Ġdeya və layihə müəllifi

Erməni dilində 
 
192.
 
Erməni xalqının tarixi. III cild. Yerevan, 1976. 
193.
 
Erməni Sovet ensiklopediyası. I cild. Yerevan, 1974. 
194.
 
Erməni Sovet ensiklopediyası. II cild. Yerevan, 1976 

355 
 
195.
 
Erməni Sovet ensiklopediyası. III cild. Yerevan, 1977. 
196.
 
Erməni Sovet ensiklopediyası. IV cild. Yerevan, 1978. 
197.
 
Erməni Sovet ensiklopediyası. V cild. Yerevan, 1979. 
198.
 
Erməni Sovet ensiklopediyası. VI cild. Yerevan, 1980. 
199.
 
Erməni Sovet ensiklopediyası. VII cild. Yerevan, 1981. 
200.
 
Erməni Sovet ensiklopediyası. VIII cild. Yerevan, 1982. 
201.
 
Erməni Sovet ensiklopediyası. IX cild. Yerevan, 1983. 
202.
 
Erməni Sovet ensiklopediyası. X cild Yerevan, 1984. 
203.
 
Erməni Sovet ensiklopediyası. XI cild. Yerevan, 1985. 
204.
 
Erməni Sovet ensiklopediyası. XII cild. Yerevan, 1986. 
205.
 
Alişan Q. Sisakan. Venetsiya, 1893. 
206.
 
Korkodyan  Zaven.  Sovet  Ermənistanın  əhalisi.  Son  yüz  ildə  (1831-1931). 
Yerevan, 1932. 
207.
 
İnçiçyan Q. Ermənistanın tarixi coğrafiyası. Venetsiya, 1935. 
208.
 
İoann Odznetsi. Tarix. Venetsiya, 1953. 
209.
 
Mxitar Ayrivanetsi. Erməni tarixi. Moskva, 1860. 
210.
 
Sebeos. Yepeskop Sebeosun tarixi. Yerevan, 1939. 
211.
 
Stepanos Orbelyan. Sisaqan vilayətinin tarixi. Tiflis, 1910. 
212.
 
Uxtanes. Xronologiya. VağarĢapat, 1871. 
213.
 
Şolakat. ErməniĢünaslıq məcmuəsi. 1913. 
214.
 
Hakopyan  T.X,  Melik-Baxşyan  S.T,  Barseqyan  H.X.  Ermənistanın  və  ətraf 
rayonlarının toponimlər lüğəti (I cild). Yerevan, 1983. 
 
 
 
 
 
 

356 
 
MÜNDƏRĠCAT 
 
Qədim torpağın böyük oğlu ...................................................................................... 3 
Ön söz əvəzinə ....................................................................................................... 15 
I hissə. Sirli ölkə - Zəngəzur  
Zəngəzur sözü nə deməkdir? .................................................................................. 16 
Zəngəzurda türk mənĢəli toponimlər ...................................................................... 20 
Zəngəzur haradır? ................................................................................................... 22 
Zəngəzurun çayları ................................................................................................. 25 
Zəngəzurun iqlimi .................................................................................................. 26 
Zəngəzurun canlı aləmi .......................................................................................... 28 
Tarixdən qoca torpaq .............................................................................................. 30 
Sisakan sakların ölkəsidir ....................................................................................... 35 
Alban xalqı, Sünik xalqı ......................................................................................... 43 
Zəngəzurun alban - oğuz abidələri ......................................................................... 45 
Sünikdə xristianlığın yayılması .............................................................................. 57 
II hissə. NiĢançı özümüz, hədəf özümüz 
Babəkin ayaq səsləri ............................................................................................... 70 
Babəkdən sonrakı Zəngəzur ................................................................................... 85 
Səlcuqdan baĢlayan yol .......................................................................................... 87 
Matenadaran sənədləri nə deyir? ............................................................................ 93 
Zəngəzur Osmanlılar dövründə ............................................................................ 100 
III hissə. Kazak süngüsündə erməni rəqsi 
Rus ekspansiyası və erməni xəyanəti ................................................................... 105 
Ermənilərin Qafqaza köçürülməsi. ....................................................................... 117 
Zəngəzurda erməni-türk qırğınları (1905-1906 və 1918-1920-ci illər) ................ 121 
Zəngəzurun qərb hissəsinin Ermənistan SSR-ə bağıĢlanması .............................. 154 
IV hissə. Ölməyə Vətən yaxĢı  

357 
 
QayıdıĢ, yenidən məskunlaĢma ............................................................................ 162 
Gizli deportasiya, mənəvi genosid ....................................................................... 168 
Zəngəzurda təhsil ................................................................................................. 171 
Dil içində dil saxladıq .......................................................................................... 174 
Zəngəzurun son günləri ........................................................................................ 178 
V hissə. Zəngəzurda izim qaldı 
Qafan rayonu ........................................................................................................ 194 
Qafan rayonunun 1988-ci ilə qədər mövcud olmuĢ  azərbaycanlı kəndləri .......... 198 
Sisyan rayonu ....................................................................................................... 218 
Sisyan rayonunda 1988-ci ilə qədər mövcud olmuĢ azərbaycanlı kəndləri .......... 222 
Gorus rayonu ........................................................................................................ 245 
Gorus rayonunda 1988-ci ilə qədər mövcud olmuĢ azərbaycanlı kəndləri ........... 249 
Meğri rayonu ........................................................................................................ 253 
Meğri rayonunda 1988-ci ilə qədər mövcud olmuĢ azərbaycanlı kəndləri ........... 255 
VI hissə. Zəngəzur arxivlərin güzgüsündə  
Əlavə 1. "Urud və Ġsgəndər qalası livalarının müfəssəl" dəftərinə görə məskun və  
qeyri-məskun yerlərin adları ................................................................................ 260 
Əlavə 2. 1595-ci il tarixli "Ġrəvan vilayətinin icmal dəftəri"nə görə Zəngəzur  
nahiyələrində torpaq sahibliyi .............................................................................. 279 
Əlavə 3. 1593-cü il tarixli "Ġrəvan vilayətinin müfəssəl dəftəri"nə düĢməmiĢ 
kəndlərin və məzrəələrin siyahısı ......................................................................... 283 
Əlavə 4. 1918-1920-ci illərdə Zəngəzur azərbaycanlılarına qarĢı törədilmiĢ 
vəhĢilikləri əks etdirən arxiv sənədləri ................................................................. 284 
Əlavə 5. Zəngəzurda adları dəyiĢdirilmiĢ yaĢayıĢ məntəqələri 
 
Əlavə 6. Qərbi Zəngəzurun Azərbaycanlı əhalisi (1886-1986) ............................ 336 
Ədəbiyyat ............................................................................................................. 348 
 
 
 

358 
 
Musa  Urud  (Quliyev  Musa  Ġsa  oğlu)  1961-ci  ildə  qədim  Zəngəzurun 
Sisyan  rayonunun  Urud  kəndində  anadan  olmuĢdur.  N.Nərimanov  adına 
Azərbaycan  Dövlət  Tibb  Ġnstitutunu  və  Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin 
yanında Dövlət Ġdarəçilik Akademiyasını bitirmiĢdir. Tibb elmləri namizədidir. 
1984-1994-cü  illərdə  Gəncə  və  Bakı  Ģəhərində  həkim-nevropatoloq,  1994-
2000-ci  illərdə  Əmək  və  Əhalinin  Sosial  Müdafiəsi  Nazirliyində  Ģöbə  müdiri  və 
idarə  rəisi  vəzifələrində  iĢləmiĢdir.  2000-ci  ildə  YAP  proporsional  siyahısı  üzrə 
ikinci çağrıĢ Milli Məclisə deputat seçilmiĢdir. 
Azərbaycan  Respublikası  Milli  Məclisinin  Sosial  siyasət  daimi 
komissiyasının  və  Ġntizam  komissiyasının  üzvü,  Azərbaycan  Yazıçılar  Birliyinin 
Ġdarə heyətinin üzvü, Yeni Azərbaycan Partiyasının Siyasi Ģurasının üzvü, beĢ Ģer 
kitabının ("Nüh, gəminə götür bizi" -1994, "Tanrı Ģam yandırıb" -1995, "Ömürdən 
101  Ģer"  -  1997,  "Üzü  haqqa  gedirəm"  -  1999,  "Vətən  and  yerimiz"  -  2003),  iki 
elmi  publisistik  əsərin  ("Urud"  -  2000  və  "Haqqın  var  yaĢamağa  -  2001) 
müəllifidir. 
Gənc  nəsil  Azərbaycan  yazarları  üçün  təsis  edilmiĢ  Fərdi  Prezident 
Təqaüdünə  (1998)  və  bir  neçə  ədəbi  mükafata  («Nizami  Aydın»  adına  mükafat 
(1995),  «Araz  Ali  Ədəbi  Mükafatı»  (1996),  Yusif  Məmmədəliyev  adına  mükafat 
(2001) layiq görülmüĢdür. 
 
Bu  kitabı  türk  dünyasının  bütün  tarixi  boyu  yetişdirdiyi  ən  böyük 
şəxsiyyətlərdən biri, müasir Azərbaycan dövlətinin banisi və qurucusu, xalqımızın 
lideri Heydər Əlirza oğlu Əliyevin əziz xatirəsinə ithaf edirəm. 
Musa URUD. 

359 
 
Qafan rayonunun 1988-ci ilə qədər mövcud olmuş 
azərbaycanlı kəndlərinin siyahısına 
 
DÜZƏLĠġ – ƏLAVƏ  
 
ÇiriĢ  kəndi:  Rayon  mərkəzindən  43  km.  Ģimal-Ģərqdə,  Kurud  kəndindən  3  km 
Ģərqdə, dağların ətəyində yerləĢmiĢdir. 1897-ci ildə burada 27 nəfər, 1922-ci ildə 73 nəfər, 
1926-cı  ildə  79  nəfər,  1931-ci  ildə  95  nəfər  əhali  olmuĢdur.  1918-ci  ilin  qaçqınlığından 
sonra  kəndin  əhalisinin  bir  hissəsi  qayıdıb  kənddə  məskən  saldı.  1930-cu  illərdə  Kurud 
kəndi  ilə  birgə  kolxoz  təĢkil  etdilər.  1950-ci  illərdə  Kurud  kolxozu  Giğı  heyvandarlıq 
kolxozuna  birləĢdirildi.  Kəndin  əhalisi  Kurud  və  Kirs  kəndinə  köçüb  orada  məskunlaĢdı. 
1988-ci ildə Kurud və Kirs kəndinin əhalisi ilə birlikdə erməni millətçiləri tərəfĠndən silah 
gücünə zorla ev-eĢiklərindən qovuldular. Əsasən AbĢeron rayonunda məskunlaĢmıĢlar. 
DaĢbaĢı kəndi: Rayon mərkəzindən 29 km. Ģimal-Ģərqdə, Gığı çayının sol sahilində 
yüksəklikdə,  sözün  əsl  mənasında  dağların  baĢında  yerləĢmiĢdir.  Kəndin  1897-ci  ildə  53 
nəfər, 1922-ci ildə 42 nəfər, 1931-ci ildə 65 nəfər əhalisi olmuĢdur. DaĢbaĢı, Kənd Pürülü və 
Pürülü  kəndləri  bir-birindən  2-3  km.  aralı  olsa  da,  tarixən  bir  kənd  kimi  əlaqəli  olmuĢlar. 
Kəndin əhalisi bu dağlıq ərazidə əsasən heyvandarlıqla məĢğul olmuĢ, rayondan tam təcrid 
olunmuĢ  Ģəraitdə  yaĢamıĢlar.  1918-ci  il  qırğınından  sonra  bu  bölgənin  kəndləri  xeyli 
sahibsiz qalmıĢ, yalnız 1922-ci ildə bu kəndlərin əhalisi öz yerlərinə qayıtmağa baĢlamıĢ, üç 
kənddə  bir  kolxoz  təĢkil  edilmiĢdir.  1965-ci  ildə  kolxoz  Kığı  heyvandarlıq  sovxozuna 
birləĢdirilmiĢdir. 1988-ci ildə erməni quldur dəstələri DaĢbaĢı kəndinin bütün əhalisinin var-
yoxunu əlindən alıb, doğma yurdlarından didərgin salmıĢlar. 
KeypəĢin  kəndi:  Rayon  mərkəzindən  32  km.  Ģimali-Ģərqdə,  Gığı  çayının  yuxarı 
axarında,  Qazan  göldən  18  km.  aralı  çox  mənzərəli  meĢə  ətəyində  yerləĢir.  Əriməz  (3200 
m.) və Sarımsaxlı dağları kəndin ən uca yüksəklikləridir. Kəndin əhalisinin əksəriyyəti daha 
yüksəkdə  yerləĢən,  füsunkar  təbiəti  olan  Hüçütü  kəndindən  köçüb  burada  yurd  salmıĢlar. 
KeypəĢin kəndinin binasını Mirim bəy adlı bir kiĢi qoymuĢ, sonradan isə onun beĢ oğlu bu 
kəndin ilk sakinləri olmuĢlar. QıĢ vaxtı gediĢ-gəliĢ çətin olduğundan XX əsrin əvvəllərində 
keypəĢinlilər  sonradan  yaĢadıqları  yeri  özlərinə  kənd  yeri  seçmiĢlər.  KeypəĢin  camaatının 
Qubadlı və Zəngilan rayonunun əhalisi ilə (bütün qafanlılar kimi) çox sıx əlaqələri var idi. 
Kəndin əhalisi mal-qoyunlarını qıĢda Qubadlının ərazisində saxlayırdılar. KeypəĢinin yaylaq 
yerləri çox olduğundan yay aylarında Qubadlı, Zəngilan, Cəbrayıl rayonlarının camaatı həm 
özləri istirahətə gələr, həm də təsərrüfatlarını dağlara gətirərdilər. 
Kənddə 1897-ci ildə 68 nəfər, 1926-cı ildə 136 nəfər, 1931-ci ildə 65 nəfər, 1959-cu 
ildə 272 nəfər əhali olmuĢdur. 1918-ci ildə erməni quldur dəstələri Andronikin baĢçılığı ilə 
kəndin əhalisinin bir hissəsini qırmıĢ, qalan hissəsi isə Ordubada pənah aparmıĢlar. 
1922-ci ildə kəndin əhalisinin bir qismi yenidən öz yurdlarına dönmüĢ, qonĢu GiriĢ 
və Kirs kəndləri ilə birlikdə yenidən özləri üçün güzəran yaratmalı olmuĢlar. 
Kolxoz  hərəkatına  qarĢı  çıxan  keypəĢinlilərin  böyük  əksəriyyəti  qaçaq  düĢmüĢ, 
yenidən qaçqınlıq həyatı yaĢamalı olmuĢlar. KeypəĢinlilər kollektivləĢməyə qarĢı kəskin əks 
movqe  tutmuĢlar.  Ona  görə  də  kolxoz  KeypəĢinlə  qonĢu  olan  Pəyahan  kəndində 
qurulmuĢdur.  Heyvandarlığın  və  əkinçiliyin  inkiĢafı  əhalinin  güzaranını  yaxĢılaĢdırmağa 
xeyli  kömək  etmiĢdir.  Kənddə  səkkizillik  məktəb,  klub,  kitabxana,  tibb  məntəqəsi,  rabitə 
Ģöbəsi  yaradılmıĢdı.  Sonralar  orta  məktəb  açılmıĢdı.  Bütün  bunlara  baxmayaraq  kəndin 

360 
 
əhalisi  daim  təzyiqlərlə  üzləĢmiĢ,  ermənilərin  antiazərbaycan  siyasətini  hər  addımda  hiss 
etmiĢlər. ĠĢ  yerlərinin olmaması  səbəbindən 1960-cı  ildən sonra KeypəĢindən təhsil  almaq 
üçün Bakıya  gələn gənclərin 90%-i  geri  qayıtmamıĢlar. Kənddə ancaq yaĢlı  və orta nəslin 
nümayəndələri  yaĢayırdılar.  Onların  da  böyük  əksəriyyəti  kənd  orta  məktəbində,  qonĢu 
kəndlərin məktəblərində, yaxud da Gecalan mis-molibden kombinatında fəhlə iĢləyirdilər. 
1988-ci  ilin  məlum  hadisələrindən  sonra  KeypəĢin  kəndinin  sonuncu  200  nəfər 
əhalisi  öz  ana  vətənlərini  birdəfəlik  tərk  etmiĢlər.  Onlar  Bakı,  Sumqayıt  Ģəhərlərində  və 
AbĢeron rayonunun kəndlərində məskunlaĢmıĢlar. 
Kirs  kəndi:  Rayon  mərkəzindən  42  km.  Ģimal-Ģərqdə  Qəhhar  çayının  yuxarı 
axarında  Kurud  kəndinin  lap  yaxınlığında  dağ  ətəyində,  çəmənlik,  mənzərəli  yerdə 
yerləĢmiĢdir.  Kurud  sovetliyinə  daxil  idi.  Kəndin  1886-cı  ildə  130  nəfər,  1926-cı  ildə  78 
nəfər, 1931-ci ildə 104 nəfər əhalisi olmuĢdur. 1918-ci il qaçqınlığından sonra Kirs kəndinin 
əhalisinin təqribən yarısı  öz vətəninə qayıtmıĢ, qalanları isə Ordubadda qalmıĢdır. 1922-ci 
ildən  sonra  kəndə  qayıdan  əhali  yenidən  kəndi  bərpa  etmiĢdir.  Kurud  kəndi  ilə  birlikdə 
kolxoz  yaratmıĢlar.  1965-ci  ildə  kolxozu  ləğv  edib  onların  təsərrüfatını  zorla  Kığı 
heyvandarlıq sovxozuna birləĢdirmiĢlər. 
1988-ci  ildə  üçüncü  və  axırıncı  dəfə  Kirs  kəndinin  əhalisi  əzab-əziyyətlərlə 
rayondan qovulmuĢlar. Əhali Azərbaycanın müxtəlif rayonlarına səpələnmiĢdir. 
Kənddəki çox qədim dövrə aid olan qəbiristanlıq, qazıntı zamanı tapılmıĢ 3 ədəd daĢ 
qoç və çoxlu zinət  əĢyaları bu torpaqların qədim azəri  türklərinə  mənsub olmasına dəlalət 
edən sübutlardır. 
Kəndin toponimləri: Çəmən yurd, Tatar yurdu, Kürd yurdu, Əyridağ, Soğanlıq, Ağ 
gədik, Göy gədik, Çiçəkli qaya, Molla qayası, Azman dərəsi, Qaramalıq və s. 
Yuxarı  Gödəkli  kəndi:  Qafan  Ģəhərindən  14  km.  Ģərqdə  Qafan-Gorus  avtomobil 
yolunun sağ sahilində, mənzərəli sahədə yerləĢmiĢdir. Kənd meĢəliklərlə əhatə olunmuĢdu, 
bir  və  ikimərtəbəli  gözəl  evləri,  çoxlu  meyvə  bağları,  geniĢ  biçənəkləri,  bostan-tərəvəz 
sahələri vardı. Kənddən bir az aĢağıda, cənub-Ģərqdə AĢağı Gödəkli kəndi yerləĢir. 
Yuxarı Gödəkli kəndində 1897-ci ildə 201 nəfər, 1922-ci ildə 132 nəfər, 1926-cı ildə 
118 nəfər, 1931-ci ildə 163 nəfər, 1939-cu ildə 221, 1970-ci ildə 275, 1979-cu ildə 381 nəfər 
azərbaycanlı  əhali  olmuĢdur.  1918-ci  ildə  Sisyan  rayonunun  azərbaycanlı  kəndlərini 
dağıtdıqdan sonra Gorus yolu ilə Qafana gələn daĢnak Andranikin cəllad dəstəsi elə birinci 
addımda yol üzərində olan bu kəndlərə divan tutmuĢ, 1918-ci ilin noyabr-dekabrında kəndin 
əhalisi  bütövlükdə  qonĢu  Zəngilan  və  Qubadlı  rayonlarına  qaçmıĢlar.  Rəqəmlərdən 
göründüyü kimi 1922-ci ildə kəndin əhalisi təqribən iki dəfə azalmıĢdır. Əhalinin ancaq bir 
hissəsi  yenidən  öz  vətəninə  qayıtmıĢ,  dağıdılmıĢ  kəndi  bərpa  etməyə,  təsərrüfatı  inkiĢaf 
etdirməyə  baĢlamıĢlar.  Kənddə  kolxoz  yaradılmıĢ,  yeddiillik  məktəb,  klub,  kitabxana 
açılmıĢdır.  Ötən  əsrin  altmıĢıncı  illərində  Yuxarı  Gödəkli  kolxozu  erməni  sovxozu  ilə 
birləĢdirildi,  kəndlilərin  bütün  mülkiyyətini  əllərindən  aldılar.  1988-ci  ilin  noyabrında 
hökumət  səviyyəsində,  rayon  partiya,  sovet  və  inzibati  orqanlarının  köməyi  ilə  erməni 
"saqqallıları" kəndin bütün əhalisini bir həftə ərzində qovdular. Kəndin əhalisi Azərbaycanın 
müxtəlif rayonlarına səpələnmiĢdir. 
 
 
 

361 
 
Müəllif kitabın hazırlanmasında 
göstərdikləri köməkliyə görə Azərbaycan MEA-nın 
müxbir üzvü, t.e.d. MəĢədixanım Nemətovaya, 
t.e.n. Fəzail Ağamalıya, t.e.n. Hüsaməddin Məmmədova və 
«Azərbaycan NəĢriyyatı»nın əməkdaĢlarına 
təĢəkkürünü bildirir. 
 
 
Redaktorlar:  
Sevda Ağababayeva, Gülnarə Hüseynova 
 
Rəssamlar:  
Zaur Əliyev, Nazim Rzaquliyev 
 
NəĢrin kompüter tərtibatı:  
Salavat Məmmədov 
 
Texniki redaktor:  
Elmira Tağıyeva 
 
 
MUSA URUD  
Z Ə N G Ə Z U R 
(Elmi-publisistik nəĢr) 
 
 
Yığılmağa verilmiĢdir: 05.01. 2005. 
Çapa imzalanmıĢdır: 29.03.2005. 
NəĢrin ölçüsü: 70x100 1/16. Ofset çapı. 
Fiziki çap vərəqi: 31,5. 
SifariĢ: 22. Sayı: 1000 ədəd. 
 
 
N   U  R  L  A  R 
NƏġRĠYYAT-POLĠQRAFĠYA MƏRKƏZĠ 
 
Bakı-Az1122, H.Zərdabi pr. 78. Tel: [phone].  
Faks: 497 12 95. E-mail: [e-mail]