə  olunsada,  kərpiclərin 
bir  rəngli  olması  onun  görkəminə  sadəlik  vermiş,  aydın  və  təmiz  həndəsi 
biçiminin 
bütövlüyünü 
gücləndirmiş, 
ifadəli 
kolorit 
vermişdir. 
Prizmatik gövdə, piramidal günbəz, girinti-çıxıntıları üzlər, onları tamalayan 
horizontal  friz  bol  kölgə  -  işıq  effekti  yaradaraq  abidənin  baxımlığını 
artırmışdır. 

 
 
153 
 
Yusif ibn Küseyr məqbərəsinin bəzəklərində şirli kərpiclərdən istifadə 
olunmamışdır.  Bu  abidədə  yazılar  müxtəlif  ölçülü  kərpiclərin  hörgüyə 
düzülüşü nəticəsində əldə edilmişdir.
   
 
               
  
 
  
  Şəkil 90. Möminə xatın türbəsi. 
 
  Möminə 
xatın 
türbəsi 
Azərbaycan 
memarı Əcəmi 
Naxçıvaninin şah  əsəri,  Naxçıvan-Marağa  memarlıq  məktəbinin ən  dəyərli 
abidələrindən biridir. Türbə Naxçıvan şəhərində yerləşir. 
Türbənin kitabəsində: "...bu türbəni dünyanın elmli, adil məliki, böyük 
qalib Şəmsəddin Nüsrət əl islam və əl müslimin Məhəmməd Cahan Pəhləvan 
/Cahan  Pəhləvan  atabəy  Əbu  Cəfər  Məhəmməd  ibn  Atabəy  Eldəniz 
...dünyanın  və  dinin  cəlalı,  islamın  və  müsəlmanların  namusu  Möminə 
xatunun xatirəsinə tikməyi əmr etdi!..." yazılmışdır. 
 

 
 
154 
 
             
 
 
            Şəkil 91. Möminə xatın türbəsinin qoşa minarəli baştağı. 
 
Tədqiqatçı Ə. Ə. Ələsgərzadə baştağın üzərindəki çərçivədə abidənin 
tikilmə  tarixinin  "məhərrəm  582"  (miladi 1186)–cı  il  olduğunu  müəyyən 
etmişdir. Vaxtilə türbə yaxınlığında olmuş baştağın kitabəsindəki məlumata 
və  tarixi  qaynaqlara  görə  belə  bir  nəticəyə  gəlinmişdir  ki, "...türbə 
Məhəmməd  Cahan  Pəhləvanın  ölümündən  bir  az  öncə  bitmiş,  baştağ  isə 
onun  ölümündən  sonra  tikilmişdir.  Şübhəsiz  ki,  Məhəmməd  Cahan 
Pəhləvanın  özü  də  bu  türbədə  dəfn  edilmişdir".Tədqiqatçı Cəfər  Qiyasi bu 
fikrə  onu  da  əlavə  edir  ki,  yerli  əhali  arasında  abidənin  "Atabəy  Günbəzi" 
adlandırılması türbənin Atabəylərin soy türbəsi olduğuna işarədir. 
  

 
 
155 
 
     
 
 
    Şəkil 92. Möminə xatın kompleksinə daxil olan məscid. 
 
Möminə  xatın  türbəsinin  ümumi  quruluşu  Naxçıvan  memarlıq 
məktəbi  üçün  xarakterikdir.  Türbə  yeraltı sərdabə və yerüstü  qülləvari 
hissədən  ibarətdir.  Yusif  Küseyir  oğlu  türbəsi  ilə  müqayisədə  memar  bu 
türbənin  xarici  bəzəyində  həndəsi  ornamentlərin  daha  mürəkkəb 
kompozisiyasından  istifadə  etmişdir.  Ornamentlərdə  rəngli  kaşılardan 
istifadə edilməsi türbənin zahiri görünüşünə daha xoş görkəm vermişdir. 
XIX əsrə və XX əsr əvvəllərinə aid rəsm və fotoşəkillər onun vaxtilə 
böyük bir  memarlıq  ansamblının  tərkib hissəsi olduğunu  təsdiq edir. Türbə 
orta həcmli daşlardan inşa olunmuş, bişmiş kərpiclə üzlənmişdir.  
 

 
 
156 
 
    
 
 
    Şəkil 93. Möminə xatın türbəsinin kərpic bəzyi. 
 
Türbənin  sərdabəsi  planda  onbucaqlıdır.  Sərdabə  yuxarıya  doğru 
daralan  çatmatağlarla  tamamlanmışdır.  Tağlar  sərdabənin  ortasında  inşa 
edilən qalın onüzlü dayağa söykənmişdir ki, bu da sərdabənin örtüyünü daha 
da dayanıqlı etmişdir. 
Göbələkvari dayağın gözəlliyini və işlənmə effektini daha da artırmaq 
məqsədi  ilə  memar  onun  tinlərindən  qarşı  künclərə  kərpic  qabırğalar  – 
nervürlər atmışdır. Bu qabırğalar ulduzvari karkas yaratmışdır. Bu karkas da 
biçimcə  abidəni bəzəyən  və  riyazi ahəngdarlığa əsaslanan  naxış quruluşları 
ilə  bir  köklüdür.  Karkasların  araları  saya  naxışlı  kərpic  hörgüsü  ilə 
üzləndiyindən konstruksiyanın tektonik gözəlliyi daha aydın duyulur. 
Türbənin  yerüstü  hissəsi  xaricdə  onbucaqlı,  içəridə  isə  dairəvidir. 
Sərdabə  və  xarici  üzlərdən  fərli  olaraq,  Əcəmi  qüllənin  iç  tərəfində 
mürəkkəblikdən  uzaq  olmuş,  sayalığa  və  bütövlüyə  üstünlük  vermişdir.  İç 
məkanın uca silindrik tutumu sferik günbəzlə örtülmüşdür.  
Türbənin  kürsülüyü  gövdəsi  kimi  onüzlü  şəkildə  olub,  cilalanmış  iri 
daş  bloklarla  üzlənmişdir.  Türbənin  gövdəsi  yuxarıda  piramidal  örtüklə 
tamamlanmışdır. Lakin bu örtük hazırda qalmamışdır. Indiki halda türbənin 
yerüstü hissəsinin hündürlüyü  25 metrə yaxındır. Vaxtilə piramidal örtüklə 
birlikdə hündürlüyü 35 metr olmuşdur.  

 
 
157 
 
Onüzlü gövdənin qalın künc dayaqları bir qədər irəli çıxmış və dərin 
düzbucaqlı  taxçalar  yaratmışdır.  Taxçaların  üst  hissəsi  tağvari  formada  
stalaktitlərlə tamamlanmışdır. 
 
        
 
        
          Şəkil 94. Möminə xatın türbəsinin kərpic bəzyi. 
 
Stalaktit  və  tağlar  adi  və  kaşılı  kərpicdən  düzəldilən  ornamentlərlə 
örtülmüşdür.  Türbənin  üzərində  kitabələrdən  ibarət  memarlıq  bəzək 
elementləri  diqqəti  cəlb  edir.  Kərpicdən  yığılan  kitabə  türbənin  görkəminə 
xüsusi  gözəllik  vermişdir.  Ə.  Ələsgərzadənin  fikrinə  görə onüzlü  türbənin 
bütün  üzləri  yuxarıda  Yasin  surəsinin  mətni  ilə  haşiyələnmişdir.  İki  dəfə 
təkrar  olunan  bu  surə,  bir  dəfə  bir  üzdən  beşinci  üzə,  ikinci  dəfə  altıncı 

 
 
158 
 
üzdən onuncu üzədək davam edir. Yasin surəsi ilə haşiyələnmiş taxçalar  lap 
yuxarıda başqa bir yazı qurşağı ilə əhatə olunmuşdur.  Bu, kaşı ilə işlənmiş 
97  sm  hündürlüyündə  olan  bu  kitabə  türbənin  sifarişçisini  və  kimin 
xatirəsinə  inşa  edilməsini  göstərən  əsas  kitabədir.  Kitabəli  frizin  arxasınca 
türbənin tamamlayıcı çadırına keçid üç cərgədə yerləşdirilmiş stalaktitlə həll 
edilmişdir.  
 
                 
 
     Şəkil 95. Türbənin giriş qapısı üzərindəki kitabələr. 
 
Giriş  qapısı  türbənin  şərq  tərəfində  yerləşdirilmişdir.  Giriş  qapısı 
dayaz  sivri  tağça  içərisinə  salınmış,  onun  üstündə  kərpicdən  kufi  xətti 
ilə "Bənna  Əcəmi  Əbu  Əkr  oğlu" kitabəsi  yığılmışdır.  Baştağ 
kompozisiyasının  üstündə,  tinləri  birləşdirən  düzbucaqlı  çərçivədə  eyni 
xəttlə türbənin tikinti tarixi yazılmışdır (1186). 
 

 
 
159 
 
       
 
 
       Şəkil 96. Türbənin bəzəmə motivindən nümunələr. 
 
Türbənin  xarici  səthi  həndəsi  ornamentlə  naxışlanmışdır.  Möminə 
Xatun  türbəsinin  on  səthinin  doqquz  tağçasının  şəkilləri  bir-birindən 
tamamilə  fərqlənən  həndəsi  ornamentlərə  malikdir.  Türbənin  giriş  qapısı 
olan  onuncu  səthin  tağçasında  doqquz  səthdən  birinin  ornamentləri  təkrar 
edilmişdir. Ornamentlər  başlıca  olaraq  kərpicdən  və  firuzəyi  kaşılardan 
yığılmışdır.  Ornamentlərin  əsasında  çoxguşəli  ulduzlar  və  çoxbucaqlılar 
durur. Memar müxtəlif ornamentləri bir-biri ilə əlaqələndirərək ahəngdarlıq 
yarada bilmişdir. 
Türbənin  yerüstü  hissəsinin  içəri  tərəfi  zəngin  dekorativ  bəzəkdən 
mərum olmaqla başlıca olaraq sadədir. İş tərəfdə 20 m hündürlükdə yerləşən 
kitabə qurşağı və dör ədəd böyük ölçülü medalyon vardır. Medalyonlar gəc 

 
 
160 
 
üzərində  oyma  üsulu  ilə  işlənmiş  həndəsi  və  bitki  ornamentlərindən 
ibarətdir.  Özünəməxsus  kompozisiyada  işlənən  medalyonların  özəyinin 
"Allah"  sözü  təşkil  edir.  Bu  özəyin  ətrafında  çoxguşəli  ulduzların  arasında 
Ömər, Osman, Əli sözləri yazılmışdır.  
   Culfa  karvansarası  Culfa  rayonunun  Gülüstan  kəndində,  Araz 
çayının sol sahilindədir. Culfa (Gülüstan) karvansarasının qalıqları 1974-cü 
ildə çöl-tədqiqat işləri zamanı aşkar edilmiş, 1978-ci ildə binanın planı tam 
üzə çıxarılmışdır.  
 
 
Şəkil 97. Culfa karvansarası. 
 
Bakı-Culfa  dəmiryolu  xətti  çəkilərkən  (1939-1940)  karvansaranın 
təqribən  yarısı  dağılmışdır.  Tədqiqatlar  nəticəsində  Culfa  karvansarasının 
Azərbaycanda  yolüstü  karvansaralar  içərisində  ən  görkəmli  və  möhtəşəm 
abidə  olduğu  müəyyənləşdirilmişdir.  Ümumi  uzunluğu  37  m  olan  Culfa 
karvansarasının  eyni  tipi  Araz  çayının  sağ  sahilində,  demək  olar  ki, 
bütünlüklə  salamat  qalmışdır.  Karvansaraların  hər  iki  sahildə  üzbəüz 
yerləşməsi  hələ  Araz  çayı  üzərində  körpü  tikilməzdən  əvvəl  burada  çay 
bərəsinin  işlədiyini  göstərir  və  karvansaraların  tikilmə  dövrünü  XIII  əsrin 
əvvəllərinə aparıb çıxarır. Karvansara çaydaşıdan tikilmiş və gəc məhlulu ilə 

 
 
161 
 
suvanmışdır. Culfa  karvansarasının içərisində çoxlu  yaşayış otaqları vardır. 
Bəzi otaqların örtük hissəsi maraqlı konstruksiyaya malikdir. Binanın şimal 
tərəfində  sağ  və  solda  tağ  formasında  dərin  divar  oyuqları  olan  böyük  zal 
mövcuddur.  Bu  zal  haqqında  qəti  fikir  söyləmək  çətindir.  Lakin  belə  plan 
quruluşuna malik köhnə məscidlər də məlumdur.
  
 
              
 
       Şəkil 98. Möminə xatın türbəsinin sərdabəsi. 
 
Qarabağlar Türbə Kompleksi.   Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında 
yerləşən  tarix  və  mədəniyyət  abidələr  yalnız  Azərbaycan  tarixi  üçün  deyil, 
həm  də  Yaxın  Şərq  və  Cənubi  Qafqaz  tarixinin  öyrənilməsi  üçün 
əhəmiyyətlidir.  Muxtar  respublikamızdakı  bir  çox  tarixi  abidələr  dünyada 
bənzəri  olmayan  mədəniyyət  inciləridir.  Belə  mədəniyyət  incilərindən  biri  
də  Qarabağlar  Türbə  Kompleksidir.  4  iyul  2016-cı  ildə  Qarabağlar  Türbə 
Kompleksinin  bərpası  və  tədqiq  olunması  haqqında  Naxçıvan  Muxtar 
Respublikası Ali Məclisi Sədrinin Sərəncamı qüvvəyə minmişdir. 
 

 
 
162 
 
 
             
 
 
            Şəkil 99. Qarabağlar türbəsi. 
 
Qarabağlar Türbə Kompleksi Orta əsr Azərbaycan memarlığının nadir 
sənət  əsərlərindəndir.  Şübhəsiz  ki,  belə  mədəniyyət  inciləri  birdən  birə 
yaranmamış,  mədəni  inkişafımızın  təkamülünün  nəticəsi  olmuşdur. 
Araşdırmalara  əsaslanaraq  demək  olar  ki,  nadir  konstruksiyalı  memarlıq 
abidələri  Naxçıvanda  hələ  Eneolit  və  Tunc  dövründən  başlayaraq  inşa 
olunmuşdur. Tədqiqatlar göstərir ki, Kəngərli rayonunun ərazisi, o cümlədən 
Qarabağlar  kəndi  Azərbaycanın  dünya  əhəmiyyətli  tarix-mədəniyyət 
abidələrinin qruplaşdığı əsas regionlardan biridir.  
 
Qarabağlar  kəndinin  ərazisində  aşkar  olunan  ən  qədim  abidələr 
hələlik  Eneolit  dövrünə  aid  olsa  da,  burada  daha  qədim  abidələrin  aşkar 
olunacağı  gözlənilir.  E.ə.  III  minillikdən  başlayaraq  Qarabağlar  kəndində 
qala tipli yaşayış məskənləri formalaşmışdır. Hazırda bu kəndin ərazisində I 
Bəzəkli,  II  Bəzəkli,  Qalacıq,  Qarabağlar  qalası,  I  Suzqunlar,  II  Suzqunlar 
qalası  adı  ilə  qeydə  alınan  müdafiə  istehkamları  mövcuddur.  Bu  abidələrin 

 
 
163 
 
tədqiqi  Orta  Tunc  dövründən  başlayaraq  Qarabağlarda  memarlıq  sənətinin 
inkişaf etdiyini təsdiq edir.  
 
 
 
 
Şəkil 100. Qarabağlar türbəsinin qoşa minarəli baştağı. 
 
Tarixi  mənbələrin  verdiyi  məlumata  görə,  Qarabağlar  Orta  əsrlərdə 
Azərbaycanın əsas şəhərlərindən biri, mühüm ticarət və sənətkarlıq mərkəzi 
olub.  Qarabağlar  ətrafında  böyük  Orta  əsr  yaşayış  yerlərinin, 
karvansarayların  aşkar  olunması  onun  tarixi  ipək  yolunun  üzərində 
yerləşməsi  ilə  bağlı  olmuşdur.
 
Şəhərin  Yaxın  Şərq  ölkələri  ilə  Avropanı 
birləşdirən  mühüm  karvan  yollarının  üstündə  yerləşməsi  sayəsində  burada 
sənətkarlıq,  ticarət,  iqtisadi  həyat  xeyli  tərəqqi  etmişdi.  Şəhər,  adından  da 
göründüyü  kimi  çoxlu  bağ  və  yaşıllıqlarla  örtülmüşdü. Bəzi  mənbələrin 
məlumatlarına görə şəhərin əsasını XII əsrdə Şirvanşah Mənuçöhr tərəfindən 
qoyulub. Şəhərin Elxanilər dövründə (1256 – 1353) salınıb inkişaf etməsi ilə 
də bağlı məlumatlar vardır. Maraqlıdır ki, Qarabağlar türbəsinin də tikilməsi 
həmin dövrə təsadüf edir. 
 
Türbənin  Qarabağlar  kəndində  tikilməsi,  şübhəsiz  ki,  bu  kəndin 
Elxanilər  dövlətinin  mühüm  iqtisadi-mədəni  mərkəzlərindən  biri  olduğunu 
göstərir.  Tarixi  mənbələrdən  məlumdur  ki,  qədim  dövrdən  başlayaraq  Orta 
əsrlərədək  Orta  Asiyada  yaşayan  türk  tayfalarının  Azərbaycana  axınları 

 
 
164 
 
davam etmişdi. XIII əsrdə  monqollarla birgə hərəkət edən türk tayfalarının 
böyük bir qismi Azərbaycanda məskunlaşmışdı.
 
Tədqiqatçıların fikrinə görə, 
“Qarabağlar”  sözü  qədim  türk  tayfası  olan  kəngərlərin  bir  qolunun  adı  ilə 
bağlı  olub.  X  əsr  müəllifi  Konstantinin  Sibirdə  yaşayan  kəngərlərin  bir 
tayfasının  “qarabay”  adlandığını  qeyd  edib.  Beləliklə,  Qarabağlar  tayfası 
Kəngərlərin  bir  qolu  hesab  edilir.  Bu  tayfaların  Azərbaycan  xalqının 
formalaşmasında böyük rolu olub.  
 
                     
 
 
        Şəkil 101. Qarabağlar türbəsinin sərdabəsi. 
 
Evliya Çələbi “Səyahətnamə” əsərində Qarabağlar kəndini belə təsvir 
edir:  “Bu  şəhərin  özülünü  Mənüçöhr  qoyub.  Şəhər  çox  qədimdir.  İndi 
Naxçıvan  torpağında  ayrıca  sultanlıq  təşkil  edir.  III  Mehmet  zamanında 
Türklərin  əlindən  çıxaraq  farsların  ixtiyarına  keçib.  Əmir  Teymur 
Qarabağlarda  böyük  bir  qoşun  ilə  beş  ay  qışlağa  qalıb.  Şəhər  çox  abaddır, 
ətrafında  ucsuz  –  bucaqsız  münbit  düzənlik  yerləşir.  Bizim  xidmətçilər 
şəhərin içində 40-a qədər minarə sayıblar. Şükür Allaha, bu şəhərdə iqlimin 
və suyun yaxşılığı bizim əhvalımızı qaydaya saldı. Deyilənlərə görə, burada 
bağı  və  üzümlükləri  olan  10  000-ə  qədər  ev,  70  mehrab,  minarəli  40  cami 
var.  Karvansaray,  hamam  və  bazarlar  da  çoxdur.  Onların  sayı  artmaqda 
davam  edir.  Bura  bolluq  diyarıdır.  Şəhərdə  gəzərkən  bir  bağban  bizə  25 
çeşid dadlı armud gətirdi. Bunları yeyərkən ağzında dondurma hiss edirsən. 
Yaqut rəngli nar yetişir. İrəvan düyüsündən bişirilən plov çox dadlıdır”.  

 
 
165 
 
 
  
 
Şəkil 102. Qarabağlar türbəsində təkrarlanan kitabə. 
 
Qarabağlar  Türbə  Kompleksi  qoşa  minarə,  onlar  arasındakı  bas  tağ, 
qoşa  minarələrə  birləşən  dini  binanın  qalıqları  və  türbədən  ibarətdir. 
Mütəxəssislər  qoşa  minarələrin  XII-XIII  əsrlərdə,  baş  tağın  isə  XIV  əsrdə 
tikildiyini qeyd etmişlər. Qoşa minarələrin və baş tağın müxtəlif dövrlərə aid 
olması  onların  tikinti  texnikasından  da  aydın  görülür.  Baş  tağın  minarələrə 
sonradan əlavə edildiyi aydın şəkildə seçilir. “Naxçıvan Tədqiq və Tətəbbö 
Cəmiyyəti ”nin elmi katibi M. Mirheydərzadənin fikrinə görə, qoşa minarəli 
baş tağın üzərində ərəb dilində “Allahın bu nişanəsi türkmən Quti xatındır” 
sözləri  yazılmışdır. Bəzi əsərlərdə Quti xatının Hülaku xanın arvadı olduğu 

 
 
166 
 
qeyd edilmişdir.  Lakin tədqiqatçıların fikrinə görə baş tağda adı xatırlanan 
Qudi  xatın,  yaxud  Qoday  xatın,  ola  bilsin  ki, Abaqa  xanın  (1265-1282) 
arvadı olmuş Qoday xatındır. Üslub və tikinti texnikası xüsusiyyətlərinə görə 
türbənin tikilmə tarixi Elxani hökmdarı Əbu Səid Bahadır xanın hakimiyyət 
illərinə  (1319-1335-cu  illər)  aid  edilir.  Son  araşdırmalar  Qarabağlar 
türbəsinin Qudi xatının əmri ilə tikildiyini deməyə imkan verir. 
 Qarabağlar  türbəsi  sərdabə  və  yerüstü  xatirə  abidəsindən  ibarətdir. 
Sərdabə  on  iki  bucaqlı  olub  divarları  daşdan,  günbəzi  isə  kərpicdən  inşa 
edilmişdir.  Türbənin  yerüstü  hissəsi  daş  kürsülük  üzərində  inşa  olunan  12 
yarım  silindrdən  ibarətdir.  Türbənin  səthi  firuzəyi  rəngli  kaşılarla  həndəsi 
ornamenti  xatırladan  kitabələrlə  bəzədilmişdir.  Yarım  silindrlərin  üzərində 
içərisində  ərəb  əlifbası  ilə“lə  iləhə  illəllah  Məhəmmədən  Rəsulallah” 
(Allahdan  başqa  Allah  yoxdur,  Məhəmməd  (s.ə.v.)  onun  rəsuludur)” 
kəliməsi  həkk  edilən  kvadratlar  dəfələrlə  təkrar  olunmuşdur.  Bu  tip 
ornamentdən  1322-ci  ildə  inşa  olunan  Bərdə  türbəsində  də  istifadə 
olunmuşdur. Elə buna görə də bəzi tədqiqatçılar Qarabağlar türbəsi ilə Bərdə 
türbəsinin  memarının  eyni  şəxs  olduğunu  qeyd  etmişlər.  Lakin  qeyd 
etməliyik  ki,  Qarabağlar  türbəsi  konstruksiyasının  ilə  fərqlənir.  Türbəbin 
özünəməxsus memarlıq xüsusiyyətlərindən biri 4 baş tağlı olmasıdır. Bu baş 
tağlar  şimal,  cənub,  qərb  və  şərq  istiqamətlərinə,  dünyanın  dörd  tərəfinə 
yönəlmiş və türbənin görünüşünün mükəmməlliyini təmin etmişdir. Ehtimal 
ki,  türbənin  dörd  baş  tağlı  quruluşu  əski  inanclarla  bağlı  olmuşdur.  Baş 
tağların  səthi  kaşılar  vasitəsi  ilə  həndəsi  və  nəbati  üslubda  naxışlanmışdır. 
Türbənin gövdəsini təşkil edən yarım silindrlərin yuxarı hissəsində kaşılarla 
işlənmiş  kitabələrin  qalıqları  saxlanmışdır.  Ehtimal  ki,  bu  kitabələr  Qurani 
Kərimdən  götürülmüş  kəlmələrdir.  Memarlıq  abidələrində  və  qəbirüstü 
monumental  tikintilərdə  bu  tip  kitabələrə  rast  gəlinir.  Qarabağlar  türbəsi 
konusvari  örtüyə  sahib  olmuşdur.  Mütəxəssislərin  fikrinə  görə  bu  örtük 
türbənin quruluşuna uyğun olaraq on iki yarım silindrin birləşməsi şəklində 
olmuşdur.  
Gilаn  şəhərinin  xarabalıqları.  Оrdubаd  rаyоnu  ərаzisində  yerləşən 
şəhər, Gilаnçаyın sоl sаhilində 100 hеktаrdаn аrtıq sаhəni əhаtə еdir. Şəhər 
nаrınqаlа və оnu əhаtə еdən məhəllələrdən ibаrətdir. Həm nаrınqаlа, həm də 
məhəllələr  dаşdаn  inşа оlunmuş  müdаfiə divаrı  ilə əhаtə  оlunmuşdur. Qаlа 
divаrlаrı  dаirəvi  və  dördkünc  bürclərlə  möhkəmləndirilmişdir.  Аrхеоlоji 
tədqiqаtlаr  zаmаnı  şəhərin  ərаzisində  kаrvаnsаrа,  su  hоvuzlаrı  və 
sərdаbələrin  qаlıqlаrı  аşkаr  оlunmuşdur.  Müəyyən  оlunmuşdur  ki,  şəhərin 
içərisindən  kеçən  çаyın  kənаrlаrı  dаşlа  hörülərək  düzəldilmişdir.  Şəhərin 
хаrаbаlıqlаrındаn  su  tünglərinin  qаlıqlаrınа  rаstlаnmаsı  vахtilə  su 

 
 
167 
 
təchizаtının  təmin  еdildiyini  göstərir.  Lаkin  yаğış  sulаrını  yığmаq  üçün 
düzəldilən  hоvuzlаr  su  təchizаtındа  müəyyən  çətinliklər  оlduğunu  göstərir. 
Еhtimаl  ki,  şəhərin  tərk  еdilməsinin  əsаs  səbəblərindən  biri  su  sistеminin 
pоzulmаsı оlmuşdur. Mаddi-mədəniyyət qаlıqlаrının tədqiqi şəhərin əsаsının 
е.ə.  V-IV  əsrlərdə  qоyulduğunu  dеməyə  əsаs  vеrir.  Оrtа  əsrlərdə,  хüsusilə 
ХII-ХIV  əsrlərdə  şəhər  mühüm  ticаrət  və  sənətkаrlıq  mərkəzi  оlmuşdur. 
Tədqiqatlar zamanı  yaşayış  yerindən şirli və şirsiz keramika məmulatı əldə 
edilmişdir.  
 
 
Şəkil 103. Gilan türbəsi. 
Gilan türbələri. Ordubad rayonunda Gilan şəhərinin xarabalıqlarında 
onlarla  türbə  vardır. Türbələr  hazırda  yarımdağılmış vəziyyətdədir.  Onların 
biri  1979-cu  ildə  aşkar  edilmişdir.  Şərti  olaraq  "Gilan  türbəsi"  adlandırılan 
bu  abidə  iri  təpənin  yamacında  yerləşir.  Türbənin  üst  qülləsi  dağılmış, 
sərdabəsi  isə  yaxşı  qalmışdır.  Sərdabənin  planı  daxildə  səkkizbucaqlı, 
xaricdə  isə düzbucaqlıdır. İçərisində  sonradan tikildiyi aydın görünən  və  iç 
quruluşu  ilə  uyuşmayan  alçaq  səki  var.  Gilan  türbəsinin  sərdabəsi 
Azərbaycan  və  qonşu  ölkələrin  Orta  əsr  memarlığında  geniş  yayılmış 
səkkizüzlü  sərdabələrdən  giriş  qapısı  ilə  üzbəüz  dərin  taxçasına  və  örtük 
konstruksiyasına  görə  fərqlənir.  Gilan  sərdabəsində  örtüyün  ortası  iç 
məkanın  mərkəzində  ucalan  göbələkvari,  yuxarıya  doğru genişlənən sütuna 
dayanır.  Sütun  da  planda  səkkizbucaqlıdır.  Buna  bənzər  mərkəzi  dayaq 
sütunu  Azərbaycan  ərazisində  indiyədək  yalnız  iki  abidədən-Marağadakı 

 
 
168 
 
Qırmızı  günbəz  (1148)  və  Naxçıvandakı  Möminə  xatın  (1186)  türbələrinin 
sərdabələrindən bəllidir.  
         
 
        Şəkil 104. Gilan türbəsinin sərdabəsi. 
Gilan  türbəsi  Marağa-Naxçıvan  memarlıq  məkanında  olmasına 
baxmayaraq,  memarlıq  quruluşu,  konstruksiya  baxımından  Şərqi 
Anadolunun  (Türkiyə),  Kemah  qəsəbəsindəki  Menqucuq  Qazi  türbəsinin 
(XII  əsrin  əvvəlləri)  alt  qatı  ilə,  demək  olar  ki,  eynidir.  Hər  iki  sərdabənin 
həcmi  və  hündürlüyü  də  bir-birinə  çox  yaxındır.  Kemahdakı  türbənin  də 
Marağa-Naxçıvan  memarlıq  məktəbi  nümayəndəsi  tərəfindən  tikilməsi 
ehtimal  edilir.  Çünki  həmin  illərdə  Menqucuqların  əsas  tikililərini  iki 
azərbaycanlı  memar  yerinə  yetirirdi.  Onlardan  birinin  -  memar  Əhməd 
Əbubəkr  oğlu  Mərəndinin  Sivasda  ucaltdığı  Keykavus  türbəsi  görünüşcə 
Gilan  və  Kemah  türbələrinə  bənzərdir.  Gilan  sərdabəsi  ətraf  qayalardan 
qopardılmış  lay  daş  parçalarından  tikilmişdir.  İçərisinə  nisbətən  bayır 
üzlərində  daşlar  daha  diqqətlə  yonulmuş,  hörgü  işi  səliqəli  aparılmışdır. 
İnteryerdə tavan və döşəmə büsbütün, eləcə də divarların və mərkəzi dayağın 

 
 
169 
 
hörgü  daşlarının  arası  ağ  məhlulla  suvanmışdır.  Tünd  boz  daşlar  təbii 
biçimləri və codluğu ilə ağ  yerlikdə orijinal dekorativ düzüm əmələ gətirir. 
Bütövlükdə,  sərdabə  interyerinin  ifadəliliyi  biçimlərin  təmiz  həcm 
quruluşuna  əsaslanır,  estetik  tələblərə  uğurla  cavab  verməklə  fəzalı  plastik 
arxitektonikası  ilə  gözəl  təsir  bağışlayır.  Bayırda  sərdabə  qatının  üstündə 
kubvarı  tutumlu  gövdə  ucaldılmışdır.  Uçub  dağılmış  və  indiyədək  kiçicik 
fraqmentləri  qalmış  üst  qüllə  tamamilə  kərpicdən  tikilmiş,  üzləri  kərpicdən 
hörülmüş,  mürəkkəb  həndəsi  naxışlarla  bəzədilmişdir.  Gövdənin  künclərini 
silindrik  kərpic  sütunlar  qapayırmış.  Sütunlardan  birinin  alt  bölümü 
qalmışdır.  Bəzək  işlərində  göy  rəngli  kaşı  lövhələr  də  işlədilmişdir.  Gilan 
türbəsinin tikilmə tarixini bildirən kitabə qalmasa da, abidənin XII əsrin son 
rübündə inşa edildiyi ehtimal olunur.