Ġdeya və layihə müəllifi

1948-52-ci  illərin  deportasiyası  zamanı  digər  azərbaycanlı  kəndləri  kimi, 
ġurnuxu  camaatının  da  bir  hissəsi  köçüb  Azərbaycana  gəlmiĢ,  Bakı, 
Sumqayıt, Ağdam, Mingəçevir və Bərdə Ģəhərlərində məskunlaĢmıĢlar. 
Ermənilərin  apardıqları  milli  ayrı-seçkiliyə  baxmayaraq,  70-80-ci  illərdə 
ġurnuxu  kəndi  xeyli  inkiĢaf  etmiĢdi.  Kənddə  müasir  tipli  məktəb  binası,  klub, 
kitabxana, tibb məntəqəsi, idarə binası, mağaza, çoxlu ikimərtəbəli, hər cür Ģəraiti 
olan xüsusi evlər tikilmiĢdi. 1988-ci il noyabrın sonlarında Gorus rayon partiya və 
hökumət  rəhbərliyinin  təĢkilatçılığı  ilə  rayonun  bütün  azərbaycanlı  kəndləri,  o 
cümlədən,  ġurnuxu  kəndinin  camaatı  zorla  deportasiya  olunaraq,  Azərbaycana 
qovuldular.  Kənd  camaatının  böyük  əksəriyyəti  ev  əĢyalarını  çıxarda  bilmədilər. 
Evlərin çoxu dəyiĢilməmiĢ qaldı. 
Qarabağ  uğrunda  gedən  döyüĢlərdə  ġurnuxudan  5  nəfər  Ģəhid  olmuĢdu 
(Niftəliyev  Azər  Bayram  oğlu  -  baĢ  leytenant,  ölümündən  sonra  "Azərbaycan 
bayrağı"  ordeni  ilə  təltif  olunmuĢdu;  Ağayev  Mehman  Müseyib  oğlu,  ġükürov 
Seymur  ġəmil  oğlu,  Adıgözəlov  ElĢən  Telman  oğlu,  Muradov  Elbariz  Cənnət 
oğlu). 
Görkəmli alim, Azərbaycanda oftolmologiya elminin banilərindən biri, 
akademik Ümnisə xanım Musabəyova ġurnuxuda anadan olmuĢdur. 

253 
 
ġurnuxu  kəndinin  toponimləri:  Kəpəz  dağı,  Qəhrəman  çiməni, 
Armudluq,  Almalıq,  Acıqlı  güney,  EĢĢək  meydanı,  Donuz  damı,  Qaramalıq, 
üç ağac, Məscidli, Mərcimək yurdu, Xarab körpü, Anabat, Dəhnə, Göy bulaq, 
HəĢim  bəy  bulağı,  Ağ  bulaq,  Soyuq  bulaq,  LayıĢ  bulağı,  Tas,  Cəhənnəm 
dərəsi, Qaranlıq meĢə və s. 
(Kənd  haqqında  məlumatların  toplanmasında  göstərdiyi  köməyə  görə 
Əzəmət Rüstəmliyə təĢəkkürümüzü bildiririk - müəll.). 
 
MEĞRĠ RAYONU 
(Mığrı) 
 
Zəngəzurun  cənub  və  cənub-Ģərq  hissəsini  Meğri  rayonunun  ərazisi  təĢkil 
edir. Zəngəzur Ermənistana verildikdən sonra, 1930-cu ildə təĢkil olunmuĢ Meğri 
rayonunun ərazisi 664 km
2
, inzibati mərkəzi Meğri Ģəhər tipli qəsəbəsi olmuĢdur. 
Zəngəzurun  cənub-Ģərqində,  Meğri  və  Qafan  rayonlarının  sərhədini  Meğri 
dağ  silsiləsi  təĢkil  edir.  Bu  silsilə  dağlar  Zəngəzur  dağlarının  cənub-Ģərqindən 
baĢlayaraq,  Araz  çayı  vadisində  qurtarır.  Dağ  silsiləsinin  uzunluğu  59  km, 
maksimum  yüksəkliyi  (3256  m)  Bacassar  zirvəsidir.  Meğri  dağları  tektonik 
aĢınmalara  məruz  qalmıĢdır,  qeyri-mütənasib  quruluĢa  malikdir.  Cənuba  doğru 
Meğri,  Malev,  ġvanizor,  Nüvədi  çayları  ilə  parçalanmıĢdır,  Ģimal  sinələri  isə 
nisbətən qısa qollar və sıldırım qayalar Ģəklində nəzərə çarpır. 
Faydalı  qazıntılardan,  molibden,  qızıl,  gümüĢ  və  baĢqa  mədən  yataqları 
vardır. 
Qonur  meĢə,  meĢə-səhra  və  alp  çəmənlik  torpaqları    üstünlük  təĢkil  edir. 
Dağətəyi yamaclar seyrək palıd, vələs meĢələri ilə örtülmüĢdür. 
Bütün  Zəngəzur  mahalı  kimi,  Meğri  rayonu  da  ən  qədim  yaĢayıĢ 
məskənlərindən sayılır. Aparılan qazıntı iĢləri zamanı Meğri rayonunun ərazisində 
eradan  əvvəl  VII  əsrə  aid  olan  döyüĢ  və  bəzək  əĢyaları  tapılmıĢdır.  Meğri 
rayonunun  ərazisi  Sünik  knyazlığında  mövcud  olan  12  əyalətdən  biri  sayılan 
Arevik qəzasına uyğun gəlir. 
Müxtəlif fikirlər olsa  da, "Meğri" sözünün  mənası tam aydınlaĢdırılmayıb. 
Ermənilər  bu  topomorfantın  izahını  erməni  dilində  olan  "meğ"  -  "bal"  sözü  ilə 
əlaqələndirərək,  guya  buranın  "Ballı  dərə"  adlandırıldığını  söyləyirlər.  Lakin  bu 
izah inandırıcı görünmür. Ən azı ona görə ki, çiçəkli, güllü, dar, dərin, daĢlı dərə 
olar, lakin "ballı dərə" olmaz. 
Digər  tərəfdən  Meğri  rayonunda  insanların  min  illərlə  yaĢamasına 
baxmayaraq,  Meğri  adı  mənbələrdə  ilk  dəfə  1676-cı  ildə  çəkilir.  Bu  dövr  isə 
məlum olduğu kimi, Osmanlı imperiyası ilə Ġran Ģahlığı arasında Zəngəzur uğrunda 
gedən mübarizələrlə xarakterizə olunur. Heç Ģübhəsiz ki, Meğri sözü ya fars, ya da 
türk dilində olmalıdır. 

254 
 
Meğri  adının  Sasanilər  dövlətinin  hökmdarlarından  olmuĢ  Mehranilər 
sülaləsinin  adı  ilə  əlaqələndirilməsi  də  inandırıcı  görünmür.  Akademik  Budaq 
Budaqov və professor Qiyasəddin Qeybullayev "meğri" sözünü "miğri"  - türkdilli 
xalqlarda "yarğan, uçurum" mənasını verən "migir" sözü ilə əlaqələndirirlər. 
TanınmıĢ Ģair - publisist Hidayət öz ana yurdu Mığrı rayonunun adını 
türk soylu "mığır" tayfalarının adı ilə əlaqələndirir. 
Rayonda  aparılan  qazıntılar  zamanı  tapılmıĢ  bürünc  dövrünün  yadigarları 
sayılan  yarpaq  Ģəkilli,  dairəvi  dəstəkli  qılınclar,  e.ə.  VII-VI  əsrə  aid  zərgərlik 
əĢyaları  (bəzəkli  qalxanlar,  muncuqlar,  ayĢəkilli  bəzəklər)  və  s.  Meğrinin  lap 
qədimdən inzibati mərkəz kimi formalaĢdığını sübut edən tutarlı dəlillərdir. 
Xristianlıq Qafqaza yayıldıqdan çox sonra təxminən IX əsrin sonu, X əsrin 
əvvəllərində Meğridə ilk kilsə - Alban kilsəsi inĢa edilmiĢ, bu Ģəhər isə Qarğavan 
adlandırılmıĢdır. 
1105-ci  ildə  Səlcuq-türk  qoĢunları  Meğrini  ələ  keçirmiĢlər.  Erməni 
mənbələrində  1106-cı  ildə  Əmir  Harunun  qoĢunlarının  burada  böyük  qırğınlar 
törətdiyi qeyd olunur. 
Meğri rayonunun orta əsrlərdəki tarixi Zəngəzurun digər torpaqlarının tarixi 
ilə  eynidir.  Yəni  Səlcuqlardan  sonra  buraya  moğol-tatar  türkləri,  daha  sonra 
Qaraqoyunlular və Ağqoyunlular, Əmir Teymur, ondan sonra isə Ģiəliyi dövlət 
dininə  çevirmiĢ  Səfəvilər  Meğridə  öz  hakimiyyətlərini  qurmuĢlar.  Tarixi 
mənbələrdə  Ģiəliyə  etiraz  edən  Meğri  əhalisinin  Ġsfahana  köçürülməsi  və  buraya 
Ərdəbil, Ġsfahan, Təbriz ətrafından QızılbaĢ tərəfdarlarının gətirilib yerləĢdirilməsi 
qeyd olunur. 
Meğri  rayonu  1730-cu  ildə  yenidən  Osmanlı  Türkiyəsinin  tabeliyinə 
keçmiĢ,  lakin  beĢ  ildən  sonra  Nadir  Ģah  Qarabağ  və  Zəngəzurun  erməni 
məliklərinin köməkliyi ilə bu torpaqları geri almıĢdır. 
Qarabağ  xanlığının  1806-13-cü  illərdə  ilhaq  edilmiĢ  digər  torpaqlarından 
fərqli olaraq, Meğri rayonu yalnız   1828-ci ildə Rusiyaya birləĢdirilmiĢdir. Çünki 
o vaxtkı inzibati bölgüyə görə Meğri rayonunun torpaqları indiki Ordubad rayonu 
ilə  birlikdə  Naxçıvan  xanlığının  tabeçiliyində  idi.  1868-ci  ildə  Yelizavetpol 
quberniyası yaradılmıĢ, Zəngəzur qəzasının tərkib hissəsi kimi, Meğri rayonu da bu 
quberniyanın  tabeçiliyinə  keçirilmiĢdir.  Ermənistanda  Sovet  hakimiyyəti  qurulan 
kimi,  yəni  1920-ci  ilin  1  dekabrında  Zəngəzurun  digər  torpaqları  kimi,  Meğri 
rayonunun indiki ərazisinin çox hissəsi, 1929-cu ildə isə Nüvədi, Ernəzir və Tuğut 
kəndləri Ermənistana verilmiĢdir. 
Meğri  rayonunun  ərazisində  orta  əsrlərə  məxsus  çoxsaylı  memarlıq 
abidələri  vardır:  Alban  memarlıq  mədəniyyətinə  xas  olan  dördkünc  tavanlı, 
günbəzli,  üçkünclü,  örtüklü,  daĢ  naxıĢlı,  taclı  salonları  olan  kilsələr,  qəbirüstü 
abidələr, məqbərələr, o cümlədən, məĢhur Baba Haci məqbərəsi, tağlı daĢ körpülər 
və s.  

255 
 
XX  əsrin  əvvəllərində  Meğri  rayonunda  23  azərbaycanlı  kəndi 
olmuĢdur.  1918-20-ci  illərdə  daĢnak  silahlı dəstələrinin hücumuna  məruz qalmıĢ 
azərbaycanlı  kəndlərinin  hamısı  dağıdılmıĢ,  kənd  əhalisi  qəddarlıqla  qətlə 
yetirilmiĢdir.  Meğri  azərbaycanlılarının  bir  çoxu  Araz  çayını  keçərək  cənubi 
Azərbaycana qaçmıĢ, bir hissəsi isə Qarabağ və Cəbrayıl qəzalarına köçmüĢlər. 
Sovet  hakimiyyəti  illərində  Meğri  rayonundakı  azərbaycanlı  kəndlərindən 
doqquzu  ləğv  edilmiĢ,  yaxud  erməniləĢmiĢdir  (Buğakar,  Vahravar,  DüzqıĢlaq, 
Əmrəkar, Əynəzur, Mülk, Tağamir, Tey, Tuğut). 
1918-ci ildə əhalinin 60%-ni azərbaycanlılar təĢkil etdiyi halda, 1988-ci ildə 
Meğri  rayonunda  cəmisi  5  azərbaycanlı  kəndi  (Lök,  Əldərə,  Lehvaz,  Maralzəmi, 
Nüvədi)  mövcud  olmuĢdur.  1988-ci  ildə  bütün  Qərbi  Azərbaycan  torpaqlarında 
yaĢayan  azərbaycanlılar  kimi,  Meğri  rayonunun  azərbaycanlı  əhalisi  də  öz  tarixi 
yurdlarından vəhĢicəsinə qovulub çıxarılmıĢlar. 
Yalnız  Nüvədi  kəndinin  camaatı  qəhrəmancasına  mübarizə  apararaq, 
1991-ci  ilin  8  avqustuna  qədər  öz  kəndlərini  qoruyub  saxlaya  bildilər. 
Ermənistan SSR-də 1988-ci ilə qədər mövcud olan kəndlərin arasında Nüvədi 
yeganə kənd idi ki, 3 ildən artıq bir müddətdə mühasirə Ģəraitində qalmasına 
baxmayaraq, erməni-rus silahına qarĢı mərdliklə mübarizə aparmıĢdır. 
Meğri  rayonunun  kəndləri  haqqında  məlumatlar  Əhmədəli  Əliyevin 
"Azərbaycan  dilinin  Meğri  Ģivələri"  adlı  kitabı  və  kitaba  ön  söz  yazmıĢ  Ģair 
Hidayətin "Mığrı" məqaləsi əsasında hazırlanmıĢdır. 
Həmin  kitabda  müəllif  Meğri  rayonunun  ərazisindəki  türk  mənĢəli 
toponimləri  ətraflı  Ģəkildə  Ģərh  edərək,  tutarlı  dəlillərlə  göstərir  ki,  Meğri 
ərazisindəki Araz çayı sahili boyunca  38 topomorfantın və Qafan-Meğri sərhəddi 
boyunca  yerləĢən  114  topomorfantın  hamısı  təmiz  Azərbaycan  türkcəsindədir: 
Narlıq Ģamı, Pambıqlı, Cəhənnəm dərə, Ayı dərəsi, Qırax, Gəmi düzü, KəfĢən, 
Gen  dərə,  Lələ  daĢı,  Aldərə  çayı,  Gəray  suyu,  Siçan  piri,  Pulovlu  dağ, 
Qırçıvan  düzü,  ġah  Abbas  karvansarası,  ġükrətaz,  Qanlı  ağac,  Dolu  vuran, 
DaĢ ağıl, Lalalı, Dərbənd, Xan kəndi, Qanvay təpəsi, Gülü novu, Yelli gədik, 
Huralay,  Kəlbəçay  yurdu,  Çiçək  zəmi,  Göl  çeĢmə,  Qandallı  çeĢmə,  Ataman, 
Yarpaqlı düz, Əli qəbri, Mal gədiyi, Nazlı dərə, Saqqar su, Çiçək banu və s. 
 
Meğri rayonunda 1988-ci ilə qədər mövcud olmuĢ azərbaycanlı 
 
KƏNDLƏRĠ 
 
Aldərə (Əldərə, Əli damı) kəndi 
 
Rayon mərkəzindən 12 km cənub-Ģərqdə, Araz çayının sol sahilində, Ġrəvan 
-  Bakı  dəmir  yolunun  sol  tərəfində  yerləĢmiĢ,  üç  tərəfdən  hündür  dağlarla  əhatə 
olunmuĢ,  ətrafı  baĢdan-baĢa  bağlara  bürünmüĢdür.  Rayonun  qədim  kəndlərindən 

256 
 
biri  olan  Aldərədə  1831-ci  ildə  131  nəfər,  1873-cü  ildə  911  nəfər,  1886-cı  ildə 
1077  nəfər,  1897-ci  ildə  1094  nəfər,  1914-cü  ildə  1987  nəfər  əhali  yaĢamıĢdır. 
Rayonun ən iri kəndlərindən biri olan bu kənd də cəllad Andronikin qəzəbinə düçar 
oldu.  Beləliklə,  2000  nəfərə  yaxın  əhalisi  olan  kənd  dağıdılıb  yandırıldı  və 
əhalisinin salamat qalan hissəsi müxtəlif qonĢu vilayətlərə, qəzalara qovuldu. 
Bir neçə il kənd sahibsiz qalaraq, xarabalığa çevrildikdən sonra 1926-cı ildə 
kəndin  əhalisinin  təqribən  15  %-i,  yəni  414  nəfəri  öz  doğma  kəndinə  qayıtmıĢ, 
1931-ci ildə isə kəndə qayıdanların sayı 490 nəfərə çatmıĢdır. 
Aldərə  kəndində  30-cu  illərin  əvvəllərində  kolxoz  təĢkil  edilmiĢ,  məktəb 
açılmıĢdır.  Sonralar  bu  məktəb  orta  məktəbə  çevrilmiĢdir.  Zəngəzurun  digər 
kəndləri  kimi,  Aldərə  kəndi  də  ötən  əsrin  70-80-ci  illərində  inkiĢaf  etməyə 
baĢlamıĢ, kənddə ikimərtəbəli, hər Ģəraiti olan evlər tikilmiĢ, klub, kitabxana, tibb 
məntəqəsi,  uĢaq  bağçası  və  s.  sosial  obyektlər  yaradılmıĢdır.  1988-ci  il  noyabrın 
28-də  Aldərə  kəndinin  camaatı  bütün  var-dövlətini  qoyaraq,  ermənilərin  dövlət 
səviyyəsində  təĢkil  edilmiĢ  deportasiya  siyasəti  nəticəsində  Azərbaycana  pənah 
gətirmiĢdir. 
 
Lehvaz kəndi. 
 
Meğri  rayon  mərkəzindən  6  km  Ģimal-Ģərqdə  Meğri  çayının  sol  sahilində 
yerləĢmiĢdir. Kənddə  1831-ci  ildə  15 nəfər, 1873-cü ildə  172 nəfər, 1914-cü ildə 
836  nəfər  azərbaycanlı  yaĢamıĢdır.  1918-ci  ildə  Zəngəzurun  digər  azərbaycanlı 
kəndləri  kimi,  ermənilər  Lehvaz  kəndini də  yandırmıĢ, dağıtmıĢ,  kənddə  200-dən 
artıq  insanı  qətlə  yetirmiĢlər.  Qalan  insanlar  isə  öz  yurd-yuvalarından  didərgin 
salınmıĢlar. 1922-ci ildən baĢlayaraq, kənd camaatı yavaĢ-yavaĢ Lehvaza qayıtmıĢ 
və  artıq  kənddə  məskunlaĢmıĢ  ermənilərlə  birgə  yaĢamaq  məcburiyyətində 
qalmıĢlar.  Lehvaz  kəndində  orta  məktəb,  mədəniyyət  evi,  klub,  kitabxana,  tibb 
məntəqəsi  var  idi.  1988-ci  ilin  sonlarında  Lehvaz  kəndinin  1002  nəfər  sakini 
erməni millətçiləri tərəfindən silah gücünə öz doğma yurdlarından qovulmuĢlar. 
 
Lök (Vartanizor) kəndi 
 
Azərbaycanlı kəndi. Rayon mərkəzindən 9 km Ģimal-Ģərqdə, Mığrı çayının 
orta  axınının  sol  sahilində  yerləĢmiĢdir.  Erməni  mənbələrində  Lök  kəndi  iki 
hissədən:  birincisi  Lök,  yəni  AĢağı  Lök  və  Yuxarı  Lökdən  (buraya  Vartanizor  və 
Seyidlər kəndləri daxil olmuĢdur) ibarət kənd kimi göstərilir. Dəniz səviyyəsindən 
1814 metr  yüksəklikdə  yerləĢir. 1831-ci  ildə  kənddə  136 nəfər, 1873-cü ildə 316 
nəfər,  1886-cı  ildə  480  nəfər,  1897-ci  ildə  506  nəfər,  1914-cü  ildə  1053  nəfər 
əhalisi olmuĢdur. 
1918-ci ildə  Andronikin dəstəsi Sisyan və Qafan rayonlarının azərbaycanlı 
kəndlərini  dağıdıb  yandırdıqdan  sonra  Zəngəzurun  digər  rayonlarına,  o  cümlədən 

257 
 
Mığrı rayonunun azərbaycanlı kəndlərinə hücum edirlər. I Lök kəndində 100 tüstü, 
II Lök kəndində 60 tüstü dağıtmıĢ və 200 nəfər əhali qırmıĢlar. 
Lök (Vartanizor) kəndi bir neçə il sahibsiz qalmıĢ, xarabalığa çevrilmiĢdir. 
Ermənistanda  Sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  tədricən  rayonunun 
azərbaycanlı  kəndlərinin  əhalisi  öz  doğma  yurdlarına  qayıtmağa  baĢlamıĢlar. 
Vartanizor  kəndinin  1053  nəfər  əhalisindən  1922-ci  ildə  cəmi  177  nəfəri 
qayıtmıĢdır. 1926-cı ildə onların sayı 187 nəfərə, 1931-ci ildə 243 nəfərə çatmıĢdır. 
Kəndə  qayıtmıĢ  didərginlər  əvvəlcə  dağıdılmıĢ  yaĢayıĢ  binalarını  bərpa  etməyə, 
təsərrüfatı  dirçəltməyə  baĢlamıĢlar.  Kəndlilər  bağçılığı,  meyvəçiliyi,  taxılçılığı, 
tərəvəzçiliyi inkiĢaf etdirərək qısa müddətdə özləri üçün güzaran yaratdılar. 1930-
cu  illərdə  kolxoz  qurdular,  üzüm  və  baĢqa  meyvələrin  tədarükü  məntəqəsini 
yaratdılar.  Özləri  üçün  yeni  yaĢayıĢ  binaları  tikdilər.  Milli  ayrı-seçkiliyə 
baxmayaraq, kənd camaatının öz qüvvəsi ilə kənddə məktəb, klub, kitabxana, kino 
qurğusu,  məiĢət  xidməti  emalatxanası  təĢkil  edilmiĢ,  tibb  məntəqəsi  açılmıĢdır. 
1988-ci ildə kənddə 90 ev var idi,  600 nəfər azərbaycanlı əhali yaĢayırdı. 1988-ci 
ilin noyabrında ermənilər rayonun partiya, sovet və inzibati orqanlarının zorakılıqla 
həyata keçirdikləri cəza tədbirləri ilə kəndin min nəfərdən çox əhalisini, uĢaqlara, 
qadınlara,  qocalara  məhəl  qoymadan  bir  həftə  ərzində  qaçmağa  məcbur  etmiĢlər. 
Kənddə  kolxozun  bütün  mülkiyyəti,  kolxozçuların  evləri,  bağları  və  ev  əĢyaları 
əllərindən alınmıĢdır. 
Lök kəndinin toponimləri: Soyuq bulaq, Qara su, Kəspər çeĢməsi, Seyid 
Əhməd  çeĢməsi,  Selaxulu  çeĢməsi,  Top  yaylağı,  Bəddə  zəmi,  Gen  dərə, 
Nəcəfxan dərəsi, Tuğut kəfĢəni və s. 
 
Maralzəmi kəndi 
 
Meğri rayon mərkəzindən 12 km Ģimal-qərbdə, Meğri çayının sol sahilində, 
mənzərəli bir yerdə  yerləĢmiĢdir. Kəndin ərazisində olan qədim tarixi abidələr bu 
kəndin orta əsrlərdən mövcud olduğunu sübut edir. 1831-ci ildə kənddə 118 nəfər, 
1897-ci  ildə  193  nəfər,  1904-cü  ildə  951  nəfər  əhali  yaĢamıĢdır.  1905  və  1918-ci 
ildə  Maralzəmi  kəndi  bir  neçə  dəfə  dağıdılmıĢ  və  yandırılmıĢ,  kənddə  yaĢayan 
azərbaycanlılardan  1000  nəfərə  yaxın  insan  daĢnaklar  tərəfindən  vəhĢicəsinə 
öldürülmüĢ,  yandırılmıĢ,  meyitləri  təhqir  olunmuĢdur.  1918-ci  ildə  Maralzəmi 
kəndinin sakinləri tamamilə deportasiya olunmuĢ, yalnız 4 ildən sonra qaçqınların 
ilk  dəstəsi  -  66  nəfər  kəndə  qayıtmıĢlar.  Ermənilər  tərəfindən  göstərilən  ciddi 
müqavimətə  və  törədilən  əngəllərə  baxmayaraq,  Maralzəmi  kəndinin  sakinləri  öz 
doğma  kəndlərində  yenidən  məskunlaĢmıĢ,  ev-eĢik  qurmuĢ,  kolxoz  təĢkil  etmiĢ, 
klub, kitabxana, rabitə Ģöbəsi, tibb məntəqəsi tikmiĢ, özlərinə gün-güzaran yarada 
bilmiĢdilər.  1988-ci  ilin  noyabr  ayında  Ermənistan  hökumətinin  dövlət  siyasəti 
səviyyəsində  təĢkil  olunmuĢ,  deportasiya  aktı  nəticəsində  Maralzəminin  800-ə 
yaxın sakini də öz doğma kəndlərindən didərgin salınmıĢlar. 

258 
 
Toponimləri:  Xudayar  çeĢməsi,  Bəy  çeĢməsi,  Palan  kürək  dağı,  Xəstə 
dərə,  Göy  təpə,  Ağ  zəmi,  Ölü  zəmi  təpəsi,  Xak  zəmi  düzü,  MüĢərrəf  düzü, 
Xudayar meĢəsi, Tarqulu yaylağı və s. 
 
Nüvədi kəndi 
 
Öz  qəhrəmanlığı,  kənd  əhalisinin  mübarizliyi  ilə  bütün  Azərbaycana  Ģərəf 
gətirmiĢ, 3 ilə yaxın Ermənistan hökuməti ilə qəhrəmancasına mübarizə apararaq, 
bütün təzyiq və hücumlara rəğmən təslim olmamıĢ, öz dəyanətini tarixə yazdırmıĢ 
azərbaycanlı  kəndidir.  Azərbaycanlı kəndi olan Nüvədi Mığrı rayon  mərkəzindən 
26 km Ģimal-Ģərqdə Zəngəzur rayonu ilə sərhəddə yerləĢir. Nüvədi kəndi Qafqazda 
ən  qədim  yaĢayıĢ  mərkəzlərindən  biridir.  Bu  kəndin  sakini  tədqiqatçı  -  yazıçı, 
mərhum Həmzə Vəli Nüvədili kəĢf etdiyi və bütün ömrünü həsr edərək öyrəndiyi 
Nüvədi  kəndi  yaxınlığında  QarqadaĢı  dağında  tapılmıĢ  qədim  daĢ  kitabələrin 
üzərindəki  Orxon-Yenisey  yazılarından  xeyli  əvvəlki  dövrə  məxsus  olan  daĢ 
kitabələr Nüvədi kəndinin qədim tarixindən xəbər verir. Nüvədidə 1831-ci ildə 291 
nəfər,  1886-cı  ildə  1083  nəfər,  1897-ci  ildə  952  nəfər,  1914-cü  ildə  1072  nəfər 
əhali yaĢamıĢdır. 
1918-ci ilin sonlarında Andronikin daĢnak dəstələri Nüvədi kəndinə basqın 
edərək,  kəndi  yandırıb  dağıtmıĢ,  nüvədililəri  kənddən  çıxarıb  qovmuĢdur.  Bu 
hadisələr zamanı Nüvədi camaatının böyük bir hissəsi Araz çayını keçərək cənubi 
Azərbaycana pənah aparmıĢ, Misən kəndində yerləĢmiĢlər. Kənd camaatının yalnız 
bir hissəsi 1922-ci ildən baĢlayaraq, yenidən Nüvədiyə qayıtmıĢ, kəndi, təsərrüfatı 
bərpa etmiĢdir. Nüvədi camaatının bir neçə tayfası Misən kəndində qalaraq oranın 
daimi sakinlərinə çevrilmiĢlər. 
Nüvədi  kəndi  və  onun  yaxınlığında  mövcud  olmuĢ  Ernəzir  və  Tuqut 
kəndləri  1929-cu  ilə  qədər  Azərbaycanın  Cəbrayıl  qəzasının  tabeçiliyində 
olmuĢ,  yalnız  həmin  il  fevralın  18-də  Zaqafqaziya  MĠK  rəyasət  heyətinin 
qərarı  ilə  Ermənistana  verilmiĢdir.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  həmin 
qərar  Azərbaycan Respublikası hökuməti tərəfindən yalnız  Azərbaycan  SSR 
Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin 7 may 1969-cu il qərarı ilə təsdiq edilmiĢdir. 
1930-cu  illərin  əvvəllərində  Nüvədidə  kolxoz  qurulmuĢ,  orta  məktəb 
açılmıĢdır. 
Birinci  Dünya  Müharibəsində  yüzdən  çox  nüvədili  iĢtirak  etmiĢ,  onlardan 
66 nəfəri geriyə qayıtmamıĢdır. 
Nüvədi  kəndi  öz  ziyalıları  ilə  tanınmıĢ  qədim  kəndlərimizdəndir.  Nüvədi 
kəndi  Azərbaycan  elminə  5  nəfər  elmlər  doktoru,  40-dan  çox  elmlər  namizədi, 
yüzlərlə  ali  təhsilli  yüksək  ixtisaslı  ziyalı  bəxĢ  etmiĢdir.  Azərbaycan  Milli  Elmlər 
Akademiyasının  həqiqi  üzvü  Fikrət  Əliyevlə,  müxbir  üzvü  Faiq  Cəfərov  Nüvədi 
kəndinin yetirmələridir. 

259 
 
1988-ci  ildə  ermənilər  tərəfindən  Qərbi  Azərbaycanda  yaĢayan  200  minə 
yaxın  soydaĢımızın  öz  dədə-baba  torpaqlarından  zorla  deportasiya  olunmasına 
baxmayaraq,  Nüvədi  camaatı  öz  kəndlərini  1991-ci  ilin  avqust  ayının  8-nə  qədər 
qoruyub saxlaya bilmiĢlər. 
Nüvədi kəndi Qərbi Azərbaycanda bütün azərbaycanlı yaĢayıĢ məntəqələri 
boĢaldıldıqdan  sonra  belə  kəndin  qəhrəman  özünümüdafiə  dəstəsinin  əzmi 
sayəsində 3 ilə yaxın bir müddətdə ermənilərə təslim olmadı. Yalnız baĢında Ayaz 
Mütəllibovun  və  Viktor  Polyaniçkonun  dayandığı  moskvapərəst  Azərbaycan 
hökumətinin  xəyanəti  və  təslimçilik  siyasətinin  nəticəsində  ermənilər  Nüvədi 
kəndini ələ keçirdilər. 
Nüvədililər  torpaqlarımızın  bütövlüyü  uğrunda  gedən  mübarizədə 
həmiĢə  fəal  olmuĢlar.  Qarabağın  azadlığı  uğrunda  Ģəhid  olmuĢ  Xəqani 
Qurbanov,  Orxan  Hüseynov  və  Yanvar  ġahməmmədov  qəhrəman  Nüvədi 
torpağının yetirmələridirlər. 

260 
 
ƏLAVƏ 1 
 
"Urud və Ġsgəndər qalası livalarının müfəssəl" 
dəftərinə görə məskun və qeyri-məskun yerlərin 
 
ADLARI 
 
(1593-cü il) 
 
XVI  əsrin  90-cı  illərində,  yəni  osmanlıların  Zəngəzur  diyarını  ələ 
keçirdikləri dövrdə tərtib olunan bu dəftər Ankarada "Tapu ve Kadastro Kuyum-i 
Kadime  ArĢivi"nde  saxlanılır  (199,  vərəq  111a  -  191a).  Səhvən  "Bəyazid 
vilayətinin  müfəssəl  dəftəri"nə  əlavə  edilmiĢ  bu  dəftər  tex.  e.d.  Akif 
Muradverdiyevin  və  t.  e.  n.  Hüsaməddin  Məmmədovun  yaxından  köməkliyi  ilə 
2003-cü  ildə  Ankarada  Türkiyə  Dövlət  arxivindən  tapılmıĢ  və  əski  əlifbadan 
müasir Azərbaycan dilinə çevrilmiĢdir. Ġlk dəfə çap olunur. 
 
Urud livası, Urud qəzası Urud nahiyəsi 
 
1. 
Urud 
azərb. kəndi 
(10 ailə) 
2. 
Tatev 
erm. kəndi 
(12 ailə) 
3. 
Tatev vəngi 
erm. kəndi 
(5 ailə) 
4. 
Süvari 
azərb.kəndi 
(dağıdılıb) 
5. 
Ağakəndi 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
6. 
ġataq 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
7. 
Tasudər məzrəsi 
azərb. 
(dağıdılıb) 
8. 
Lor 
erm. kəndi 
(11 ailə) 
9. 
Moris 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
10. 
Vəğadi 
azərb. kəndi 
(dağılıb) 
11. 
Vəğadi vəngi 
erm. kəndi 
(18 ailə) 
12. 
Kərətaq 
erm.kəndi 
(12 ailə) 
13. 
ġeĢiyer 
erm.kəndi 
(13 ailə) 
14. 
Xöd 
azərb.kəndi 
(dağıdılıb) 
15. 
Muradlı 
azərb.kəndi 
(dağıdılıb) 
16. 
ġənadiğ. Yaycı kimi tanınır 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
17. 
Nurs. Kürdlər kimi tanınır 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 

261 
 
18. 
ġame-misir 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
19. 
Crsəton. Kürdək (Küzdək) kimi tanınır 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
20. 
XoĢənan məzrəəsi. 
Nurs kəndi yaxınlığındadır 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
21. 
Dərəbas 
10 azər. ailəsi + 40 er. ailəsi 
22. 
ġame-altun 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
23. 
Xaçıngah 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
24. 
Til 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
25. 
Danzətap 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
26. 
Çinaq 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
27. 
Halizor 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
28. 
Yəhərbeli 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
29. 
Tərin 
3 azər.ailəsi  + 8 er.ailəsi 
30. 
Ġrmis 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
31. 
Purpur 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
32. 
Ağadi 
erm. kəndi 
(15 ailə) 
33. 
Qançı məzrəəsi. Üçtəpə yaxınlığındadır. 
Dərəbas kəndinin əhalisi burada 
əkinçiliklə məĢğuldur. 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
34. 
Xorendus 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
35. 
KeĢiĢ 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb) 
36. 
Qutyel 
 
 
 
azərb. kəndi 
(dağıdılıb)