“Deviant” davranış və onun elmi izahına fərqli yanaşmalar
Yüklə 213,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
- Sosial elmlər “
|
- 1 -
dos. Nuralı Çələbiyev AMİ-nin Şəki filialı “DEVİANT” DAVRANIŞ FORMALARI VƏ ONLARIN ELMİ İZAHINA YANAŞMALARIN MÜXTƏLİFLİYİ
Key words: Deviant behaviors, social norm, deviously, addiksiya, deficient behaviors.
“Deviant” davranış (latınca-“deviation”-“kənara çıxma”) elmi
ədəbiyyatlarda XX əsrin 60-cı illərindən sonra işlənməyə başlanılmış, XX əsrin sonlarında isə sosiologiya, korreksiyaedici psixologiya və pedaqogika elmlərinin sərhəddində “deviantologiya” adlı müstəqil elm sahəsi meydana gəlmişdir.
R.K.Merton, E. Dyurkheym, Ç.Lombrozzo, Z.Freyd, Q.Tard, V.V.Kovalev, F.Rataki, T.P.Korolenko, T.A.Donskix, V.H.İvanov, Y.A.Kreyberq, E.V.Zma- novskaya, N.V.Maysak, İ.S.Kon və bir sıra digər alimlər “deviant” davranış problemini sosioloji, tibbi, pedaqoji və psixoloji aspektlərdə tədqiq etmiş və bir sıra əsərlər yazmışlar. Müasir elmi pedaqoji və psixoloji ədəbiyyatlarda (M.İ.Rojkov, M.A.Koval- çuk, V.Q.Bajenov, M.İ.Buyanov, V.Klayn, A.İ.Zaxarov və b.) uşaq və yeniyet- mələrin rəftar və davranışında müşahidə olunan normadankənar, qusurlu davranışın bütün təzahürlərini “deviant davranış” adlandırırlar. “Deviant” davranış dedikdə insanın əməl və hərəkətlərinin onun yaşadığı cəmiyyətdə faktiki olaraq bərqərar olmuş norma və standartlara uyğunsuzluğu nəzərdə tutulur. “Deviant” davranış (o cümlədən sosial deviasiya) müəyyən cəmiyyətlərdə və onların inkişafının müəyyən dövrlərində ümumi qəbul edilmiş və daha çox geniş yayılmış davamlı davranış normalarından yayınmadır. Bir qrup alimlər deviant davranışın subyektləri sırasına gənc asketləri, inqilabçıları, qedonistləri (həyatda zövq-səfa ilə yaşamağı üstün tutanları – N.Ç.), psixi xəstələri, müqəddəsləşdirilən şəxsləri, dahiləri və s. də aid edirlər. Neqativ deviant davranış cəmiyyətdə müəyyən (təcrid etmə, müalicə, davranış normalarını pozanın reablitasiyası, korreksiyası, cəzalandırılması və s.) formal və qeyri-formal sanksiyaların tətbiqinə gətirib çıxarır. Neqativ deviant davranışın addiktiv (asılı) və delikvient (hüquqa zidd) kimi formaları fərqləndirilir. Onlara sərxoşluq və alkoqolizm, narkomaniya, cinayətkarlıq, intihar, fahişəlik, korrupsiya, terrorizm, habelə oğurluq və qarət, kimyəvi və sosial asılılığa səbəb olan (məsələn, sosial şəbəkələrdən, qumar oyunlarından asılılıq) davranışlar aid edilir.
Deviasiya özündə 3 elementi birləşdirir: 1. İnsanın dəyərlərə və normalara (siyasi, mənəvi, hüquqi) münasibəti; 2. İnsanı qiymətləndirən qrup və ya təşkilat; 3. İnsanın davranışı. “Deviant” davranış problemi sosiologiya elminin meydana gəlməsinin başlanğıc mərhələsində diqqət mərkəzində olmuşdur. Fransız sosioloqu Emil Dyurkheym 1897-ci ildə yazdığı “Özünəqəsd” adlı klassik əsəri ilə müasir - 2 -
deviantologiyanın əsasını qoymuş alimlərdən biri hesab edilir. O, sosiologiya elminə “anomiya” anlayışını daxil etmiş və bununla cəmiyyətdə böhranlar və radikal sosial dəyişikliklər zamanı yaranan qarışıqlıq və çaşqınlıq vəziyyətlərini ifadə etmişdir. Dyurkheym bunu cəmiyyətdə gözlənilməz iqtisadi tənəzzül və yüksəliş dövrlərində intiharların sayının artması nümunəsində təhlil etmişdir. Dyurkheymin davamçısı, amerikan sosioloqu Robert Merton özünün struktur funksionalizm nəzəriyyəsi çərçivəsində insanın davranış reaksiyalarının sosioloji təsnifatlarından birini yaratmışdır. Deviant davranışların motivasiyasını sosial və psixoloji amillərlə bağlayan rus alimi M.İ.Rojkov onları 4 əsas qrupa ayırır: “1) huquqi və əxlaqi şurdakı qüsurlar; 2) şəxsiyyətin tələbatlarının məzmunu; 3) xarakterin xüsusiyyətləri; 4) iradi-emosional aləmin xüsusiyyətləri”. [1,s.12] Müxtəlif elmlər “deviant” davranışa fərqli mövqelərdən yanaşırlar. Sosial
kollektivdə fiziki və sosial mövcudluğuna real təhlükə kimi baxır, sosial–mənəvi normaların, mədəni dəyərlərin, habelə insanın mənsub olduğu cəmiyyətdə həmin norma və dəyərlərin mənimsənilməsinə və yaradılmasına, özünüinkişaf və özünüreallaşdırma prosesinin pozulmasının nəticəsi hesab edirlər. Onların fikrincə, “deviant” davranışlar fərdlərin həyatında müəyyən xüsusiyyətləri ilə səciyyələnən və sosial sferaya heç də yad olmayan davranışların məcmusudur. Deviantizmin əsas mənbəyi geniş sosial spektrə malik sosial sistem. Sosial sistem yeniləndikcə, köhnəsi yenisi ilə əvəzləndikcə, yaranan transformasiyaların fərdlərin psixikasına, şüuruna təsiri də böyük olur. Müasir Azərbaycan cəmiyyətində narkomaniyanın, korrupsiya, intihar, oğurluq və qarət hallarının, habelə mənəviyyata zidd hərəkətlərin artmasının səbəblərini məhz qeyd olunan amillərdə axtarmaq lazımdır. Hollandiya alimi M.de Vinter qeyd edirdi ki, “1970-1990-cı illər ərzində müxtəlif davranış qüsurları olan uşaq və yeniyetmələrin sayı xeyli artmışdır, indi də durmadan artır və onlar 18 yaşadək yeniyetmə və gənclərin 20%-ni təşkil edirlər”. [1,s.6] Yüklə 213,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|