Dеtаllаrning ishlаsh lаyoqаti оmillаri vа uni tа’minlаsh аsоslаri. I. Mа`ruzа rеjаsi

uglerodli po’latlar uchun [S
τ
] = 1,3... 1,6; 
kulrang cho’yan uchun [S
β
]= 2,1...2,4. 
O’zgaruvchan kuchlanishlarda detallarning chidamliligani baholashda ularning 
konstruktiv rasmlari, o’lchamlari, yuzasining holati va boshqa omillar albatta hisobga olinishi 
darkor. 
a
va 
a 
sikl amplitudali o’zgaruvchan kuchlanish ta’sirida mustahkamlik zahirasining 
hisobiy koeffisientlari quyidagicha aniqdanadi:
normal kuchlanishlar holida (egilish, cho’zilish-siqilish) 
(1.4) 
urinma kuchlanishlar holida (buralish, kesilish) 
(1.5) 
O’zgaruvchan normal va urinma kuchlanishlarning birgalikdaga ta’sirida (masalan, 
egilish va buralish) mustahkamlik zahirasi umumiy koeffisienti quyidagicha ifodalanadi: 
(1.6) 


 





S
S


 
B
B
B
S
S




 






S
K
S







---

bu yerda: 
va
- yuqoridagi ifodalar orqali aniqlangan. O’zgaruvchan kuchlanishlarda 
po’lat detallar uchun yuqori aniqlikdagi hisoblashlarda [S]=1,3...1,5; juda aniq bo’lmagan 
hisoblashlarda [S] = 1,6...2,1; qiymatlarni qabul qilish tavsiya etiladi. 
Mashina detallarining kontakt mustahkamligi 
Qator mashina detallarining ish qobiliyati ularning ishchi (kontakt) yuzalarining kontakt 
mustahkamligi orqali aniqlanadi. Bu yuzalarning yemirilishi bir-biriga siqilgan ikkita qiya 
chiziqli yuzalarning kontakt joyida hosil bo’ladigan kontakt kuchlanishlar (σ
n
) ta’sirida yuz 
beradi. N indeksi kontakt kuchlanishlar nazariyasining asoschisi G.Gers (Hertz) sharafiga 
qo’yilgan. 
1.7-rasm. Кontakt kuchlanishlarga oid sxema 
Tashqi yuklama mavjud bo’lmagan taqdirda qiya chiziqli yuzalarning boshlang’ich 
kontakti nuqtaviy (ikkita shar misolida) yoki chiziqli (ikkita silindr misolida) bo’ladi. Tashqi 
yuklama qo’yilgandan so’ng bu yuzalarning boshlang’ich kontakti (kichik yuzadagi kontakt) 
yuqori kuchlanishli kontakt holatiga o’tadi. Bu kuchlanishlar elliptik qonun asosida taqsimlanadi 
(yoyiladi). σ
n
ning eng katta qiymati tishli, chervyakli va boshqa turdaga uzatmalar hamda 
dumalash podshipniklari uchun ishchanlik qobiliyatining asosiy mezoni sifatida qo’llaniladi. 
Tishli g’ildiraklar juftligi uchun taalluqli bo’lgan chiziqli boshlang’ich kontakt holida 
kontakt kuchlanishlarning eng katta qiymati Gers formulasiga ko’ra aniqlanadi (bu ifoda ikkita 
silindrning kontakt zonasi uchun olingan): 
kuchlanishlar holida (buralish, kesilish) 
, MPa (1.7) 
bu yerda: 
- kontakt chizig’ining bir birligiga tug’ri keluvchi normal yuklama; 
F
k 
- kontakt yuzasiga normal yo’nalgan kuch, N;
b - kontakt chizig’ining ishchi uzunligi , mm; 

kel
 - keltirilgan egrilik radiusi, mm: 
(1.8) 

1
va 

2
 - kontakt nuqtalaridagi egrilik radiusi (minus belgasi 

1
 radiusli chiziq yuzaning 

2 
 
radiusli botiq yuzaga kontaktida olinadi); 
E 
kel
- keltirilgan elastiklik moduli 
(1.9) 
E
1
va E
2
- silindr materiallarining elastiklik moduli; agarda silindrlar materiaplari bir xil 

S

S
b
F
q
r


---

bo’lsa, u holda E
kel
= E
1
+ E
2
; μ = 0,3 - Puasson koeffisienti. 
Кontakt mustahkamlik sharti 
σ
n
 ≤ [σ]
n
 bo’ladi. 
Bu erda: [σ]
n
 - ruxsat etilgan kontakt kuchlanish. 
1.8-rasm Кontakt kuchlanishlarning uzlukli sikl bo’yicha o’zgarishi 
Yuklama ostida aylanayotgan detallarning tutash sirtlarining har bir nuqtasi kontakt 
zonasidan o’tayotgan vaqtdagina davriy yuklanadi, bu nuqtalardagi kontakt kuchlanishlar σ
n
 
noldan boshlanadigan uzlukli sikl bo’yicha o’zgaradi (1.8- rasm). 
Agarda hosil bo’layotgan kontakt kuchlanishlar ruxsat etilganidan katta bo’lsa, ya’ni 
σ
n
>[σ]
n
, bu holda kontakt kuchlanishlarning siklik ta’siridan detallarning tutashish sirtlarida 
toliqish mikroyorikdari hosil bo’ladi. Кontakt zonasida moyning mavjud bo’lishi bunday 
mikroyoriklarning kattalashuviga olib keladi. Mikroyoriqlarga kirib qolgan moy yuqori kontakt 
kuchlanishlar ostida metall yoriqlari ichida katta bosimni vujudga keltiradi va metall 
zarrachalarining uvalanishiga olib keladi. Detallarning ishchi yuzalarida avval ko’zga ko’rinmas 
mayda chuqurchalar, so’ng esa 2-3 mm o’lchamgacha yetadigan o’yiqchalar paydo bo’ladi. 
Bunday yemirilish jarayoniga toliqishdan uvalanish nomi berilgan. 
Mustahkamlik va qattiqlik chegaralarini oshirish, yuza notekisligani kamaytirish 
yuzalarning uvalanishga qarshiligini oshirishga olib keladi. 
Moylarning ishlatilishi toliqishdan uvalanishga olib kelar zkan degan xulosa albatta 
noto’g’ri bo’lar edi. Moylardan oqilona foydalanish yuzalarda moy qatlamini vujudga keltiradi. 
Bu holat metall yuzalarning bevosita kontaktini yo’qotadi, yeyilishni kamaytiradi, haroratni 
me’yorida ushlab turishga yordam beradi, ishqalanish mahsulotlarini kontakt zonasidan tezlikda 
olib ketishga, zanglashdan saqlashga vosita bo’ladi. Moy qatlami orqali kontaktlashuv xizmat 
muddatini oshirishga olib keladi, birinchi mikroyoriqlar paydo bo’lishi bilan moyning salbiy 
ta’siri ham paydo bo’la boshlaydi. 
Moysiz sharoitda ishlash detal yuzalarining tezda yeyilishiga olib keladi. 
Nazorat savollari. 
1. Mashinaga ta’rif bering. 
2. Mexanizmga ta’rif bering. 
3. Uzelga ta’rif bering. 
4. Detalga ta’rif bering. 
5. Кursning maqsadini keltiring. 
6. Кursning vazifasini keltiring.
7. 
Detallarning ishlash layoqatini baholovchi mezonlarni aytib bering. 
8. Detallarga ta’sir etadigan yuklanish, ularda hosil bo’ladigan kuchlanishlarni keltirib 
o’ting.