“Deviant” davranış və onun elmi izahına fərqli yanaşmalar

Psixoloji  yanaşmada  sosial-psixoloji və mənəvi normalardan kənaraçıxma  

ya  konfliktin həllinin  yanlış,  antisosial  həlli nümunəsində,  ya  da  ictimai  və  şəxsi 

rifaha  əngəl  olan  davranış  normalarının  pozulması  kimi  izah  olunur  və 

“deprivasiya” termini ilə ifadə olunur.  

---

 

- 3 - 

 

“Psixoloji  çətinliklərə,  habelə  müvəqqəti  emosional  və  davranış 

pozğunluqlara    uşaqların  əksəriyyətində  təsadüf  olunur.  Bu,  inkişafın  ayrılmaz 

tərkib hissəsidir”. [8,s.45] 

 

Deviantlığı  psixoloji  aspektdə  izah  edən  Avstriya  psixiatrı  Ziqmund  Freyd 

özünün psixoanalizinə əsaslanaraq yazırdı ki, cinayətin əsasında onu törədənin zəif 

“eqo”su  dayanır.  Bu,  insanı  normal  sosial  davranışlardan  kənara  sapmalara  sövq 

edir.  Burada  digər  psixoloji  faktların  da  rolu  vardır.  Bunlar  insanın  idrak 

qabiliyyəti, cəmiyyət həyatından “görüb-götürdüyü” mənfiliklər və şəxsiyyətindən 

qaynaqlanan xüsusiyyətləridir.  

 

Rus  psixoloqu  V.V.Korolyov  belə  nəticəyə  gəlmişdir  ki,  “yeniyetmə  və 

gənclər tətəfindən  törədilən cinayətlərin 33,1 %-i baş beyndə pozğunluqlar olan,       

20,1  %-i xəstə  oliqofrenlər  , 4,1  %-i xarakter  potologiyası  olanlar, yalnız 2,6  %-i 

nevrozlu xəstələr tərəfindən törədilir”. [ 1,s.11] 

 

Mürəkkəblik  dərəcəsinə  və  məzmun  baxımından  da  deviant  davranışın 

təsnifatına  fərqli  yanaşmalar  mövcuddur.  Həmin  təsnifatlardakı  fərqlər  əsasən 

onunla  bağlıdır  ki,  sosiologiya,  psixologiya,  tibb,  kriminologiya  və  s.  kimi    elm 

sahələri  və  elmi  məktəblər  davranışın  hansı  formalarının  deviasiya  hesab 

olunduğuna  eyni  mənada  yanaşmır,  normanın  deviasiyadan  fərqləndirilməsinə  və 

ya davranış deviasiyasının konstruktiv (müsbət) və ya yalnız destruktiv (dağıdıcı) 

xarakterdə olması məsələsini eyni kriteriyalardan izah edirlər.   

 

“Gərginlik”  nəzəriyyəsinin  banisi,  ABŞ  sosioloqu  Robert  Merton    qeyd 

edirdi ki, deviant hərəkətlər bir növ şəxsin bloklaşdırılan hərəkətləridir. İnsan fərd 

olaraq  cəmiyyətə  uyğunlaşır  və  bu  zaman  onun  deviant  hərəkətləri  ictimai  qınaq 

obyektinə  çevrilir.  Deviant  hərəkətlərə  ən  çox  gənclər  arasında  təsadüf  olunur. 

Onun  modelində  fərdin  cəmiyyət  həyatına  adaptasiyasının  5  üsulu  qeyd 

olunmuşdur.  Merton  öz  yanaşmasında  irəli  sürdüyü  həmin  kriteriyaların  hər 

birində  fərdin  cəmiyyətdə  öz  məqsədlərinə  çatmasının  vasitələrini  xarakterizə 

etmişdir ki, bu reyaksiyaların da bir hissəsi öz mahiyyətinə görə deviant davranış 

tipindədir. 

-    Tabeçilik  (öz  məqsədlərini  cəmiyyətin  məqsəd  və  vasitələrinə  tabe  

etmək); 

-    İnnovasiya  –  (fəaliyyəti  cəmiyyətin  məqsədlərinin  əldə  edilməsi 

vasitələrinə deyil, öz məqsədlərinə tabe etmək); 

-    Ritualizm  (  məqsədə  çatmağın  ənənəvi  üsulları  mümkünsüz  hesab  edilir, 

lakin ənənələrin izləri qalır); 

-    Retretizm  (cəmiyyətdən  qaçma,  məqsədə  çatmağın  vasitələrini  qəbul 

etməmək); 

-  Qiyam  (yeni  sosial  qaydaları  tətbiq  etmək,  məqsəd  və  vasitələri 

dəyişdirmək cəhdi). 

 

Rus  psixoloqu  V.V.Kovalev  öz  təsnifatında  deviasiyanın  3  tipini 

fərqləndirir.  O,  sosial-psixoloji  deviasiyalara  antidistiplinar  davranışı,  asosial 

davranışı, hüquqa zidd davranışı, autoaqressiv davranışı;  kliniki – psixopatoloji