Dərsliyi iqtisad elmləri doktoru, professor Kərim Paşa oğlu Paşayevin
KOMMERSIYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI
Yüklə 2,87 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI
- § 1.3. Kommersiyanın funksiyaları və onun təsnifatı
KOMMERSIYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARIVasitəçi təşkilatların işində vacib yerlərdən birini müştərilərə göstərilən reklam xidmətləri, yəni malların müxtəlif reklam nəşrləri və informasiya vasitələri: nəşriyyatlar, yayım vasitələri, daxili və xarici reklam və s. vasitəsilə reklam olunması xidmətləri tutur. Vasitəçi təşkilat, reklam proqramlarının, reklam vərəqlərinin, kataloqlarının, videorolik- lərin işlənilməsinə lazım olan büdcənin ölçüsünün müəyyən edilməsini, geniş idman tamaşalarının və estrada şoularının keçirilməsi zamanı sponsorluq məsələlərinin əsaslandırılmasını yerinə yetirir. Dünya xidmət bazarında injinirinq xidmətlərinin, yəni sifarişçimüəssisələrə sənaye və sosial-məişət obyektlərinin tikintisi, optimal tikinti variantının seçimi, tikinti layihəsinin işlənməsi, avadanlıq, maşın, mexanizmlərin göndərilməsi, “tam hazır” tikintinin aparılması, obyektin işə salınması, onun istismarı, bu obyekt üçün səmərəli texnoloji qərarların tapılması və tətbiq olunması kimi xidmətlərin göstərilməsi üzrə biznes inkişafdadır. Müasir vasitəçilik biznesinin əsas istiqamətləri arasında lizinq xidmətləri, yəni müştərilərə avadanlıqların, texniki vasitələrin, binaların, qurğuların və geniş istehlak mallarının, əsasən uzunmüddətli dövrə icarəyə verilməsi xidmətləri daha fəal mövqe tutmağa başlamışdır. Məhsulların yeridilməsi, malların alınması və istifadə olunması prosesi ilə bağlı olan xidmətlərin göstərilməsi üzrə çoxsaylı istehlakçıların sifarişlərini həyata keçirməklə kommersiya vasitəçiləri, eyni zamanda, çoxlu sayda ticarət, nəqliyyat, sığorta, maliyyə-kredit, reklam, konsaltinq firmaları və nümayəndəliklərini də yaradırlar. Vasitəçinin fəaliyyətinin faydalılığı, bir qayda olaraq, sifarişçidə yaranan qənaətlə, yəni onun tərəfindən daşınma, saxlanılma, məhsulun satışı, həmçinin, servis xidmətindən istifadə olunması hesabına əldə edilən qənaətlə qiymətləndirilir. Qənaət olunmuş bu pul vəsaitləri vasitəçinin xidmətindən istifadə edilməsi və onun cəlb olunması məqsədəuyğunluğunu müəyyən edir. Lakin təcrübədə elə hallar olur ki, bu zaman sifarişçi özünün məsrəflərindən artıq xərclərə də əl atmalı olur. O, bu xərclərə bilərəkdən gedir, çünki bu zaman o, məsələn, malın yüksək keyfiyyəti və nüfuzluluğu, effektiv reklam hesabına başqa cür qazanc əldə edir və bu da onun firmasının əmtəə bazarında nüfuzunu, imicini qaldırır. Kommersiya-vasitəçi fəaliyyətin mənfəətliliyi və gəlirliliyi üç əsas məsələnin həlli zamanı mümkün ola bilər: 1. Kommersiya informasiyasının (daxili və xarici bazarların nəinki vəziyyətini, həm də onların inkişafmin iqtisadi meyillərini qiymətləndirməyə imkan verən həm konyunktura xarakterli, həm də statistik xarakter
li göstəricilər bankını özündə əks etdirən informasiyanın) toplanması və yayımı üzrə daimi fəaliyyətdə olan sistemin yaradılması. Bazar infrastrukturunun əsas elementlərini - malların göndərilməsi və servis xidməti üzrə kontraktla nəzərdə tutulan öhdəliklərin vaxtında yerinə yetirilməsi məqsədilə özünün anbar şəbəkəsini, nəqliyyatı, rabitəni, kommunikasiyaları formalaşdırmağa imkan verən maddi- texniki bazanın yaradılması. Müştərilərin olmasını təmin edə bilən vəzifələrin vaxtında yerinə yetirilməsi üçün öz kadrlarının - ticarət menecerlərinin və agentlərinin daimi olaraq keyfiyyətli hazırlığı və yenidən hazırlığı. Vasitəçi-ticarət strukturların ən çox yayılmış növlərindən biri diler şirkətləri və firmalarıdır. Bunların əsas xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, onlar öz hesablarına müxtəlif satıcılardan mal alırlar, mülkiyyət sahibinə çevrilirlər, sonradan isə bu malları öz adlarından satırlar. Bu isə dilerləri, məsələn, kommersiya vasitəçilərin digər çoxsaylı növü olan brokerlərdən fərqləndirir ki, sonuncular öz müştərilərinin hesabına və onların adından işləyirlər. Dilerlər özləri malların alış və satışını vasitəçilərlə həyata keçirmək arzusunda olan satıcıları və alıcıları özləri seçirlər. Öz adlarından işləyərkən diler şirkətləri və agentləri nüfuzlarını qaldırmaq üçün, eyni zamanda, bu və ya digər iri və məşhur istehsalçıları təmsil edə bilər. Qabaqcıl ölkələrin kommersiya-vasitəçilik fəaliyyətinin çoxillik təcrübəsi sübut edir ki, istehsalçıların özlərinin əsas istehsal fəaliyyətlərindən diqqətin yaymmaması vacibdir və bu da topdansatış-vasitəçilik halqasının təsərrüfat dövriyyəsi prosesində rolunu müəyyən etmişdir. Bazar münasibətləri təcrübəsində müstəqil distribütorlar sənaye və yaxud iri topdansatış-vasitəçi firmaların nümayəndələri kimi çıxış edirlər. Müstəqil topdansatış vasitəçilər iki tip olurlar: anbarları olan (icarəyə götürən) distribütorlar və anbarları olmayan (icarəyə götürməyən) distribütorlar. İcarəyə götürməyən və anbarları olmayan distribütorları, adətən, makler (dəllal) adlandırırlar. Kommersiya və istehsalat fəaliyyətini tam ölçüdə həyata keçirən, yəni malları alan, onları anbarda yerləşdirib saxlayan, son istehlak üçün hazırlayan distribütorlar tam xidmətlər dəstini göstərən distribütorlar və yaxud «daimi tipli» distribütorlar qrupunu təşkil edirlər. Daimi istehsalçılardan mal alan və onu satan «qeyri-daimi tipli» digər distribütorlar qrupu tam olmayan (məhdud) xidmətlər dəstini göstərən distribütorlar adlanırlar. Bu qrup daha çoxsaylıdır, buraya mal ixtisaslaşmasına malik olan kiçik və orta vasitəçi halqanın nümayəndələri olan maklerlər daxildirlər.
ABŞ-da müstəqil vasitəçi-distribütorlar qrupu anbar sahələrinin 80%-dən çoxunu, topdansatış müəssisələrinin sayının 80%-dək hissəsini öz əllərində cəmləşdirmişlər və ümumi mal dövriyyəsinin 50%-dən çoxunu yerinə yetirirlər. Xüsusi müxtəlifliklə agentlər və hrokerlər müəssisələri fərqlənir. Topdansatış sövdələşmələrə xidmət edərək onlar malların mülkiyyətçisinə çevrilmirlər və buna görə də, onların xidmətləri aparılan mal əməliyyatlarının mürəkkəbliyindən asılı olan razılaşdırılmış faizlərlə ödənilir. Bir çox agent və broker firmaları (kontorları) informasiya-əlaqə funksiyalarının yerinə yetirilməsində ixtisaslaşmışdır. Agentlər və brokerlər xammal, material və yarımfabrikatlar bazarına nisbətən maşın, avadanlıq və komplektləşdirmə məmulatları üzrə topdansatış ticarətində daha möhkəm mövqeyə malikdirlər. Bu isə, əsasən onunla əlaqədardır ki, maşın, avadanlıq və komplektləşdirmə məmulatlarının istehlakçılara doğru hərəkəti xammalın satışına nisbətən daha yüksək tədavül xərclərinə malikdir, satış prosesi daha yüksək əməktutumludur və çoxsaylı əlavə xidmətlərin, ilk növbədə, avadanlığın quraşdmlması və istismarı üzrə konsultasiya, servis xidmətlərinin göstərilməsini tələb edir. Çoxsaylı agentlərin içərisindən, ilk növbədə, sənaye, satış və ticarət qrupu agentlərini ayırmaq olar.
2. Satış agentləri, bir qayda olaraq, çox da böyük olmayan sənaye firmaları və şirkətləri ilə uzun müddət ərzində işləyirlər və onların KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARIbütün məhsulunun satışı ilə məşğul olurlar. Bu zaman onlar firmaların işçi heyətini tamamilə əvəz edirlər. Satış agentləri sənaye agentlərinə nisbətən alqı-satqı şərtlərinin müəyyən olunmasında daha çox hüquqa malikdirlər. Satış agentlərinin kontor və firmaları, adətən istehlakçılara yaxın yerlərdə iri ticarət mərkəzlərində yerləşir. Bu agentlər qrupunun növlərindən biri komisiyonçulardır. Onların xidmətindən sənaye firmaları və şirkətləri özlərinin mal artıqlarını satmaq lazım gəldikdə istifadə edirlər. Komisiyonçular, bir qayda olaraq, satış yerinə (kontora) malikdirlər, həmçinin malların qəbul olunması, saxlanılması və satışı üçün anbar sahələrinə malik ola bilərlər. Onlar müxtəlif növ əlavə xidmətləri: bazar informasiyasının hazırlanması; yerli və xarici nəqliyyat şirkətləri, maliyyə-kredit müəssisələri ilə müqavilə və kontraktların bağlanılmasında köməklik göstərilməsi kimi xidmətlər göstərir, xammal və materialın keyfiyyətinə və sortlara ayrılmasına nəzarət edirlər. 3. Ticarət agentləri öz hesablarına və digər şəxsin maraqlarına uyğun olaraq kommersiya fəaliyyətini həyata keçirirlər. Agentlə onun partnyoru (prinsipal) arasında münasibətlər xüsusi agent müqaviləsi ilə nizamlanır. Ticarət agentləri partnyorun yazılı razılığı əsasında müstəqil fəaliyyət göstərirlər. Öz fəaliyyətlərinə görə bu vasitəçi qruplar sövdələşmənin prinsipal üçün hansı nəticə ilə qurtarmasından asılı olmayaraq bağlanılan sövdələşmənin məbləğindən faizlə mükafat formasında muzd alırlar. Səlahiyyətlərin həcminə görə ticarət agentləri: universal agent- lərə, yəni prinsipalm adından istənilən hüquqi hərəkəti edənlər; baş agentlərə, yəni ancaq prinsipalm fəaliyyət dairəsinə aid olan ticarət sövdələşmələrini bağlamaq hüququna malik olanlar; xüsusi agentlərə, ancaq vəsatətnamədə göstərilən sövdələşmələri bağlamaq səlahiyyətinə malik olanlara bölünürlər. Ticarət agentləri qrupunun növlərindən biri kommivoyajor adlanan agentlərdir ki, onlar, bir qayda olaraq, sənaye şirkətlərinin ticarət nümayəndəlikləri kimi çıxış edirlər və təmsil etdikləri firmalar ilə müddətli və müddətsiz saziş əsasında işləyirlər. Agentlərdən fərqli olaraq kommivoyajor müstəqil hüquqi və yaxud fiziki şəxs ola bilməz, çünki onun fəaliyyəti qeydiyyatdan keçirilmir. Öz işlərinə görə kommivoyajorlar ya sabit əməkhaqqı, yaxud yerləşdirilən və satılan sifarişin məbləğindən hesablanan mükafat alırlar. Müasir qarşılıqlı bazar əlaqələri təcrübəsində bu cür vasitəçilərin əməyinin həvəsləndirilməsinin bu iki formasının əvəzləşdirilməsi tez-tez baş verir. Onlann fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biri kimi: məhsula sifarişlərin yerləşdirilməsini; istehlakçılar dairəsinin formalaşdırılmasını; malların müəyyən ərazidə satışının təşkil olunmasını göstərmək olar. Bu zaman kommivoyajorlar müqavilə bağlamır və ticarət sövdələşmələrini rəsmiləşdirmirlər.
Əmtəə brokeri müştərilərin birdəfəlik tapşırığı əsasında və onun təlimatı çərçivəsində fəaliyyət göstərir. Əmtəə brokerinin üstünlüyü ixtisaslaşdığı bazarın xırdalıqlarına qədər məlumatlı olmasından, geniş işgüzar əlaqələrə, müştərinin tapşırığını keyfiyyətlə və tam yerinə yetirmək imkanlarına malik olmasından ibarətdir. Əmtəə brokerinin fəaliyyətinin əsas üstünlüklərindən biri müştərilərlə çoxsaylı danışıqlar aparılan zaman ciddi məxfiliyə riayət olunmasıdır. Bir qayda olaraq, brokerlər ticarət sövdələşməsinin iştirakçılarının adlarını açıqlamırlar.
Əlbəttə, planlı, mərkəzləşdirilmiş iqtisadi quruluşa malik olan totalitar sistemlərdə də həmin elementlərin qarşılıqlı nisbətdə fəaliyyət subyektinin malik olduğu keyfiyyətlərin üzə çıxmasına, şəxsiyyətin özünütəsdiqinə və özünü reallaşdırmasına imkan olmadığından digər elementlər də səhv konstruksiya şəklində qurulur və cə miyyətin dinamizmi itir. Doğrudan da Sovet İttifaqının iqtisadi sistemini yadımıza salsaq, aydın olar ki, orada məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi, iş qüvvəsinin paylanması və istifadəsi, istehsal sahələrinin nisbətəinin dəqiqləşdirilməsi, tələbat, əməkhaqqı, istehsal olunmuş malın regionlar, şəhərlər və rayonlar arasındakı paylanması və s. ciddi surətdə tərtib edilmiş və həyata keçirilməsinə nəzarət olunan mərkəzləşdirilmiş plan əsasında aparılırdı. Aydın məsələdir ki, bu «şərt, planlı əlaqələr» sistemində heç bir insanın onun intellektual səviyyəsindən və praktik qabiliyyətindən asılı olmayaraq «özbaşınalığına», plana rəğmən fəaliyyət göstərməsinə, gəlir əldə etməsinə, həyat şəraitinin planda nəzərdə tutulandan daha yüksək səviyyəyə qaldırmağa icazə verilə bihnəzdi. Məhz bu sadaladığumz cəhətlərə görə Sovet İttifaqı iqtisadiyyatında, əsasən ekstensiv metodlardan istifadə edilirdi. İntensiv metodlardan istifadə edilməsi, sanki «süni surətdə qurulmuş çərçivələrini» sındırmaqla nəticələnə bilərdi. Məhz bu səbəbdən də azad bazar iqtisadi quruluşuna xas olan biznes, marketinq, menecment, kommersiya və digər əməliyyatlar və deməli, bu əməliyyatları idarə edən anlayış və kateqoriyalar mərkəzləşdirilmiş planlı cəmiyyətdə ola bilməzdi. Bəlkə də belə desək daha doğru olardı ki, bu əməhyyatlarm planlı cəmiyyətdə müəyyən qədər mövcud olması və fəaliyyət göstərməsi başqa anlayışlarla ifadə edilirdi (ticarət, idarəetmə, mal dövriyyəsi, qiymətqoyma və s.). Sovet dövründə nəşr olunmuş dərshklərdə, ensiklopedik nəşrlərdə, monoqrafiyalarda və məqalələrdə sözügedən kateqoriyaların burjua ölkələrinə, kapitalist iqtisadiyyatına aid edihnəsi elə bu səbəbdən törəyib. Azad bazar iqtisadiyyatı sistemi də dörd elementin vəhdətindən ibarətdir. Burada da quruluşun maddi-texniki- texnoloji, iqtisadi, təşkilati və sosial-şəxsi amillər bir-birini ahəngdar surətdə tamamlamazsa, sistem yaradıcı funksiya yerinə yetirilməzsə sistemin fəaliyyəti uğurlu ola bilməz. Bazar münasibətlərinin uğurla qurulması və fəaliyyət göstərməsi üçün cəmiyyətin maddi-texnikitexnoloji imkanlarından səmərəli istifadə edihnəsi, iqtisadiyyatı tənzimləyən qanunların fəaliyəti əsasında qurması, təşkilati prinsip və metodların optimal seçilməsi zəruridir. Bütün bunlarla yanaşı, cəmiyyətin sosial-şəxsi potensialı hər cür məhdudiyyətlərdən və əngəllərdən azad edilməli, insanların malik olduqları intellektual və praktik keyfiyyətlərin özünütəsdiqə və özünü reallaşdırmağa yönəlməsi son dərəcə zəruridir. Bazar iqtisadiyyatının mühüm struktur elementləri biznes, marketinq, menecment və kommersiya əməliyyatlarıdır. Hazırda inkişaf etmiş ölkələrdə bazar iqtisadiyyatının uğurla fəaliyyət göstərməsinə istinadən göstərilən elementlərin heç bir tə kamül keçmədiyi və hazır şəkildə formalaşdığını güman etmək çox böyük səhv olardı. Həmin ölkələrin tarixi təcrübəsinə qısaca nəzər salsaq görərik ki, bu elementlərin özləri də son dərəcə keşməkeşli əyintilərlə, pozuntularla, sıçrayışlarla bağlı olan uzun bir inkişaf yolu keçmişdir. Eyni zamanda, postsovet məkanında yaranmış və bazar iqtisadiyyatına keçməyi özləri qarşısında məqsəd qoymuş ölkələrin təcrübəsinin müqayisəli təhlili də göstərir ki, sözügedən 4 elementin formalaşması heç də rəvan bir proses deyildir. Burada bir sıra obyektiv və subyektiv amillərin təsiri nəticəsində çoxlu əyintilər və sosial iqtisadi tərəddüdlər müşahidə edilməkdədir. İndi biz həmin anlayışların mahiyyət və məzmununun açılması və dəqiqləşdirilməsi yolu ilə onların hər birinin bazar iqtisadiyyatı strukturunda tutduğu yeri, onların əsasmdakı koordinasiya və subardinasiya əlaqələrini və funksional fəaliyyət dairələrinin müəyyənləşdirilməsinə cəhd edək. Yuxarıda kommersiyanın metodoloji əsasları, anlayışı, məzmunu, mahiyyəti, vəziyyəti və digər məsələlər barəsində geniş məlumat verildiyini nəzərə alıb, bu bölmədə ancaq kommersiya funksiyaları ilə bağlı məsələlərdən bəhs ediləcəkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, kommersiya təşkilat və müəssisələrinin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsi kommersiya işinin təşkili səviyyəsi, kommersiya funksiyahrımn müxtəlifliyi və onların yerinə yetirilməsi səmərəliliyi, müəssisələrin gəlirinə bilavasitə və dolayı yolla təsir göstərir. Bu baxımdan, kommersiya funksiyaları şərti olaraq bir neçə qrup üzrə formalaşdırılır və həyata keçirilir. Təhlilin məhz bu qruplar üzrə aparılması da məqsədəuyğun hesab edilir. Firmanın kommersiya xidmətinin yerinə yetirdiyi funksiyalar sxem şəklində aşağıdakı kimi təsəvvür edilə bilər (sxem 1.1) Göstərilən funksiyalar içərisində əsas yeri mal alışı və mal satışı təşkil edir. Bütün yerdə qalan funksiyalar isə ona nisbətən tabeçilik əhəmiyyəti kəsb edir. Bazar mexanizminin fəaliyyət göstərdiyi şəraitdə və bazar mexanizminə keçid dövründə ticarət təşkilatlarının gəliri məhz bu funksiyaların necə yerinə yetirməsindən asılıdır. Təxmini hesablamalara görə müəssisənin əldə etdiyi gəlirin 70%-ə qədəri, məhz bu funksiyaların yerinə yetirilməsi ilə bağlıdır. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, kommersiya müəssisələrində gəlirin formalaşması üzrə mövcud qaydalar çox mürəkkəbdir. Sxem 1.1. KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI
Məlumdur ki, ixtisaslaşmış ticarət müəssisələrində gəlirin formalaşmasının müxtəlif mənbələrinin mövcud olması və onların daxilində ayrı-ayrı mal qrupları, ticarət güzəştlərinin iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmasının aşağı səviyyədə olması, satış əməliyyatlarının mürəkkəbliyi, tədavül xərcləri uçotunun zəifliyi və s. gəhrin planlaşdırmasını və uçotunun aparılmasını çətinləşdirir, özünü maliyyələşdirməyə və tam təsərrüfat hesabına keçməsini tormozlayır, gəlir formalaşarkən ancaq hesablaşmada iştirak etməklə mövcud ola bilər və mövcud dövriyyə nəzərə almır. Qeyd etmək lazımdır ki, əldə edilən gəlirin əsas hissəsi dövlət büdcəsinə ayrıldığından, bəzi kommersiya funksiyahrmm yerinə yetirilməsində ticarət işçilərinin marağı olmur. Əlbəttə, burada söhbət təkcə ayırmaların miqdarından deyil, həmçinin, onların iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmasından gedir. Beləliklə, gəlirin yaranmasına dair mövcud təcrübə nəinki təkmilləşdirilməli, eləcə də onların yaranması prinsipləri dəyişdirilməlidir. Əmək kollektivinin ardıcıl axtrarışlar aparılmasına şərait və maraq yaradılmalıdır. Gəlirin əldə edilməsinə təsir göstərən funksiyalardan biri də xidmətin yerinə yetirilməsidir. Bu funksiyanın yerinə yetirilməsinin genişlənməsi əhali tələbinin tam ödənilməsi nöqteyi-nəzərindən ona çəkilən əməyin iqtisadi cəhətdən özünü doğrultması, eləcə də gəlirin artması baxımından sosial-iqtisadi əhəmiyyətə malik olan prosesə çevrilir. Bu xidmətə nəyi aid etmək olar? Çeşid haqqında informasiya verilməsi, tələb və sifarişlərin tərtibində göstərilən köməklik, malların daşınmasının təşkili və bu qəbildən olan funksiyalardır. Qəbul edilmiş təlimatlarda bu xidmətin
sayı 14-dən çoxdur. Lakin qeyd edildiyi kimi, bu xidmətin cəmi 3-4-ü yerinə yetirilir. Əlbəttə, xarici ölkələrdə bu xidmətlərin sayı çoxdur. Kommersiya funksiyaları içərisində müasir mərhələdə yerinə yetiriliən ən mühümlərindən biri də idxal-ixrac funksiyasıdır. Lakin təəssüf ki, bu funksiya hələ tam inkişafını tapmayıb və bunun subyektiv və obyektiv səbəbləri mövcuddur. «Müəssisələr haqqında» Qanuna görə onlar xarici bazara çıxmaq hüququ əldə etmişlər. Bu hüququn verilməsi hələ məsələlərin tam həlli deyildir. Xüsusilə pərakəndə ticarət müəssisələrinin bu hüquqdan tam istifadə etmələrində bəzi çətinliklər meydana çıxır. Ticarət firmalan xarici firmalarla əlaqəyə girərkən mövcud malları satır, bu da istənilən nəticəni vermir və mal təchizi ahəngdarlığı pozurlar. Bunun bir neçə səbəbi vardır. İlk növbədə müəssisələrin xarici bazar haqqında məlumatı və dünya bazarının konyunkturunu bilməməsi, eləcə də hər cəhdlə, hətta az miqdarda belə valyuta əldə etməyə çalışmasıdır. Ona görə də bütün informasiyalar topdan ticarətdə toplanmalı və məhz idxal-ixrac əməliyyatları ona xas ohnahdır. Xüsusilə, kiçikhəcmh müəssisələrin xarici bazara çıxa bilməməsi bunu tələb edir. Eləcə də, xüsusi biliyə və bacarığa malik kadrlar da orada toplanmalıdır. Xarici ölkələrlə sazişlər bağlanmamışdan və onların daha səmərəli həyata keçirilməsi üçün marketinq tədqiqatlarının aparılması daha məqsədəuyğundur. Xarici bazara çıxmaq imkanlarının, istehsal olunmuş malın rəqabətə davamlılığının, alıcıların tələbinin və xarici bazarın tərəf-müqabilinin öyrənilməsi bu cür problemlərdəndir. Marketinq təhlili müqavilə əsasında, elmi mərkəzlərə və ya tərkibində olan marketinq bölməsinə həvalə edilə bilər. Bu cür tədqiqatların nəticəsi əldə edildikdən sonra mal dövriyyəsinin quruluşu və həcmi üzrə konkret planının tərtib edilməsi məqsədəuyğundur. Xarici əlaqələr yaradılarkən xarici ticarətin marketinq alətlərindən-xarici bazar strategiyası, bazarların seqmenti, marketinq vasitələrinin seçilməsi, çeşid və qiymət siyasəti, reklam strategiyasından və s. istifadə olunmalıdır. Xarici ticarət əlqələrinin yerinə yetirilməsində ən mühüm elementlərdən biri bu elementlərin uçotunun aparılmasıdır. Xüsusilə müəssisələrin müstəqil olaraq xarici bazara çıxmasına icazə verilməsi bu məsələlərin əhəmiyyətini daha da artırır. Bunlara nəzarət aşağıdakı məsələləri əhatə etməlidir:
hər bir tərəf-müqabil üzrə satışın müddəti, həcmi və quruluşu üzrə təhlil; əldə edilən gəhrin xərclərə nisbəti və bu yolla onun səmərəliliyinin təhlili; KOMMERSIYA FƏALIYYƏTININ ƏSASLARI marketinq tədbirlərinin təsirinin təhlili. Belə təhlilin aparılmasında əsas məqsəd buraxıhmş səhvlərin aydınlaşdırılması, onun aradan qaldırılması üçün tədbirlərin hazırlanması və onun xarici ticarət əməliyyatlarının yüksəldilməsinə yönəldilməsidir Mal resurslarından səmərəli istifadə ticarətin vacib və aynhnaz kommersiya funksiyalarından biridir. Bu funksiyanın vacibliyi və mövcudluğu xalq istehlakı mallarının istehsalının artması, eləcə də ixtisaslaşması, regional xüsusiyyəti və s. ilə şərtlənir. Resurslardan istifadə olunmasına, onların idarə edilməsinin tərkib hissəsi kimi baxılmalıdır. Lakin bu məsələ lazımi dərəcədə inkişaf etməmişdir. Məhz bunun nəticəsidir ki, bəzi yerlərdə mal çatışmazlığı (delisit) mövcud olur. Əlbəttə, bu kommersiya aparatının fəaliyyətinin zəifliyindən irəli gəlir. Aparıhmş tədqiqatlar göstərir ki, vacib funksiya heç də bütün təşkilatlarda yerinə yetirilmir. Bunların səbəblərindən biri də ticarət-vasitəçilik funksiyasına lazımi dərəcədə fikir verilməməsidir. Bütün bunlara yekun vuraraq nəzərə ahnaq lazımdır ki, bazar öyrənilərkən elə informasiya əldə edilməlidir ki, mal dövriyyəsinin inkişafına, mal istehsalının artmasına, mal çeşidinin optimallaşdırıl- masına və keyfiyyətin yaxşılaşmasına imkan verə bilən idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün əsas olsun. Belə informasiyaların əldə edilməsi bazar mexanizminin əsas problemlərinin aydınlaşdırılma- sma, tələbin inkişaf qanunauyğunluqlarını müəyyən etməyə, qiymətin dəyişilməsi, mal təklifi üzrə balans yaradılması, eləcə də konyunktur şəraitinin öyrənilməsinə imkan verməlidir. Baxmayaraq ki, təcrübədə bu istiqamətdə kommersiya araşdırmaları aparılmış və nəticə əldə edilmişdir. Topdan mal alışı ticarətin ən mühüm kommersiya funksiyasıdır. Məhz onun yerinə yetirilməsinin keyfiyyəti mal dövriyyəsinin, alıcılıq tələbinin quruluşu, keyfiyyəti və miqdarına uyğun mallarla təmin edilməsi imkanı verir. Eləcə də mal alışı vasitəsilə ticarət sənayeyə təsir göstərir, lakin həqiqətdə ən müasir metodlardan istifadə edildikdə belə konkret ticarət müəssisəsinə lazım olan malın mütləq miqdarını və çeşidini müəyyən etmək praktiki cəhətdən mümkün deyildir. Ona görə də, mal alışı həmişə kommersiya riskilə bağlıdır. Təəssüflə qeyd edilməlidir ki, bu günün mövcudluğu da indiyə qədər iqtisadi ədəbiyyatda göstərilənlər məqsədəuyğun deyildir. Həmişə alınmış malın tam satış tapa bilməyəcəyi ehtimalı mövcuddur. Bu baxımdan, ticarətin ən mühüm vəzifəsi kommersiya riskinin, yəni maliyyə riskinin aşağı salınması ehtimalını azaltmaqdır. Bu məsələyə müəssisə haqqında respublikada 1996-cı ildə qəbul edilmiş Qanunda KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARIXÜSUSİ yer verilir. Beb ki, müqavilə azad alqı-satqı əsasında aparılır. Yarmarkalarda bağlanan belə müqavilələr, hətta dövlət sazişləri üzrə istehsal olunmuş mallar üzrə də yerinə yetirilə bilər. Lakin bütün bu hallarda azad alqı-satqı yarmarkaya gətirilməyən mallar üzrə yarmarkadan kənarda da həyata keçirilə bilər. Dövlət sifarişinə daxil olan belə mallar, ancaq həcmindən artıq istehsal olunduğu şəraitdə yarmarkaya çıxarıla bilər. Belə olduğu təqdirdə müəssisəyə ancaq tələbə cavab verən mal almaq hüququ verilir. Lakin mal göndərilməsində bəzi ziddiyyətlər də mövcuddur. Belə ki, onun 11.13-cü maddələrində göstərilir ki, təsərrüfat əlaqəsini müəyyən etmək, təsərrüfat əlaqəsini yaratmaq, mal göndərilməsini müəyyən etmək hüququ ticarət departamentinə məxsusdur. Beləlilklə, bir tərəfdən azad alqısatqı şəraitində təsərrüfat əlaqəsinin yaradılması üçün müəssisəyə müstəqillik verilir, digər tərəfdən başqa orqan yaradılır. Bundan belə nəticə çıxarmaq olar ki, yuxardakı təlimatlar müəssisəyə belə məsələdə qadağa qoyan qərarlar hazırlanması hüququ verir. Yarmarkalarda azad alqı-satqı keçirilməsində əldə edilən ilk təcrübələr göstərir ki, bu sahədə nəzərə çarpan dəyişikliklər əldə edilməmişdir. Bunun bir neçə səbəbi vardır. Bunlardan birincisi, çeşidin genişləndirilməsi haqqında yeni texnologiyanın hazırlanmaması, istehsalın lazımi həcminin təmin edilməməsi, onun mal resursları ilə təmin olunmamasıdır. İkincisi, istehsalçıların mal bazarında monopoliyaya malik olduğu şəraitdə alıcının qeyri-bərabər hüquqa malik olması, mal alışı üçün lazımi imkanların olmamasıdır. Lakin belə hallarda mal defısitinin yaranması istehsalçılara malları başqa regionlarda satmaq imkanı verir. Bu da sənayeyə təsir gücünü xeyli azaldar. Əlbəttə, bu nəticə hazırhq prosesinin lazımi səviyyədə olmadığından və təsirin iqtisadi mexanizmlərinin hazırlanmaması üzündən baş verə bilər. Ticarətdə belə bir prosesin yaranması bazar iqtisadiyyatına keçidlə, yeni təsərrüfat mexanizminin qəbul edilməsilə əlaqədar qiymətləndirmədə baş verən uyğunsuzluqdan irəh gəhr. Bu funksiyanın yerinə yetirilməsinin əsas yollarından biri təsərrüfat əlaqələrinin optimal variantının seçilməsi və planlaşdırılmasıdır. Bu elementin əhəmiyyəti xüsusilə indiki azad alqı-satqımn mövcud olduğu şəraitdə müstəqil mal göndərənlərin seçilməsi ilə mal alanının mal göndərənə təhkim olunması qaydası fəaliyyət göstərdiyi şəraitdə daha da artır. Malların çatışmadığı, bəzi mallar üzrə inhisarın yarandığı bir şəraitdə mal göndərənin seçilməsi çox çətindir. Buna baxmayaraq, bu əməliyyatların həyata keçirilməsi üçün marketinq tədqiqatı vasitəsilə alıcıların yeri və istehlakçıların hansı mal seçməsi, alışın səbəbləri, bazarın yeni mala olan münasibəti, müxtəlif istehsalçılara məxsus malların rəqa KOMMERSIYA FƏALIYYƏTININ ƏSASLARI bətə davamlılığı və s. öyrənilməlidir. Nəticədə hansı malın lazım olduğu və onu kimlərin istehsal etdiyi müəyyənləşdirilir. Ancaq buna cavab alındıqda mal daşınmasına minimum xərc sərf edilməsi nəzərə alındıqdan sonra mal göndərən seçilməli və onunla əlaqə yaradılmalıdır. Öz ölçülərinə görə alıcı tələbinə uyğun gələn mal istehsal edilməsi işin yarısıdır. Onu öz alıcılarına çatdırmaq, onun tələbatının həqiqi tələbə çevrilməsi üçün şərait yaradılmalıdır. Bu proses və onunla bağlı olan elementlərin ümumi məcmuusu hər bir müəssisənin, firmanın kommersiya fəaliyətinin nəticəsi məhsulun səmərəli hərəkəti ilə bağlıdır. Bu proses mal yeridilişi prosesi adlanır. Marke- toloqlarm fikrinə görə mal yeridilişi öz əhəmiyyətinə görə malların keyfiyyətindən sonra ikinci yeri tutur. Marketinqə görə mal yeridilməsi planlaşdırmanın mühüm məsələlərindən biridir. Mal yeridilməsi özündə nəqliyyatın seçilməsi, malların hərəkətinin saxlanılması, aha ilə əlaqə və s. kompleks elementləri əhatə edir. Bu prosesin əsas məqsədi lazım olan malın lazım olan yerə lazım olan vaxtda çatdırılmasıdır. Bu proses müxtəlif kanallar vastəsilə həyata keçirilir. Mal yeridilişi kanalı dedikdə prosesdə iştirak edən vasitəçi rolu oynayan təşkilatlar və şəxslərdir. Satışın iştirakçısı kimi onlar mala olan hüquqlarını bir-birinə verə bilərlər. Belə olduqda mal deyil, onun sənədləri hərəkət edir. Bu kanallar mal və onun xarakteri, xərclərin ödənilməsi üçün maliyyə vəsaitləri haqqında, satışı maraqlandıran və optimal- laşdıran informasiyalar toplayır. Bu kanalın ölçülərindən birincisi kimi, kanalın uzunluğu, başqa sözlə desək, kanalda iştirak edənlərin sayına görə müəyyənləşdirilir. Kanalların seçilməsi aşağıdakı şərtlərdən asılıdır: Malların xarakteri (hansı bazarda satılır, onun alıcılarının xarakteri, satışı hansı xidmət tələb edir); Məhsulun istehsal miqyası və rəqabətə davamlılığı, fırmanının cari və perspektiv siyasəti, istehsalın möhkəmliyi; Satış kanalının xarakteri (maliyyə vəziyyəti, tədavül xərcləri, ticarət şəbəkəsi və onun xarakteristikası). Qeyd etmək lazımdır ki, istehsal təyinatı məhsulun hərəkəti is- tehlak mallarına görə özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Çünki bu hərəkətdə pərakəndə ticarət iştirak etmir. Müasir şəraitdə məhsulun bölüşdürülməsi sistemində baş verən ümumi dəyişikliklər istifadə olunan mal yeridilişinə kanalın şaquli marketinqə keçid kimi qəbul edilə bilər. Birinci halda kanalın hər iştirakçısı ayrıca müstəqil müəssisə kimi çıxış edirsə, ikinci halda bütün iştirakçıların inteqrasiyası kimi baxılır. Şaquli marketinq sisteminin 3 əsas tipi mövcuddur. Birincisi, kanalın iştirakçıhğı bir rəhbərlikdir. İkincisi, firma xüsusi mü- KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARIqavib əsasında bu işi təşkil edir. Üçüncüsü, iri istehsalçı bu prosesləri təşkil və idarə edir. Kommersiya fəaliyyəti çox hallarda topdan, pə- rakəndə ticarətin təşkilat və müəssisələr tərəfindən həyata keçirilir və çox halda onlar malın sahibinə çevrilir. Lakin bəzi hallarda bu funksiyanı agentlər və brokerlər də həyata keçirirlər. Ticarət təşkilatlarından fərqli olaraq, onlar malın sahibinə çevrilmir, belə hüquq qazanmır, vasitəçi rolu oynayır və buna uyğun muzd alır. Onların xidmətlərindən aşağıdakı hallarda istifadə olunur: a) firmanın maliyyə vəziyyəti o qədər güclü olmadıqda; tam öyrənilməmiş bazara çıxış zamanı; satışdan sonrakı servis böyük olmadıqda; ç) bazar şaquli olduqda; bazar seqmentlərinin miqdarı çox olmadıqda; bazar ünsürü olduqda (yəni istehlakçılar çoxdur). Bazar coğrafi cəhətdən çox yerə səpələndikdə, bir başqa əlaqə mümkün olmadıqda, tez-tez təcili mal lazım olduqda, satış məhsulunun qiyməti və dəyəri arasında böyük fərq olmadığı təqdirdə mal ye- ridilişi funksiyasını topdan ticarət təşkilatı tərəfindən yerinə yetirilməsi daha məqsədəuyğundur. Məşhur marketoloq F.Kotlerə görə, mal yeridilişin xidmət funksiyaları səviyyəsi aşağıdakı amillərdən asılıdır: sifarişin yerinə yetirilməsi müddəti; lazımi nəzarət növünün seçilməsi; yüksək səmərəli xidmət səviyyəsi; keyfiyyətli anbar şəbəkəsi; lazımi miqdarda mal ehtiyatı; mal partiyalarının miqdarı və s. Kommersiya funksiyaları içərisində əhəmiyyət kəsb edənlərdən biri də istehlak tələbinin öyrənilməsi və proqnozlaşdırılmasıdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu problemdə ən mühüm cəhət tələbin formalaşdırılması və onu təmsil edən birgə fəaliyyət göstərən sosial, satış məntəqəsi, satış vaxtı, qiymətin keyfiyyəti, satış müddəti və s.- dir. Lakin iqtisadiyyatda bunlarla yanaşı bu və ya digər mala alışı doğuran səbəbi və onu yaradan şəraiti bilmək lazımdır. Bu amillər öz təbiətinə görə, xarakteri və tələbə təsirinə görə və digər səbəblərdən müxtəlifdir. Bunları daha dərindən öyrənmək və təsir ölçüsünü bilmək üçün sinifləşdirmək və tədqiqatı o istiqamətdə aparmaq lazımdır. Lakin məsələnin bu cür öyrənilməsi apardığımız tədqiqatın mövzusu olmadığından buna geniş yer verilməmişdir. Lakin bu, heç də o demək deyil ki, tələbin formalaşması öyrənilərkən ayrı-ayrı amillərin təsiri və onun inkişaf dərəcəsi öyrənilmə Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|