Dərslik Naxçıvan Universiteti Elmi şurasının qərarı ilə nəşr olunur

Mis  –  daş  dövrü  [Eneolit]  abidələri.  Еnеоlit  dövrü  е.ə.  V-IV 
minillikləri  əhаtə  еdir.  Bu  dövrdə  mis  еmаlının  və  mеtаlişləmənnin  əsаsı 
qоyulmuşdur.  Bu  dövrdə  misə  süni  аşqаrlаr  qаtılmаsı  tехnоlоgiyаnın 
mənimsənilməsi  tехniki  biliklərin  yüksək  inkişаf  səviyyəsində  оlduğunu 
təsdiqləyir.  Nахçıvаnın  mis  yаtаqlаrı  ilə  zəngin  оlmаsı  və  bu  ərаzidə  mis 
külçəsinə rаstlаnmаsı mis еmаlının еrkən mеydаnа gəlməsi və inkişаfı üçün 
şərаit  yаrаtmışdır.  Еnеоlit  dövründə  iqtisаdiyyаtın  inkişаfı  əhаli  аrtımınа 
səbəb  оlmuş,  yаşаyış  üçün  əlvеrişli  оlаn  yеni  ərаzilər  mənimsənilmişdir. 
Nахçıvаndа  Еnеоlit  mədəniyyəti  Dаş  dövrünə  nisbətən  dаhа  gеniş 
öyrənilmsişdir.  Bu  dövrə  аid  I  Kültəpə,  Ovçulartəpəsi,  Sədərək,  Хələc, 
Ərəbyеngicə və digər аbidələr qеydə аlınmışdır. Son illər Babək rayonunun 
Sirab  kəndi  yaxınlığında  aparılan  araşdırmalar  zamanı  20-dən  artıq  Eneolit 
abidəsi aşkar olunmuşdur.  

 
 
27 
 
Cənubi  Qafqazda,  o  cümlədən  Azərbaycanda  erkən  əkinçilik  və 
heyvandarlıq  mədəniyyətlərinin  önəmli  yer  tutan  yaşayış  yerlərindən  biri 
Naxçıvan şəhəri yaxınlığında I Kültəpə yaşayış yeridir. Məlum olduğu kimi, 
bu  yaşayış  yerinin  tədqiqi  1951-ci  ildən  başlanmışdır.  O.H.Həbibullayev 
yaşayış  yerinin  ən  altda  yerləşən  “1a”  təbəqəsini  Neolit  dövrünə,  “1b” 
təbəqəsini  isə  Eneolit  dövrünə  aid  etmişdir.  Daha  sonra  O.H.Həbibullayev 
bu  fikrindən  imtina  edərək  hər  iki  təbəqəni  Eneolit  dövrünə  aid  etmişdir. 
Amma son illər I Kültəpədə aparılan araşdırmalar bu abidənin “1a” və “1b” 
olaraq  adlandırılan  təbəqələrinin  Son  Neolit  dövrünə  aid  olduğunu  təsdiq 
etmişdir.  Kültəpənin  müxtəlif  təbəqələrindən  götürülən  karbon  analizlərin 
nəticələri  e.  ə.  6070-5200-cü  illəri  göstərmişdir  (Tablo  1).  Bu  dövr  Cənubi 
Qafqazı tədqiq edən  tədqiqatçılar tərəfindən Son Neolit dövrü olaraq qəbul 
edilmişdir.  Eneolit  dövrü  I  Kültəpədə  yaxşı  təmsil  edilmədiyindən 
Naxçıvanın Eneolit mədəniyyətinin öyrənilməsində I Kültəpə ətrafında aşkar 
olunan  Eneolit  dövrünə  aid  yeni  yaşayış  yerləri  olduqca  önəmlidir.  Bu 
baxımdan  Sirabçay  hövzəsində  aşkar  olunan  yaşayış  yerləri  xüsusi 
əhəmiyyətə  malikdir.  Bu  yaşayış  yerlərindən  götürülən  karbon  analizlərin 
nəticələri e. ə. 4600-3800-cü illəri göstərmişdir
1
. Bütöv olaraq götürüldükdə 
Eneolit dövrünün erkən və orta mərhələsinə aid abidə Cənubi Qafqazda yox 
deyiləcək qədər azdır. Bu baxımdan Sirabçay hövzəsində aşkar olunan Uzun 
Oba və Uçan Ağıl yaşayış yerlərinin müəyyən əhəmiyyəti vardır. Bu yaşayış 
yerlərindən  götürülən  karbon  analizlərin  nəticələri  e.  ə.  4690-4450-ci  illəri 
göstərməklə  Ovçulartəpəsi ilə təmsil olunan son Eneolit dövründən əvvəlki 
dövrə aiddir.  
Uzun  Oba  yaşayış  yeri  müəyyən  xüsusiyyətlərinə  görə  diqqət  çəkir. 
Yaşayış  yerində  aparılan  araşdırmalar  zamanı  məlum  olmuşdur  ki,  bu 
abidəyə  aid  mədəni  təbəqənin  üzəri  2  m  qalınlığında  torpaq  qatı  ilə 
örtülmüşdür. Babək rayonunun Uzunoba kəndi yaxınlığında, Naxçıvançayın 
sağ  sahilində  yerləşən  bu  abidə  yalnız  kəşfiyyat  xarakterli  qazıntı  ilə 
öyrənilmişdir.  Abidənin  şərq  yamacında  2  m  uzunluğunda  açılan  kəşfiyyat 
qazıntısı  zamanı  alınan  stratiqrafik  kəsikdə  2,  5  m  qalınlığında  olan 
təbəqənin  yığılma  ardıcıllığını  müəyyən  etmək  mümkün  olmuşdur.  Qazıntı 
zamanı  e.ə.  V  minilliyin  birinci  yarısı  ilə  tarixlənən  boyalı  keramika 
parçalarının  aşkar  olunması  (Şəkil  15,  3-4)  mədəni  təbəqənin  e.  ə.  V 
minilliyə  aid olduğunu göstərir  ki,  bu da  region üçün  olduqca  nadir haldır. 
Bu dövrə aid maddi-mədəniyyət nümunələri 2010-cu ilin qazıntıları zamanı 
Culfa Kültəpəsindən  də aşkar olunmuşdur ki, bu da həmin istiqamətin e. ə. 
                                                 
1
Kömür nümunələri İtaliyanın Lesse şəhərindəki laboratoriyada analiz edilmişdir.
 

 
 
28 
 
V  minillikdə,  yaxud  ondan  əvvəl  Şimal-Qərbi  İranla  (Cənubi  Azərbaycan) 
Naxçıvançay  vadisi  arasında  əsas  yol  olduğunu  göstərir.  Naxçıvançay  və 
Sirabçay hövzəsində  yapılan arxeoloji və geomorfoloji araşdırmalar e. ə. V 
minilliyin  sonlarına  doğru  Naxçıvanda  müəyyən  yaşayış  yerlərinin,  o 
cümlədən  Uzun  Oba  və  Dəyirman  Yeri  kimi  abidələrin  daşqına  məruz 
qaldığını və mədəni təbəqənin qalın torpaq qatı ilə örtüldüyünü göstərir. Bu 
hadisə  Naxçivanda  bəzi  yaşayış  yerlərinin  torpaq  altında  qalaraq  izsiz 
itdiyini göstərir.  
   
 
     Şəkil 15. Eneolit dövrünün boyalı keramikası: Uçan Ağıl (1-2),             
                      Uzun Oba (3-4) və Ovçular Təpəsi (5). 
 
Araşdırmalar  göstərir  ki,  Urmiya  hövzəsi  və  Culfa  Kültəpəsində 
başlıca olaraq Sünik obsidianından istifadə edilmişdir. Şübhəsiz ki, Arazdan 
cənubda  yerləşən  yaşayış  yerlərinin  Sünik  obsidianı  ilə  təmin  edilməsi 
Naxçıvançay, Sirabçay və Qahabçay vadisində yerləşən abidələr vasitəsi ilə 

 
 
29 
 
həyata  keçirilmişdir.  I  Kültəpə  və  Ovçular  Təpəsinin  obsidian  məmulatı 
arasında  az  da  olsa  Şərqi  Anadoludan  –  Meydandağdan  gətirilmiş 
obsidiandan da istifadə olunmuşdur ki, bu da Şərqi Anadolu ilə əlaqələrin  
olduğunu təsdi
q
 edir (Tablo 2).  
Babək  rayonunun  Sirab  kəndindən  şimalda  yerləşən  Uçan  Ağıl 
yaşayış  yerinin  yerüstü  materialları  boyalı  qablar  və  samanlı  keramika 
nümunələrindən  ibarətdir  (Şəkil  15,  1,  2;  Şəkil  17).  Abidədə  Kür-Araz 
mədəniyyətinə  aid  keramika  parçalarına  da  rast  gəlinmişdir.  Tapıntılar 
arasında Duzdağdan məlum olan daş baltalara bənzər bir ədəd əmək alətinin 
aşkar  olunması  da  diqqətəlayiqdir.  Yaşayış  yerində  üç  yerdə  qazıntı 
aparılmışdır.  Birinci  sahənin  ölçüsü  5x5  m,  ikinci  sahənin  ölçüsü  5x5  m, 
üçüncü  sahənin  ölçüsü  5x10  m  olmuşdur.  Qazıntılar  mədəni  təbəqənin 
relyefdən  asılı  olaraq  20-60  sm  arasında  olduğunu  göstərir.  Uçan  Ağıl 
yaşayış  yerinin tədqiqi zamanı saman qarışığı olan qırmızı rəngli keramika 
nümunələri,  o  cümlədən  boyalı  qabların  parçaları  aşkar  olunmuşdur. 
Keramika  nümunələrinin  araşdırılması  onların  e.  ə.  V  minilliyin  birinci 
yarısına və Ovçular Təpəsindən əvvələ aid olduğunu təsdiq edir. 
Bu, abidələrdən götürülən karbon nümunələrinin analizi ilə də təsdiq 
olunmuşdur.  Uçan  Ağıl  yaşayış  yerindən  Culfa  Kültəpəsindən  məlum  olan 
Dalma  Təpə  tipli  boyalı  keramika  parçalarının  aşkar  olunması  bu  yaşayış 
yerləri  arasında  əlaqələrin  olduğunu  təsdiq  etməkdədir.  Ovçular  Təpəsi 
yaşayış  yerindən  götürülən  karbon  nümunələrinin  analizi  Son  Eneolit 
dövrünə  aid  nəticələr  vermişdir.  Bu  yaşayış  yerindən  Dalma  Təpə  tipli 
boyalı keramika aşkar olunmasa da, bir nümunə ilə təmsil olunan Ubeyd tipli 
boyalı keramika Mesopotamiya ilə əlaqələrin olduğunu göstərir. Qeyd edək 
ki,  Uçan  Ağıldan  aşkar  olunan  boyalı  keramika  nümunələrinin  biri  də 
Mesopotamiya ilə əlaqələrin olduğunu təsdiq edir. Bununla bərabər Sirabçay 
hövzəsindən  aşkar  olunan  Son  Eneolit  dövrü  keramikası  Ovçular  Təpəsi 
mədəniyyətində  fərqli  xüsusiyyətlərə  malikdir.  Ovçular  Təpəsindən  fərqli 
olaraq  Sirabçay  hövzəsinin  Son  Eneolit  keramikasında  darama  bəzəmələr 
yoxdur. Ovçular Təpəsindən sonraya aid olan bu mədəniyyət sarı və qırmızı 
rəngli, saman qarışığı olan keramika ilə təmsil olunmuşdur. Saman qarışığı 
olan  keramika  nümunələrinin  bir  qismi  cilalanmışdır.  Keramika 
nümunələrinin bir qismi isə qaba qum qarışığı olan gildən hazırlanmışdır. Bu 
yaşayış  yerlərinin  araşdırılması  Naxçıvanın  Erkən  və  Son  Eneolit  dövrü 
mədəniyyətinin  Urmiya  hövzəsi  və  Şərqi  Anadolu  ilə  əlaqələr  şəraitində 
inkişaf etdiyini göstərir.  

 
 
30 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 Tablo 1. Naxçıvanın Neolit və Eneolit yaşayış yerlərindən götürülən karbon nümunələrin analizinin nəticələri. 
 
 
Sampl İD 
Sample
 
Radiocarbon 
Age (BP)
 
δ
13
C (
‰) 
Date BC (95,4%)
 
1
 
Kultepe-2013-B-035
 
LTL14889A
 
6374 ± 50 
-
24.4 ± 0.4 
5473-5293 BC
 
2
 
Kultepe-2013-B-006
 
LTL14890A
 
6926 ± 45 
-
18.6 ± 0.2 
5903-5720 BC
 
3
 
Kultepe14-P1,002
 
LTL14935A
 
6477 ± 45 
-
21.3 ± 0.6 
5520-5341 BC
 
4
 
Kultepe14-D004
 
LTL14936A
 
7042 ± 45 
-
22.8 ± 0.6 
6014-5836 BC
 
5
 
Kultepe14-C021
 
LTL14937A
 
6548 ± 45 
-
19.6 ± 0.5 
5616-5466 BC
 
6
 
Kultepe14-A057
 
LTL14939A
 
6420 ± 45 
-
25.5 ± 0.3 
5475-5320 BC
 
7
 
Kultepe14-A072
 
LTL14940A
 
6355 ± 45 
-
23.9 ± 0.6 
5468-5399 BC
 
8
 
Kultepe13 AO12
 
LTL14035A
 
6462 ± 45 
-
26.6 ± 0.5 
5490-5320 BC
 
9
 
Kultepe14-C034
 
LTL15113A
 
7099 ± 50 
-
21.1 ± 0.6 
6070-5880BC
 
10
 
Kultepe14-C032
 
LTL15114A
 
7065 ± 50 
-
19.9 ± 0.5 
6040-5840BC
 
11
 
Deyirman Yeri
 
LTL14886A
 
5011 ± 45 
-
26.4 ± 0.3 
3946-3701 BC
 
13
 
Yeni Yol2013
 
LTL14894A
 
5063 ± 45 
-
22.1 ± 0.5 
3965-3761 BC
 
14
 
Yeni Yol2014-1007
 
LTL14895A
 
4853 ± 45 
-
17.1 ± 0.4 
3712-3622 BC
 
15
 
Serin Bulaq 2013-1
 
LTL14892A
 
4953 ± 40 
-
20.7 ± 0.4 
3902-3880 BC
 
16
 
Ucan Agil2013
 
LTL14893A
 
5585 ± 45 
-
21.9 ± 0.7 
4497-4344 BC
 
17  Sorsu 2013: 1008
 
LTL14063A
 
4945 ± 45 
-
27.7 ± 0.5 
3910-3870 BC
 
18  Uzunoba 15- 010 
LTL16019A 
5674 ± 45
 
-
20.3 ± 0.5
 
4620-4370 BC 
19 
Uçan Agıl 15
-2019 
LTL16009A 
5713 ± 45
 
-
23.4 ± 0.4
 
4690-4450 BC 

 
 
31 
 
 
 
 
Şəkil 16. Sirabçay və Qahabçay qeydə alınmış Eneolit abidələri (1-3, 5-8,   11-12, 16-17, 33, 35, 37-40, 43). 
 

 
 
32 
 
     
 
              
                Şəkil 17. Erkən Eneolit keramikası. 
 
Ovçular  Təpəsinin  keramikası  Şərqi  Anadoluda  Tülintəpə    və 
Norşuntəpə  kimi  yaşayış  yerlərinin  keramikası  ilə  yaxın  bənzərlik  göstərir. 
Şərqi  Anadolunun  Son  Eneolit  keramikası  Ovçular  Təpəsində  olduğu  kimi 
saman qarışıqlı və darama naxışlıdır. Lakin Şərqi Anadolu yaşayış yerlərinin 
keramikası texnoloji baxımdan, xüsusilə rəng baxımından Ovçular Təpəsinin 
keramikasından  fərqlidir.  Sirabçay  hövzəsinin  keramikası  texnoloji 
baxımdan və gilinin rənginə görə daha çox Urmiya hövzəsinin keramikası ilə 
bənzərdir. 
Naxçıvan  ərazisində  aparılan  arxeoloji  tədqiqat  işləri  nəticəsində 
Naxçıvançay,  Sirabçay  və  Qahabçay  vadisində  23  Eneolit  abidəsi  aşkar 
olunmuşdur.  Bu  abidələrin  bəzisində,  xüsusilə  Yeni  yol  və  Şorsu  yaşayış 
yerlərində Neolit keramikasının aşkar olunması bu vadilərin həmin dövrdən 

 
 
33 
 
məskunlaşdırıldığını  təsdiq  edir.  Yeni  yaşayış  yerlərinin  GPS  qeydiyyatı 
onların cənubdan şimala doğru istiqamətləndiyini göstərir.  
 
     
 
 
     Şəkil 18. Uçan Ağıl yaşayış yeri. 
 
Bu yaşayış yerlərinin tədqiqi pastoral həyat tərzinin Neolit dövründən 
mövcud olduğunu təsdiq edir. Araşdırmalar göstərir ki, bu mövsümi yaşayış 
yerləri  Göyəm,  Dərələyəz  və  Zəngəzur  dağlarında  yerləşən  metal  və  qeyri 
metal  yataqların  istismarında  müəyyən  rol  oynamışdır.  Zirincli  yaşayış 
yerində mis filizinin qalıqlarına və metal qəliblərə rast gəlinməsi bu yaşayış 
yerlərində  metal  emalının  mövcud  olduğunu  göstərir.  Zirincli  yaşayış 
yerindən  aşkar  olunan  gil  qəlib  standart  yastı  baltalar  tökmək  üçündür.  Bu, 
yaşayış  yerində  bu  tip  baltaların  seriyalarla  buraxıldığına  işarə  etməkdədir. 
Ovçular  Təpəsində  isə  metaləritmə  sobaları  üçün  körük  ucluğu  tapılmışdır. 
Məlum olduğu kimi mis ilə zəngin Zəngəzur dağlarının yataqlarından qədim 
dövrdə istifadə olunmuşdur. Zəngəzur yataqlarında qədim mədənlərə və mis 
emalının izlərinə də rast gəlinmişdir. Şübhə yoxdur ki, qədim insanların köç 
yolları  üzərində  salınan  bu  yaşayış  yerləri  Zəngəzur  mis  yataqlarınının 
Naxçıvanda  məskunlaşan  tayfalar  tərəfindən  istismar  edildiyini  göstərir. 
Naxçıvanın  Eneolit  abidələrinin  bir  qismində  Sünik  yataqlarının 
obsidianlarından istifadə olunması da bunu təsdiq edir. 
Naxçıvanın  Erkən  və  Son  Eneolit  keramikasının  bir  qismi  boya  ilə 
naxışlanmışdır.  Boyalı  keramika  nümunələri  texnoloji  baxımdan  fərqli 
xüsusiyyətlərə malikdir. Bir qisim keramika nümunələrində naxışlar birbaşa 

 
 
34 
 
qabın  saxsısı  üzərinə,  digərlərində  isə  boya  üzərindən  çəkilmişdir.    Bu  tip 
boyalı qablara Xələcdə daha çox rast gəlinmişdir.  Küpə və kаsаlаrdаn ibаrət 
olan  Xələc  qablarının  bir  qisminin  üzəri  qırmızı-qəhvəyi  rənglə  örtülmüş 
(Şəkil 3, 2), bir qisminin isə nахışlаrı qara və qırmızı rənglə qabların qırmızı, 
ya da nаrıncı rəngli sаmаn üzlü sахsısı üzərinə çəkilmişdir. Nахışlаr düz və 
dalğalı enli xətlərdən ibarətdir (Şəkil 3, 1). Bu tip boyalı keramika Şortəpə  
və  Ovçulartəpəsindən  də  məlumdur.  Boya  başlıca  olaraq  qırmızı  rəng 
üzərindən,  qabların  cilаlаnmış  səthinə  qəhvəyi  ya  da  qara  rənglə  çəkilmiş 
naxışlar üstünlük təşkil edir. Qeyd еtmək lazımdır ki bu qrupdаkı bоyаlılаrın 
bir  qrupu  qarışığı  оlmаyаn  gildən  hazırlanmışdır.  Xələc  və  Ovçulartəpəsi 
qablarının  bir  qismi  birbaşa  qabın  saxsısı  üzərinə  sürmə  ilə  çəkilmiş 
ornamentlə  naxışlanmışdır.  Ovçular  Təpəsi  boyalı  qablarının  bir  qismi 
Norşuntəpə boyalıları ilə eyni özəllikləri paylaşır. 
 
 
          
 
                          Şəkil 19. Xalacın boyalı keramikası. 
 
Xələc  kеrаmikаsının  fоrmаcа  Urmiya  hövzəsindəki  Göytəpə  yaşayış 
yerindən  aşkar  olunan  qablarla  bənzər  оlmаsınа  bахmаyаrаq  bоyаmа 
mоtivləri  tаmаmilə  fərqlidir.  Lаkin  Göytəpədə  də  аnqоbüstü  nахışlаrа 
rаstlаnır. Yаnıqtəpə ilə də bəzi müqayisələr аpаrmаq mümkündür. Yаnıqtəpə 

 
 
35 
 
qаblаrındа  Xələc  üçün  хаrаktеrik  оlаn  enli  pаrаlеl  хətlərə  rаstlаnır.  Xələc 
keramikasının  bəzəmə  motivi  yахınlıqdа  yerləşən  Tilkitəpə  və  Tехut 
keramikasından  fərqlənir.  Xələc  kеrаmikаsının  bəzi  mоtivləri  Mil  düzünün 
аbidələri,  xüsusilə  Kəbirli  keramikasının  nахışlаrı  ilə  uyğundur.  Оnlаr 
nахışlаrın çəkilmə tехnikаsına görə də еynidir. Bəzi hаllаrdа Xələcdə olduğu 
kimi аnqоbüstü naxışlardan istifadə olunmuşdur. Xələc keramikasının nахış 
motivlərinin  bənzər  olduğu  abidələrdən  biri  Nоrşuntəpədir.  Lаkin 
Nоrşuntəpədə  bоyа  аnqоb  üzərinə  deyil,  qabın  sахsısı  üzərinə  çəkilmişdir. 
Xələc  bоyаlılаrının  bəzi  bəzəmə  mоtivləri  Хаlаf  tipli  qаblаrdа  da 
işlənmişdir. 
 
 
Tablo  2.  Naxçıvanın Neolit  və  Eneolit  abidələrindən  obsidian 
analizlərinin nəticəsi. 
 
Naxçıvançay və Sirabçay vadisində yerləşən abidələrdən aşkar olunan 
boyalı  keramikanın,  xüsusilə  Yeni  Yol,  Uçan  Ağıl  və  Uzunobadan  aşkar 
olunan  nümunələrin  naxışlama  motivləri  Hacı  Firuz  və  Dalma  təpə 
keramikası ilə uyğundur.  
Аrаşdırmаlаr  göstərir  ki,  Naxçıvanın  boyalı  kеrаmikаsı  Urmiya 
hövzəsi və Şərqi Аnаdоlunun аrхеоlоji mаtеriаllаrı ilə bənzərdir. Naxçıvan 
boyalı  qablarının  araşdırılması  onların  yerli  istehsala  məxsus  olduğunu, 
bəzilərinin  isə  mübadilə  yolu  ilə  Şimali  Mesopotamiyadan  idxal  edildiyini 
göstərir.  Amma idxal malları olduqca azdır. 
Yeni  tapıntılar  Naxçivanın  Eneolit  dövrü  mədəniyyətini  kəsintisiz 
izləmək  üçün  olduqca  faydalıdır.  Arxeoloji  materiallar  arasında  Erkən  və 
Son  Eneolit  dövrünə  aid  keramika  məmulatı  vardır.  Söyləyə  bilərik  ki,  son 
zamanlar  Naxçivanda  aşkar  olunan  yeni  yaşayış  yerləri  Son  Neolit  və 
Eneolit  dövrü  mədəniyyətini  bütövlükdə  ələ  almağa  imkan  verəcək, 
Yer 
Alət sayı  Meydan 
Dağ 
Sünik 2 
Sünik 3 
Göyəm 
Çay Ağzi 
2 
  
  
2 
  
Kültəpə 
8 
1 
  
2 
5 
Qələmə Bulaq  2 
  
  
2 
  
Uçan Ağil 
2 
  
  
2 
  
Sərin Bulaq 
2 
  
  
  
2 
Zirincli 
6 
  
1 
1 
4 

 
 
36 
 
Naxçıvanın  Neolit  və  Eneolit  mədəniyyətinin  Yaxın  Şərq,  xüsusilə  Şərqi 
Anadolu  ilə  əlaqələrini  müəyyənləşdirməyə  imkan  verəcəkdir.  Digər 
tərəfdən Naxçıvanın yaşayış yerlərində az da olsa Şərqi Anadoluda mövcud 
olan  obsidian  yataqlarının  materiallarından  istifadə  olunması  bu  bölgələr 
arasında  əlaqələrin  olduğunu  təsdiq  etməkdədir.  Lakin  Culfa  Kültəpəsi 
vasitəsi ilə Urmiya hövzəsi ilə əlaqələr daha intensiv olmuşdur. Belə hesab 
edirik  ki,  gələcək  araşdırmalar  zamanı  Naxçıvanın  Şərqi  Anadolu  ilə 
əlaqələrinə aid yeni tapıntılar ortaya çıxarılacaqdır. 
 
    
 
 
   Şəkil 20. Şorsu yaşayış yeri. 
 
Son Eneolit dövrü Ovçulartəpəsində  geniş öyrənilmişdir. Bu  yaşayış 
yerində  Eneolit  mədəniyyətinin  iki  mərhələsi  izlənmişdir.Birinci  mərhələ 
üçün yarımqazma evlər, ikinci mərhələ üçün isə dördkünc formalı çoxotaqlı 
evlər xarakterik olmuşdur. 
Qədim  duz  mədənləri.    Duzdağ  Naxçıvan  şəhərinin  10 
kilometrliyində,  Təbrizi  Konstantinopolla  birləşdirən  əvvəlki  Böyük  ipək 
yolu  üzərində  yerləşir.  Onun  yerləşdiyi  ərazinin  Cənubi  Qafqazın  əsas 
strateji  marşrutları  üzərində  olduğunu  nəzərə  alaraq  demək  olar  ki,  onun 
zəngin  duz  layları  qədim  dövrdən  diqqəti  cəlb  etmişdir.  Mənbələrdə 
Nахçıvаn  Duzdаğının  Nuh  pеyğəmbər  tərəfindən  аşkаr  еdilməsi  hаqqındа 
əsаtirlər  vardır.  Rəvayətə  görə  əfsаnəvi  gəmisi  ilə  bəşəriyyəti  dünyа 
tufаnındаn  хilаs  еtmiş  Nuh  pеyğəmbər  Nахçıvаn  Duzdаğını  da  kəşf  еtmiş, 
ikinci  sivilizasiyanın  əsаsını  qоymuşdur.  Yаtаqlаrın  müəyyən  оlunmаsı, 

 
 
37 
 
mədənlərin  qаzılmаsı,  duz  pаrçаlаrının  əldə  оlunmаsı,  dаşınmаsı, 
üyüdülməsi,  аlınıb-sаtılmаsı,  əmək  аlətlərinin  –  dаş  bаltаlаrın,  pаzlаrın 
hаzırlаnmаsı sənətkarlığın yüksək inkişafından şəhər tipli yaşayış tərzinin  
 
             
 
                     Şəkil 20. Duzdağın ümumi görünüşü. 
 
formalaşmasından xəbər verir. Bunа görədir ki, dünyаdаkı duz mədənlərinin 
dеmək оlаr ki, hаmısının yахınlığındа qədim şəhərlər vаrdır. 
         
               
 
 
              Şəkil 21. Duzdağdan tapılmış əmək alətləri. 
 
Birgə  Azərbaycan-Fransa  arxeoloji  ekspedisiyasının  2006-2012-ci 
illərdə  Duzdаğdа  аpаrdıqlаrı  ахtаrışlаr  nətlcəsində  əldə  еtdikləri  nəticələr 
Nахçıvаn duz mədənlərinin 8 min ildən çох yаşı оlduğunu təsdiq еtmişdir. 

 
 
38 
 
Kənd  mühitindən uzаq mədənçilik işi şəhər tipli yаşаyış üçün səciy-
yəvidir.  Nахçıvаndа  şəhərsаlmаnın tаriхi ən  аzı  Duzdаğ  mədənləri  ilə eyni 
vaxta, bəlkə bir аz dа qədimlərə аiddir. Çünki Duzdаğ üçün əmək аlətlərinin 
– dаş bаltаlаrın, pаzlаrın, dаşınmа vаsitələrinin hаzırlаnmаsı, duzun üyüdül-
məsi,  ticаrəti  şəhər  mədəniyyəti  üçün  xarakterikdir.  Duzdаğdа  əmək 
аlətlərinə, ахtаrış işlərinə, dаşınmаyа, duzun  üyüdülməsinə, sаtışınа, mübа-
dlləsinə yаrаnаn tələbаt Nахçıvаndа şəhərsаlmа, şəhərləşmə işinin inkişаfınа 
təkаn vеrmişdir. Tаriхin bütün dövrlərində Duzdаğ аmili Nахçıvаn şəhərinin 
tаlеyində mühüm rоl оynаmışdır.  
 
 
          
 
              
                 Şəkil 22. Duzdağda arxeoloji araşdırmalar. 
 
 
Müхtəlif  vахtlаrdа  Duzdаğdаn  tаpılmış  dаş  bаltаlаrı  аrхеоlоq  аlimlər 
tаriхin  аyrı-аyrı  dövrlərinə  аid  еdirlər.  Nəzərə  аlmаq  lаzımdır  ki,  dəmirin 
kəşfinə  qədərki  bütün  mərhələlərdə,  həttа  Tunc  dövründə  və  sоnrаkı 
dövrlərdə  də  Duzdаğdа  dаş  bаltаlаrdаn  istifаdə  оlunmuşdur.  Şübhəsiz  ki, 
tapılan baltalar müxtəlif dövrlərə aiddir. Duzdаğda mədən işləri nə vахtdаn 
bаşlаyıbsа, dаş bаltаlаrdаn dа həmin dövrdən istifаdə оlunmuşdur. Nахçıvаn 
Duzdаğının dаş bаltаlаrının ilk nümunələri mis-dаş dövrünün yаdigаrlаrıdır. 
Dаş bаltаlаr tаriхi inkişаflа əlаqədаr оlаrаq dəyişmiş və təkmilləşdirilmişdir. 
Оnа  görə  də  dаşdan  hazırlanmış    əmək  аlətlərinin  dövrləşdirilməsinə  və 
təsnifatına ciddi еhtiyаc vаrdır. 
Rusiyа  mənbələrində  Nахçıvаn  duz  mədənlərinin işçilərinin əvvəllər 
ətrаfdаkı  dахmаlаrdа  yаşаdıqlаrı  qеyd  оlunmuşdur.  Lаkin  həmin 

 
 
39 
 
dахmаlаrdаn  ibаrət  yаşаyış  yеrləri  uçulub  dаğıdıldığındаn  ХIХ  əsrdə 
şахtаçılаr  mədənlərdə  gеcələməli  оlurdulаr.  Nахçıvаn  Duzdаğının  şərq 
tərəfində Хоr gədiyinə gеdən yоlun ətrаfındа böyük bir yаşаyış yеrinin izləri 
indi də аşkаr müşаhidə оlunur. 2011-ci ildə Sust yaxınlığında qədim yaşayış 
yerinin  olduğu  da  müəyyənləşdirilib.  Böyük  еhtimаl  ki,  mədən  işçiləri 
burаdа  yаşаmış,  duzun  ilkin  еmаlı,  tоpdаn  sаtışı,  kаrvаnlаrın  yüklənməsi 
həmin yаşаyış yеrində təşkil оlunmuşdur. Bеləliklə, Nахçıvаn şəhərinin ətrа-
fındа  sənətkаrlıq,  ilkin  еmаl  və  ticаrət  yönümlü  bir  mədəniyyət  əmələ 
gəlmişdir. Duz məhsullаrı Nахçıvаn şəhərinə Duzdаğdаn öküz аrаbаlаrı ilə, 
yахud dа dəvə  kаrvаnlаrı  ilə  dаşınmışdır.  Nахçıvаn  duzu  mаhаlın əhаlisini 
təmin  еtməklə  bərаbər,  İrəvаn  və  Yеlizаvеtpоl  qubеrniyаlаrınа,  Qаrаbаğа, 
İrаnа, Türkiyəyə və Gürcüstаnа dа dаşınmışdır. 
 
               
 
 
               Şəkil 23. Duzdağda qədim iş yerləri. 
 
Duzdağ  yatağı  indi  də  istismar  edilməkdədir:  mədəndə  işləyən 
mühəndislərin fikrinə görə duz yatağının uzunluğu 3 km, eni 2 km, qalınlığı 
150  m-dir.  XX  əsrin  70-ci  illərində  mədənin  cənub  tərəfində  iş  aparılarkən 
sovet  şaxtaçıları  qədim  tunelə  daxil  olmuşlar.  Burada  alətləri  ilə  birlikdə 

 
 
40 
 
dörd insan skeleti aşkar olunmuşdur. Bu skeletlər istifadə olunan daş alətlərə 
əsasən  e.ə.  III-II  minilliklərə  aid  edilmişlər.  Bu  alətlər  I  Kültəpə  və  II 
Kültəpənin    dəqiq  stratiqrafik  kontekstlərindən  aşkar  olunan  daş  çəkiclərlə 
bənzərdir. 
 
            
 
 
   Şəkil 24. Kür-Araz mədəniyyətinə aid keramika (Duzdağ). 
 
Lakin 2007-ci ildə Fransız-Azərbaycan ekspedisiyasının qısamüddətli 
araşdırmaları  zamanı  yatağın  cənub  ətəklərindən  Eneolit  və  Kür-Araz 
keramikasının  aşkar  olunması  mədənin  istismarının  daha  erkən  başladığını 
ehtimal etməyə imkan verirdi. Daha əhatəli məlumat əldə etmək üçün 2008-
ci ildə sistemli araşdırmalara başlanıldı. 

 
 
41 
 
Duzdağında  aparılan  iş  Ovçulartəpəsi  yaşayış  yerinin  tədqiqi  ilə  sıx 
bağlıdır. Bu yaşayış yerində aparılan araşdırmaların əsas məqsədlərindən biri 
Son  Eneolit  və  Erkən  Tunc  dövrü  cəmiyyətlərinin  iqtisadi  və  yaşayış 
strategiyasının müəyyənləşdirilməsindən ibarət idi. 
 
          
 
 
         Şəkil  25. Dəmir dövrünə aid keramika (Duzdağ). 
 
Duzdağında  aparılan  araşdırmaların  əsas  məqsədlərindən  biri  duz 
mədənlərində  erkən  istismar  izlərini  aşkar  etmək,  tarixəqədərki  dövrün  son 
mərhələsində  duzun  çıxarılması üsullarını  müəyyən etməkdən ibarətdir. Bu 
vəzifə  mədənlərdə  işlənmə  izlərinin  bərpası,  həmçinin daş alətlərdə aşınma 

 
 
42 
 
izlərinin  tədqiq  edilməsi  ilə  mümkün  olmuşdur.  Tədqiqat  zamanı  müəyyən 
zaman  ərzində  duz  çıxarılmasını  bərpa  etmək,  əsas  texnoloji  və  istehsal 
kəsintilərinin  eyniləşdirməyinin  mümkünlüyü  araşdırılmışdır.  Beləliklə 
tədqiqatın  bir  hissəsi  istehsal  infrastrukturları  üzərində  cəmləşdirilmiş, 
onların korrelyasiyası gil qab parçaları, makro və mikro daş  alətlər əsasında 
aparılmışdır. 
İrimiqyaslı  topoqrafik  xəritələr  əldə  etmək  mümkün  olmadığından 
bütün  tapıntılar  və  arxeoloji  strukturlar  peyk  təsvirlərinin  ləkəsi  üzərində 
yerləşdirilmişdir.  Bu  təsvir  istifadəyə  yararlı  duz  laylarının  müəyyən 
edilməsində böyük köməklik göstərmişdir, belə ki duzun içərisində saxlanan 
su  infraqırmızı  diapozonda  aydın  şəkildə  görünür.  Bu  həmçinin  duz 
laylarının  az  olduğu    kolluvium  sahələri  müşahidə  etməyə,  hidroqrafik 
nümunələrin  çıxışlarını  müəyyənləşdirməyə  kömək  edir.  Araşdırmalara 
yekun  vuraraq  demək  olar  ki,  Duzdağı  başlıca  olaraq  suyun  çəkilməsi  ilə 
formalaşmış  və  bir-birindən  minimal  məsafədə  olan  duz  zonalarından 
ibarətdir. 
 
 
          
 
            
 
         Şəkil 26. Əmək alətləri (Duzdağ). 
 
Əgər  Duzdağında  olan  keramika  məmulatını,  kiçik  daş  alətləri 
araşdırmalar  zamanı  toplamaq  mümkündürsə,  böyük  daş  alətləri  toplamaq 
mümkün deyil. Onlar çox olmaqla bərabər, həmçinin ağırdır. Parçalar istisna 
olmaqla  daş  alətlərin  ən  kiçiyi  bir  kiloqramdır.  Daş  gürzlərin  ağırlığı  10 
kiloqrama  qədərdir,  lakin  onların  bəzisinin  ağırlığı  60  kiloqrama  çatır.  Bu 

 
 
43 
 
çətinliyi  aradan  qaldırmaq  üçün  hər  bir  alətin  yerindəcə  şəkili  çəkilmiş  və 
sonra bu tipologiya əsasında qeydə alınmışdır.  
  
2008-ci  ildə  Duzdağ  yatağının  ilk  araşdırılması  zamanı  əsas  məqsəd 
arxeoloji  qazıntının  yerini  müəyyən  etmək  idi.  Araşdırmalar  göstərdi  ki, 
arxeoloji  tapıntılar,  demək  olar  ki,  Duzdağ  yatağının  hər  yerində,  gil 
çöküntülərinin  üç  başlıca  səviyyəsinə  uyğun  olaraq  yayılmışdır. 
Araşdırmalar  göstərmişdir  ki,  təpənin  yalnız  ağ-yaşıl  rəngli  gil  qatları  duz-
mədən  sənayesi  üçün  əlverişlidir.  Qırmızı  zolaqlar  çöküntülərin  daha  qaba 
və  lilli  laylarındandır.  Burada  yatağı  formalaşdıran  duz  kristalları  kifayət 
miqdarda  toplanmamışdır.  Onları  mədən  sənayesinin  ənənəvi  üsulları  ilə 
istismar etmək çətindir. 
  
Arxeoloji tapıntılar Duzdağında Şimaldan Cənuba doğru 3 km-lik bir 
məsafədə  yayıldığından  qazıntının  yerini  və  həcmini  müəyyən  etmək 
olduqca əhəmiyyətli idi. Keramika parçaları və kiçik daş alətlər Duzdağdan 
kənarda, o cümlədən Cəhri Xoru adlanan hissədən də tapılmışdır. Bu ərazi, 
böyük  ehtimalla,  şaxtaçıların  içməli  suya  olan  tələbatını  ödəmək  üçün 
müvəqqəti olaraq dayandıqları yerdir. 
 
    
 
 
   Şəkil 27. Duzdağda tədqiqatlar. 
 
Mədənlərin  arxeoloji  araşdırmalarla  müəyyən  olunmuş  ölçüsünə 
uyğun  olaraq,  təpənin  müxtəlif  hissələrində,  “pəncərə”  adlandırılmış  yeddi 
sahə intensiv tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Pəncərələrin yerinin müəyyən 

 
 
44 
 
edilməsi  müxtəlif  kriteriyalara  –  arxeoloji  tapıntıların  toplanmasına, 
infrastruktur  istismarının  tiplərinə  [tunel,  karxana],  duz  yataqlarının 
yaxınlığı  və  müasir  baxımdan  onlar  əldə  etmək  imkanlarına  [yolların 
mövcudluğu  və  s.]  əsaslanmışdır.  Pəncərələrin  formasının  və  ölçüsünün 
müəyyən  edilməsində  mövcud  dağ  silsiləsi  və  vadilər  nəzərə  alınmaqla 
arxeoloji  tapıntıların  potensial  trayektoriyasının  izlənməsinə  əsaslanmışdır. 
Tapıntıların bəzən sürüşüb yerini dəyişməsi də nəzərə alınmışdır. Beləliklə, 
duz  mədəninin  özündə  bilavasitə  altı  pəncərə  müəyyənləşdirilmiş,  yeddinci 
pəncərəyə isə Cəhri Xorunun ətrafındakı duz təzahürləri aid edilmişdir. 
 
  
 
 
  Şəkil 28. Üyütmə daşı (Duzdağ). 
 
Toplanılan materiallar peyk  təsvirləri, yaxud havadan çəkilən rəngli 
fotorəsmlər üzərində işlənib hazırlanmışdır. 
Hər  bir  pəncərədən  götürülmüş  faktiki  arxeoloji  materiallar  –  böyük 
daş  alətlərdən  tutmuş  kiçik  keramika  parçalarınadək  [diaqnostik,  yaxud 
qeyri-diaqnostik]  bütün  tapıntılar  dəqiqliklə  GPS  vasitəsi  ilə  qeydə 
alınmışdır.  Digər  tərəfdən  seçilmiş  sahələrdən  kənarda  qalanlar  ilkin 
tədqiqata cəlb edilmişdir.  
Duzdağında  aşkar  olunan  arxeoloji  materiallar  çoxsaylı  və  müxtəlif 
formalı  olması  ilə  fərqlənir.  Onlar  Türkiyədəki  Tuzlucada  olduğu  kimi, 
yalnız  bütün  yataq  boyu  izlənən  infrastrukturlardan  ibarət  deyil  Xoy-
Duzdağına  oxşar  vəziyyətlə  təpənin  ətəyi  boyunca  yayılan  arxeoloji 
tapıntılardan  ibarətdir.  Sonuncudan  fərqli  olaraq  Naxçıvan  mədənlərindən 

 
 
45 
 
yalnız  keramika  parçaları  deyil,  həmçinin  kiçik  və  böyük  daş  alətər  aşkar 
olunmuşdur.  Təsadüfi  olaraq  tapılan  mis  və  dəmir  qalıqlarına  da 
rastlanmışdır. 
Mədən  sənayesinin  ən  maraqlı  infrastrukturları  ehtimal  ki,  qədim 
tunellər  olmuşdur.  Onlar  duz  yatağının  ağ-yaşıl  rəngli  laylarında 
səpələnmişdir. Havadan çəkilmiş rəsmlərdən göründüyü kimi bu tunellər duz 
yatağının  ortasında  bir-birinin  yaxınlığında  qazılmışdır.  İndiyədək  qeydə 
alınan tunellərin hamısı dağılmışdır, lakin onlardan biri saxlanmışdır. Onun 
uzunluğu  4  m,  eni  1,10  m-dir.  Tunelin  içərisindən  heç  bir  tapıntı  əldə 
edilməmişdir, belə ki tunelin döşəməsi qalın çınqıl qatı ilə örtülmüşdü. Digər 
mühüm tapıntı tunelin girişində qayada sütunun yonulması idi. Bu tunel də 
dağılaraq sütunun kapitelinədək çınqılla dolmuşdu, lakin maraqlıdır ki, o da 
müasir  şaxtaya  aparan  əsas  dəhlizdən  kənarda  yerləşən  digər  sütulara 
bənzəyirdi.  Kür-Araz  dövrünə  aid  keramika  parçalarına  əsasən  onları  eyni 
dövrlə  tarixləndirsək,  demək  olar  ki, biz  Son  Eneolit və Erkən  Tunc dövrü 
ilə üst-üstə düşən mədən sənayesinin şəbəkəsi ilə rastlaşmışıq.  
 
  
 
 
  Şəkil 29. Əmək alətləri (Duzdağ). 
 
Araşdırmalar zamanı 1-ci Pəncərədə iki yerdə açıq mədən izləri qeydə 
alınmışdır,  onların  birindən  Orta  əsrlərə  aid  keramika  nümunələri  aşkar 
olunmuşdur.  2007-ci  ildə  bizim  apardığımız  araşdırmalar  zamanı  öyrənilən 
ikinci  belə  emal  sahəsi  təpənin  cənub  yamacında  yerləşirdi,  lakin  ən 

 
 
46 
 
maraqlısı  2010-cu  ilin  araşdırmaları  zamanı  4-ci  Pəncərədə  aşkar  olunan 
karxana  idi.  Aşkar  olunan  minlərlə  Orta  əsr  keramikası  içərisində  XII-XIII 
əsrlərlə aid yaşıl rəngli şirli keramika, naxışlanmış kasalar da var idi.  
 
      
 
 
      Şəkil 30. Əmək alətlərinin hazırlanması (Duzdağ). 
 
Duzdağda  aparılan  araşdırmaların  əsas  məqsədlərindən  biri 
infrastrukturların  istismar  tarixinin  müəyyənləşdirilməsi  olmuşdur.  Bu, 
arxeoloji  tapıntılar,  tunellər  və  karxanalar  arasındakı  korrelyasiyanın 
incəliklə öyrənilməsini tələb edir.  
Duzdağından  aşkar  olunmuş  tapıntılar  arasında  geniş  funksional  və 
morfoloji  diapozona  malik  olan  böyük  daş  alətlər  xüsusilə  diqqətçəkicidir. 
Mikro daş alətlər onlara nisbətən daha azdır. Onlar başlıca olaraq obsidianın 
qəlpələnməsi  zamanı  meydana  gələn  parçalardan  ibarətdir.  Kiçik  bıçaqvari 

 
 
47 
 
alətlər azdır. 2011-ci ilin mövsümündə 7-ci Pəncərədən daha təkmil obsidian 
tiyəsi  tapılmış,  lakin  hələlik  analiz  olunmamışdır.  Çaxmaqdaşı  alətlər 
olduqca məhdud miqdardadır. 
Duzdağ mədənlərində duzun çıxarılması və ilkin emalı üçün minlərlə 
böyük daş alətlərdən istifadə edilmişdir. Formasına, həcminə və daş cinsinə 
görə  fərqlənən  bu  alətlər  duz  çıxarılan  zonalarda  toplanmış  keramika  ilə 
birlikdə  rastlanmışdır.  Bu  alətlərin  GPS-lə  sistematik  qeydiyyatı  2008-ci 
ildən  başlamışdır.  2011-ci  ildə  duz  mədəninin  müxtəlif  hissələrindən  əldə 
edilən  [Pəncərə  1  –  7  ]  səkkiz  yüzdən  artıq  alət  qeydə  alınaraq  bilavasitə 
ərazidə  və  laboratoriyada  tədqiq  edilmişdir.  Duzdağ  mədənində  duzun 
istismarı  və  emalında  bu  alətlərin  dəqiq  funksiyasını  müəyyən  etmək  üçün 
onlar tam texnoloji analiz edilərək alətlərdəki işlənmə izləri araşdırılmışdır. 
İlkin araşdırmalar göstərir ki, bu alətlərin əksəriyyəti çay daşlarından, 
ola  bilsin  ki,  Duzdağın  üzərində  yerləşən  allyuvial  yataqların 
çöküntülərindən  hazırlanmışdır.  Toplanan  materialların  80  faizi  daş 
çəkiclərdir.  Onların  xammalı  müxtlif  mənbələrdən  götürülmüşdür.  Qumlu 
çaydaşı,  qranit  və  bazalt,  ehtimal  ki,  Duzdağı  təpəsinin  səthində  saxlanan 
allyuvial  yataqlardan,  ya  da  Naxçıvançaydan  gətirilmişdir.  Lakin  müəyyən 
tip  çəkiclərin  istehsalı  üçün  dolorit  və  qabbro  ailəsinə  məxsus  daş  cinsləri 
istifadə  edilmişdir.  Bu  tip  daş  cinsləri  göstərir  ki,  mədənçiləri  xammalla 
təmin etmək üçün müəyyən təşkilati işlər görülmüşdür. Belə ki, bu daşların 
ən  yaxın  geoloji  mənbələri  Şahbuz  rayonundan  iyirmi  kilometr  şimalda 
yerləşir.  
Çəkiclərin  funksional  xüsusiyyəti  göstərir  ki,  müxtəlif  dövrlərdə  daş 
duzun çıxarılmasında fərqli üsullardan istifadə edilmişdir. Bəzi çəkiclər sadə 
çay  daşlarıdır,  onlar  işlənmədən  birbaşa  istifadə  edilmişdir.  Bəzilərinin  hər 
iki üzündə sadə işlənmə izləri vardır. Lakin onların əksəriyyətinin uc, yan və 
üz  tərəflərində  dərin  batıq  zolaqlardan  ibarət  əyri  və  düz  xətlərin  müxtəlif 
konbinasiyasına rast gəlinir. Bu sadə və mürəkkəbləşdirilmiş kombinasiyalar 
onların insan əlinə  adaptasiyası ilə bağlı olmuşdur. Bəzən  onlarla  kiloqram 
ağırlığında olan ağır daş alətlər əldə tutmaq üçün əlverişli deyil. Ona görə bu 
tip alətlərin baş tərəfində olan üfiqi və şaquli batıq xətlər, büyük ehtimalla, 
ip bağlamaq üçün nəzərdə tutulmuşdur.  
Çəkiclərdən  istifadə  üsullarının  müxtəlifliyi  və  onların  təkrar 
istifadəsi  də  işin  təşkilində  müxtəlif  üsullardan  istifadə  olunduğunu  təsdiq 
edir.  Dolerit  və  qabbro  cinsli  daşlardan  hazırlanan  alətlər  I  Kültəpə  və  II 
Kültəpə  yaşayış  yerlərinin  Kür-Araz  mədəniyyətinə  aid  təbəqəsindən  aşkar 
edilmişdir.  Onlar  ustalıqla  hazırlanaraq  cilalanmış  və  uca  doğru 
ensizləşdirilmişdir. Çıxarma zonaları ilə parallel yerləşən iş yerlərində qalan 

 
 
48 
 
müxtəlif tipli alətlərin qalıqları onların uzun müddət istifadə olunduğunu və 
müxtəlif inkişaf mərhələlərindən keçdiyini göstərir.  
 
 
 
Şəkil 31. Duzdağ. Araşdırmaların xəritəsi. 
 
Daş  çəkiclərin  həcminə  və  işlənmə  üsullarına  əsaslanaraq  müxtəlif 
elmi  mülahizələr  irəli  sürmək  olar.  Bəzi  kiçik  həcmli  daş  çəkiclər  duz 
bloklarının  üzə  çıxarılmasında,  bəziləri  blokların  sərhədlərinin  müəyyən 
edilməsində,  daha  ağır çəkiclər isə  duz  blokların  qırılmasında və tunellərin 
yaranmasında istifadə edilmişdir.  
Tədqiqat  zamanı  daş  duzun  emal  edilməsi  əzici  alətlər  üçün  istifadə 
olunan  dən  daşları,  əzici  alətlər  sürtkəclər  və  dəstəklər  birbaşa  iş 
platformalarından  tapılmışdır.  Əzgi  daşları  və  sürtgəclər  bazaltdandır.  Bu 
material  Qafqazın  Neolit  və  Tunc  dövrü  yaşayış  yerlərində  əzici  alətlərin 
hazırlanmasında  istifadə  edilmişdir.  Ümumiyyətlə,  parçalanmış  halda  açkar 
edilın  bu  tip  alətlər,  ehtimal  ki,  mədənə  ikinci  dəfə  istifadə  olunmaq  üçün 
gətirilmişdir. Ərazidən müxtəlif cinsli çay daşlarından hazirlanan konusvari 
və  slindirik  formalı  dəstəklər  də  tapılmışdır.  İşlənmə  izlərinin  ilkin 
araşdırmalarının  nəticələri  göstərir  ki,  onlar  qida  hazırlamaq  üçün  deyil 
yumşaq  faydalı  qazıntıların  emalı  üçün  işlənmişdir.  Bu  onu  göstərir  ki, 

 
 
49 
 
duzun ilkin emalı bilavasitə karxanaların yaxınlığında yerləşən ərazilərdə - iş 
yerlərində olmuşdur.  
Duzdağ  mədənlərindən  tapılan  müxtəlif  formalı  daş  alətlər  ehtimal 
etməyə  imkan  verir  ki,  duzun  sadə  üsullarla  çıxarılması  ilə  bərabər  yüksək 
texniki  biliyə  əsaslanan  daha  strukturlaşdırılmış  və  mürəkkəb  istismarı  da 
mövcud olmuşdur. Daş alətlərin və çəkiclərin müxtəlif tiplərə bölünməsi də 
duz  çıxarma  zonaları  ilə  onların  emalı  həyata  keçirilən  platformalardakı 
“emalatxanalar”  arasında  əməyin  təşkilinin  müəyyən  formasının  mövcud 
olduğunu  göstərir.  Aşkar  edilmiş  daş  alətlərin  heç  də  hamısı  duz  çıxarmaq 
üçün  olmamışdır.  Onların  bəzisi  həmçinin  əmək  alətlərinin  yenidən 
düzəldilməsi  və  duzun  şaxtada  birbaşa  emalı  üçün  istifadə  olunmuş  və 
daşımaq üçün yararlı vəziyyətə salınmışdır. Əmək alətlərində saxlanmış izlər 
onların funksiyasını və istismar prosesini aydınlaşdırmağa imkan verir.  
Duzdağdan  həmçinin  xeyli  miqdarda  keramika  məmulatı  aşkar 
olunmuşdur. Bu tip material mədənin cənub-qərb və şimal-qərb yamacından 
2-ci  və  4-cü  pəncərələrdən  tapılmışdır.  Qədim  işlənmə  ərazilərindən  kiçik 
keramika  parçaları  ilə  yanaşı  yaxşı  saxlanmış  tapıntılar  da  əldə  edilmişdir. 
Cənub-qərb yamacda Erkən Dəmir dövrünə aid toxunulmamış bütöv qədəh, 
2-ci  Pəncərədən  isə  Kür-Araz  mədəniyyətinə  aid  küpənin  parçaları  aşkar 
olunmuşdur.  Bütün  keramika  parçaları  saxlanma  dərəcəsindən  asılı 
olmayaraq  toplanırdı.  Belə  ki,  onların  gilinin  tərkibi  və  işlənməsi  minimal 
dərəcədə  olsa  da  xronologiyanı  müəyyən  etməyə  imkan  verirdi.  Bəzi 
diaqnostik  formalar,  xüsusilə  uzun  bir  zaman  ərzində  mövcud  olan  Erkən 
Tunc dövrünə aid eroziyaya uğramış “Naxçıvan qulpları” toplanmış ümumi 
materialın əksəriyyətini təşkil edirdi.  
1,  2,  3  və  4-cü  Pəncərələrdən  aşkar  olunan  keramika  məmulatının 
müqayisəli analizi müəyyən xüsusiyyətləri üzə çıxarmağa imkan verir. 
Təpənin cənub-qərb  yamacında  yerləşən 2-ci Pəncərə saman qarışığı 
olan  keramika  Kür-Araz  mədəniyyətinə  aid  keramika  parçaları  ilə 
xarakterizə  edilir.  Bəzi  keramika  parçalaları  Erkən  Dəmir  dövrünə  aiddir. 
Lakin  onlar  açıq-aşkar  azlıqdadır.  Erkən  Tunc  və  Dəmir  dövrünün 
keramikası  1-ci  Pəncərədə  nisbətən  bərabərləşmiş,  lakin  buradan  Eneolit 
dövrünə  aid  keramika  aşkar  olunmamışdır.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Erkən 
Tunc dövrünə aid keramika 1-ci pəncərədə 2-ci Pəncərəyə nisbətən azdır. 
Maraqlıdır  ki,  Cəhri  Xorundakı  təzahürlərdə  [3-cü  Pəncərə]  Son 
Eneolit  və  Erkən  Tunc  dövrünə  aid  keramika  məmulatına  rast 
gəlinməmişdir.  Cəhri  Xorundan  aşkar  olunan  keramika  məmulatının 
əksəriyyəti ya Dəmir dövrünə,  ya da Orta əsrlərə aiddir. Qədim mədənçilər 

 
 
50 
 
bu  duz  təzahürünə  olduqca  az  gəlmişlər.  Onlar  ya  bu  marşrutla  hərəkət 
etməmiş, ya da o zaman bu təzahürlər mövcud olmamışdır. 
Orta Tunc dövrünə aid keramika məmulatı Pəncərələrdə, demək olar 
ki,  rast  gəlinməmişdir.  Bəzi  təsadüfi  tapıntılar  təpənin  cənub  yamacında 
aşkar  olunmuşdur.  Onların  hamısı  monoxrom  boyalı  olub  qırmızı  rəng 
üzərindən  qara  rənglə  naxışlanmışdır.  Məlum  olduğu  kimi,  Van  da  daxil 
olmaqla  Cənubi  Qafqazda  Orta  Tunc  dövrünə  aid  keramika  [Naxçıvan 
istisna  olmaqla]  başlıca  olaraq  qəbirlərdən  aşkar  olunmuşdur.  Ehtimal  ki, 
şaxtalarda  Orta  Tunc  dövrü  fəhlələri  tərəfindən  istifadə  olunan  keramika 
müəyyən  funksional  mahiyyət  daşımışdır,  lakin  bu  hələlik  tam 
aydınlanmamışdır.  
Son  Tunc  və  Erkən  Dəmir  dövrünə  aid  keramika  parçaları  texnoloji 
xüsusiyyətlərinə  görə  az  fərqlənir.  Onları  ayırmaq  üçün  başqa  dəlillər 
olmadığından  bu  tip  keramikanı  Son  Tunc  və  Erkən  Dəmir  dövründə 
birləşdirmək daha  düzgün  olardı. Lakin Son Tunc  dövrünə  aid naxışlanmış 
keramika  parçalarına  da  rastlanmışdır.  Onlar  boz,  boz-qara  rəngli  olub 
qabların  çiyin  hissəsini  əhatə  edən  çərtmə  və  qabarıq-batıq  xətlətlərdən 
ibarətdir.  Maraqlıdır  ki,  Son  Tunc  və  Erkən  Dəmir  dövrünə  aid  keramika 
məmulatı başlıca olaraq 2-ci Pəncərədən aşkar olunmuşdur. 
Orta  əsr  keramikasına  gəldikdə,  demək  olar  ki,  onların  əksəriyyəti 
təpənin cənub yamacında 4-cü Pəncərədən, az miqdarda isə 1-ci Pəncərədən 
aşkar  olunmuşdur.  Sonuncuda  onlar  Dəmir  dövrü  keramikası  ilə  birlikdə 
aşkar olunmuşdur. Orta əsr keramikası 4-cü Pəncərənin simal qurtaracağında 
daha  çox  toplanmışdır.  Burada  gips  yataqları  da  aşkar  olunmuşdur.  Lakin 
hələlik  karxananın  nə  üçün  açıldığı  hələlik  məlum  deyil.  Karxanada  gips, 
duz,  yaxud  onların  hər  ikisi  çıxarıla  bilərdi.  Orta  əsrlərə  aid  keramika  gil 
məhluluna  salınmış,  içərisində  dulus  çarxının  izləri  qalan  daraqvari 
ornamentlə  naxışlanmış  sadə  keramikadan  ibarətdir.  Bununla  bərabər  göy 
şirli, yaşıl və qara rənglə naxışlanmış keramikaya tez-tez rastlanır. Antik və 
Sasani dövrünə aid keramika məmulatı indiyədək aşkar edilməmişdir.  
Əgər  daş  alərləri  keramikanın  yayıldığı  zonalar  üzrə  bölüşdürsək 
görərik ki, daş alətlərin aşkar olunduğu zonalar başlıca olaraq Son Eneolit və 
Erkən  Tunc  dövrünə  aid  keramikanın  konsentrasiya  olunduğu  ərazilərlə 
uyğun  gəlir.  Bu  faktlar  daş  alətlərin  daha  çox  tarixəqədərki  dövrün  son 
mərhələsində  istifadə  olunduğunu  ehtimal  etməyə  imkan  verir.  Bu  fikir  I 
Kültəpə  və  II  Kültəpənin  stratiqrafik  tapıntıları  ilə  təsdiq  olunur.  Xüsusilə 
Kür-Araz  mədəniyyətinə  aid  qabbro-doleritdən  hazırlanmış  daş  çəkiclər 
arasında  böyük  uyğunluq  vardır.  Lakin  bu  daş  alətlərin  müxtəlif 
kateqoriyalarının  morfoloji  analizi  zamanı  aydın  xronoloji  fərq  aşkar 

 
 
51 
 
edilməmişdir.  Xronoloji  cəhətdən  fərqlənən  keramika  məmulatı  ilə  daş 
alətlərin  müəyyən  kateqoriyası  arasında  heç  bir  fərq  izlənilməmişdir. 
Bununla  belə  daş  alətlərin  müəyyən  qrupu  ilə  tunellər  arasında  müəyyən 
uyğunluq  var.  Son  Eneolit  və  Erkən  Tunc  dövrünə  aid  keramika  tunellərin 
çıxışında,  adətən  tunellərdən  bir  qədər  aşağıda  yerləşən  təbii  mənzillərdə 
aşkar  edilmişdir.  Bunun  əksinə  olaraq  Orta  əsr  keramikası  başlıca  olaraq 
açıq  karxanaların  yaxınlığında  aşkar  olunur  və  olduqca  nadir  hallarda  daş 
alətlər və tunellərlə bağlanır. Məsələn 1-ci Pəncərədə Orta əsr keramikasının 
aşkar  olunduğu  zonada  iki  tunel  çıxışı  vardır,  lakin  4-cü  Pəncərənin  şimal 
hissəsindəki açıq duz karxanasının ətrafında minlərlə Orta əsr keramikasının 
parçasına  rastlanmışdır.  Kür-Araz  keramikası  ilə  müqayisədə  Son  Tunc  və 
Erkən Dəmir dövrünə aid keramika olduqca az aşkar olunmuşdur. Beləliklə, 
daş  alətlərin  bir  qismi  tunellərdən  duz  çıxarmaq  və  birbaşa  tunellərin 
qazılması üşün istifadə edilmişdir. İlkin nəticələr göstərir ki, bu tip istismar 
üsulu  Son  Eneolit  və  Erkən  Tunc  dövründən  mövcud  olmuşdur.  Lakin  II 
Kültəpədən  aşkar  olunan  daş  alətlər  nəzərə  alınarsa  demək  olar  ki,  duz 
istehsalı Orta Tunc dövründə də davam etmişdir. 
Duzdağda dörd mövsümdə aparılan sistematik araşdırmalardan sonra 
onun tarixəqədərki dövrün son mərhələsində mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyi 
göz  önünə  çıxarılmışdır.  Duzdağın  istismarının  miqyasından  da  göründüyü 
kimi  duzun  funksiyası  “İkinci  ərzaq  inqilabı”  zamanı  e.  ə.  V  -  IV 
minilliklərdə  Mesopotamiyanın  böyük  hissəsində  və  Qafqazda  meydana 
gələn struktur dəyişikliklərini anlamaq üçün əsas açarlardan biridir. Bununla 
bağlı olaraq aşağıdakı əsas nəticələri çıxarmaq mümkündür: 
Birincisi,  2-ci  Pəncərədə  mütəmadi  aşkar  olunan  saman  qarışıqlı 
keramikaya əsasən aydın olur ki, mədənin istismarı e. ə. V minilliyin ikinci 
yarısında  başlamışdır.  Bu  onu  göstərir  ki,  İspaniyadakı  Kardona  [La 
Müntania  del  Sal]  ilə  birlikdə  Naxçıvan  Duzdağı  dünyanın  ən  qədim 
mədənlərindən  biridir.  Kardonada  duz  yataqlarının  ətrafında  insan 
fəaliyyətinin  ən  qədim  izləri  e.  ə.  4200  və  3600-cü  illərə  aid  edilmişdir. 
Erkən  mədən sənayesi ilə bağlı fikirlər uzun müddət ərzində antikvarlar və 
yerli  kənd  əhalisi  tərəfindən  toplanan  173  bütöv  və  sınmış  daş  alətlər 
əsasında söylənmişdir.  Bu alətlər duz mədənindən aşkar olunan iki qəbirin 
oxşar  daş  alətləri  ilə  müqayisə  əsasında  tarixləndirilmişdir.  Qəbirlərin  özü 
isə  aşkar  olunan  digər  materiallar  əsasında  Orta  Neolit  dövrünə  aid 
edilmişdir.  Belə  görünür  ki,  Duzdağda  duzun  erkən  çıxarılması  ilə  bağlı 
məsələlər  Kardonadakı  faktlardan  daha  tutarlıdır.  Belə  ki,  duz  mədənində 
müxtəlif xronoloji dövrlərə aid keramika məmulatı ilə birlikdə  yüzlərlə daş 
əmək  aləti  də  aşkar  olunmuşdur.  Aydındır  ki,  Duzdağında  aşkar  olunan 

 
 
52 
 
arxeoloji  materiallar,  xüsusilə  xeyli  informasiya  verən  keramika  məmulatı 
tarixəqədərki  dövrün  son  mərhələsindən  başlayaraq  müasir  dövrədək  duz 
sənayesinin  inkişafının  müxtəlif  cəhətlərini  öyrənmək  üçün  gözəl  imkan 
yaradır.  
 
İkincisi  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Duzdağdakı  erkən  duz  istehsalı 
prosesi  intensivliyi  ilə  fərqlənir.  Son  Eneolit  və  Erkən  Tunc  dövrü 
keramikasının proporsiyası xüsusilə yüksəkdir. Naxçıvanda, həmçinin qonşu 
Urmiya  və  Van  rayonunda  Son  Eneolit  və  Erkən  Tunc  dövrünə  aid  qeydə 
alınan yaşayış yerləri ilə müqayisədə bu olduqca yüksək göstəricidir. E.ə. II 
minilliyin sonundan yaşayış yerlərinin artması, ehtimal ki, Dəmir dövrünə və 
Orta əsrlərə  aid keramika məmulatının artmasına səbəb  olacaqdır.  Hazırda 
duz mədənində yeddi pəncərədə aparlan sistematik araşdırmalar zamanı Kür-
Araz  keramikasının  üstünlüyü  tədqiqatların  məhdudluğu  ilə  bağlı  deyil. 
Müəyyən  yerlərdə sayı dəyişsə də Kür-Araz  keramikası Duzdağ  mədəninin 
bütün  ərazisində  üstünlük  təşkil  edir.  İndi  qarşıda  duran  əsas  sual  bundan 
ibarətdir:  Duzdağda  mədənçilk  işləri  daha  əvvəl  Erkən  Tunc  dövründə, 
yoxsa  Son  Eneolit  dövründə  başlamışdır?  Son  illər  Ovçulartəpəsində  aşkar 
olunan  tapıntılar  Kür-Araz  tayfalarının  Naxçıvanda  e.  ə.  V  minilliyin 
sonundan  məskunlaşdığını  göstərir.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  Yaxın  Şərq 
ölkələri ilə iqtisadi-mədəni əlaqələrin formalaşmasında Naxçıvanın xammal 
ehtiyatları,  o  cümlədən  duz  əsas  yer  tutmuşdur.  Eneolit  dövründən 
başlayaraq  duz  həmçinin  mübаdilə  vаsitəsi  оlmuş,  ticаrət  məqsədilə  Şərq 
ölkələrinə  аpаrılmışdır.  İnsanların  məişətinə  daxil  olan  duz  onların 
ideologiyasının  formalaşmasında  müəyyən  yer  tutmuş,  duzla  bağlı  inamlar 
yaranmışdır.  Bu  tip  inamlar  Azərbaycan  xalqı  arasında  xüsusilə  geniş 
yayılmışdır.