Ġdeya və layihə müəllifi

ÖN SÖZ ƏVƏZĠNƏ 
 
Azərbaycanda  "Zəngəzur"  sözünü  eĢitməyən  adam,  yəqin  ki,  yoxdur. 
Azərbaycanda  "Zəngəzur"  sözü  Naxçıvan,  ġirvan,  Qarabağ,  Borçalı  və  s. 
mahalların  adları  qədər  qədim,  ümumiĢlək,  bir  qədər  də  kövrəklik  gətirən, 
xatirələrə qaytaran sözdür. 
Azərbaycanda hamı bilir ki, Zəngəzur Vətən torpağıdır, Azərbaycanda hamı 
bilir ki, Zəngəzurun əzəli sakinləri biz - Azərbaycan türkləri, bizim ata-babalarımız 
olmuĢlar. 
Ancaq təəssüflər olsun ki, bizim Zəngəzur haqqında bilgilərimiz bu beĢ-üç 
kəlmədən çox deyildir. 
Təəssüflər  olsun  ki,  biz  Zəngəzurun  tarixini,  bu  qədim  torpağın 
Azərbaycanın taleyində vaxtilə necə mühüm rol oynadığını kifayət qədər bilmirik. 
Azərbaycan tarixĢünaslığında bəlkə də Zəngəzur qədər az öyrənilən bölgə yoxdur. 
Sanki  1920-ci  ildə  Zəngəzuru  Ermənistana  bağıĢladıqdan  sonra  hansısa  bir  sehrli 
çubuğun  hökmü  ilə  hər  Ģeyi  birdən  yaddan  çıxardıq.  Əvvəl  Zəngəzurun  yolunu 
yaddan  çıxardıq,  sonra  orada  yaĢayan  qan  qardaĢlarımızı  qəza-qədərin  ümidinə 
buraxıb  onları  amansız  tale  ilə  üz-üzə  qoyduq.  Daha  sonra  isə  Zəngəzuru  yavaĢ-
yavaĢ  unutduq,  tarix  qarĢısında,  torpaq  qarĢısında,  babalarımızın  ruhu, 
balalarımızın sual dolu baxıĢlarının qarĢısındakı məsuliyyətimizi unutduq. 
Nəsillər  dəyiĢdikcə  sifət  cizgilərini,  qədd-qamətini  görmədiyimiz,  yalnız 
adını  eĢitdiyimiz  babalarımızdan  uzaqlaĢdığımız  kimi  yadlaĢdıq  Zəngəzurdan. 
YadlaĢdıq  və  kökümüzü  itirdik,  manqurdlaĢdıq,  genofondumuz  dağıldı,  cırlaĢdıq, 
cılızlaĢdıq, bəsitləĢdik. Kökümüzü itirdik, bizi bir-birimizə bağlayan telləri dolaĢıq 
saldıq,  bir-birimizdən  ayrı  düĢdük,  təkləndik,  yenildik,  adam  saymadığımız, 
düĢmənliyə  də  layiq  bilmədiyimiz  qapımızın  nökərinə,  ilxımızın  mehtərinə 
yenildik. Ötən 100-150 ildə ən gözəl torpaqlarımızı - Göyçəni, Zəngəzuru, Ġrəvanı, 
Borçalını, Dərbəndi itirdik, Qarabağımız on beĢ ildir ki, ağlar qalıb. 
Ġtirdiyimiz  bəsdir!  Özünə  qayıtmaq  və  özününküləri  qaytarmaq  vaxtıdır! 
Vaxtdır!  Özümüzü  tanımaq,  kökümüzə  qayıtmaq,  təzədən  dirçəlmək,  ayağa 
qalxmaq və yurda dönmək vaxtıdır. 
Ġtirdiyimiz  yurdlara  qayıtmaq  üçün  isə  ən  birinci  Ģərt  təbii  ki,  yolu 
tanımaqdır,  itirdiyimiz  rəddi,  cığırı,  izi  tapmaqdır.  Məhz  ona  görə  mən  bu  kitabı 
yazdım.  DüĢünürəm  ki,  bu  kitab  Zəngəzura  getmək  istəyənlər  üçün  bir  kompas, 
mayak, xəritə rolunu oynayacaq, böyük Vətənimizin gözəl bir guĢəsi olan itirilmiĢ 
torpağı tapmaqda hər kəsə yardımçı olacaq. O torpaqları qaytarmaq isə hamımızın 
iĢidir! Müqəddəs borc, Ģərəf və  ləyaqət  məsələsidir. O günün gələcəyinə GünəĢin 
əbədiliyinə inandığım qədər inanıram! O günə isə biz indidən hazırlaĢmalıyıq, bir 
an da unutmamalıyıq ki, müqəddəs mübarizəmiz təkcə Qarabağla bitmir! 
 

16 
 
I HĠSSƏ 
 
SĠRLĠ ÖLKƏ – ZƏNGƏZUR 
 
ZƏNGƏZUR SÖZÜ NƏ DEMƏKDĠR? 
 
Müstəqil  dövlətimiz  üçün  taleyüklü  məsələlərin  həyata  keçirilməsi 
tariximizin bir çox qaranlıq səhifələrini açmaqla kimliyimizi tam müəyyən etməyi, 
milli kökləri ilə bağlı yeni təfəkkürlü gənc nəsil yetişdirilməsini zəruri edir. 
Heydər ƏLĠYEV 
 
Yerin,  ərazinin  adı  onun  tarixi,  kimə  məxsusluğu  haqqında  çox  Ģey  deyir. 
Adları,  təbii  ki,  insanlar  verirlər  və  öz  dillərinə,  xarakterlərinə,  yaĢadıqları  yerin 
təbiətinə  uyğun  adlar  düĢünüb  tapırlar.  Azərbaycanda  (eləcə  də  Qafqazda)  yapon 
mənĢəli yer-yurd adlarına rast gəlmək mümkün deyildir. Ən azı ona görə ki, burada 
heç zaman yaponlar yaĢamamıĢlar və heç bir azərbaycanlı da (erməni, yaxud gürcü 
də eləcə) öz kəndinə qeyri-millətin dilində ad qoyası deyildir. 
Bu  mənada  Azərbaycanın  ən  qədim,  ən  Ģöhrətli  və  ən  baĢıbəlalı 
torpaqlarından biri olan Zəngəzurun da adının mənasını Azərbaycan türkcəsində və 
Azərbaycanın  tarixi  keçmiĢində  axtarmaq  lazımdır.  Bu  yolla  getməyənlər  səhv 
edəcəklər,  həqiqəti  danmaq,  haqqa  böhtan  atmaq  yolu  tutacaqlar.  Necə  ki,  bəzi 
erməni  mənbələri  bu  səhvi  edirlər.  Əslində  zamanın  amansız  hökmü  ilə  öz  soy-
kökünü və əzəli vətənini itirmiĢ, baĢqa bir xalqın torpaqları hesabına  özünə dövlət 
yaratmıĢ, həmin torpaqlardakı min illik qəbirlərdə uyuyan baĢqa millətin kiĢilərini 
öz  dədə-babaları  kimi  qələmə  vermək  məcburiyyətində  qalan  köksüz  bir  millətin 
baĢqa  yolu  da  yoxdur.  Əslində  baĢqa  və  yeganə  düzgün  yol  erməni  xasiyyətinə, 
daĢnak  ideologiyasına  əks  olan  həqiqət  yoludur  ki,  bizim  qonĢularımız  bu  yola 
gəlmək  üçün,  görünür ki,  bir  xeyli tarixin dərsini oxumalı  və  yaĢamalı olacaqlar. 
Bizim iĢimiz isə haqqa söykənməkdir, haqqı söyləməkdir. 
Erməni  alimləri  "Zəngəzur"  sözünün  mənasını  iki  anlamda  izah  etməyə 
çalıĢırlar.  "Zanqe",  yaxud  "Zanqa"  -  "mağara"  və  "Zur"  -  "bərk  səslənən" 
(ermənilər  özlərinin  sevimli  alətləri  olan  zurnanı  da  bu  anlamda  baĢa  düĢürlər, 
ancaq  zurna  aləti  və  sözü  də  ermənilərə  məxsus  deyildir,  ərəblərdən  gəlmədir: 
"sur"  -  tütək  sözündəndir.  Məsələn:  Ġsrafilin  suru).  Guya  ki,  Zəngəzurda  çoxlu 
kahalar  və  mağaralar  vardır  və  bu  mağaralar  çox  bərk  əks-səda  verir.  Əslində  bu 
cür  "izah"  erməni  yalanının  əks-sədasından  baĢqa,  bir  Ģey  deyildir.  Əvvəla  ona 
görə ki, dünyanın hansı dağlıq ərazisində mağara, yaxud kaha yoxdur, o mağara və 
kahalar səsə əks-səda vermir? Bəs niyə dünyanın hər hansı bir ölkəsində, eləcə də 
ermənilər  yaĢayan  baĢqa  yerlərdə  böyük  bir  regiona  "bərk  səslənən  mağara"  adı 
vermirlər? 

17 
 
Ġkincisi,  axı,  Zəngəzurda  o  qədər  də  çox  mağara  yoxdur,  əksinə,  çoxlu 
sıldırım qayalı, baĢı qarlı dağlar, dərin dar dərələr, sıx meĢələr, kollu yamaclar və 
çiçəkli  alp  çəmənlikləri  vardır.  Erməni  alimləri  isə  yalnız  mağaraları  görüblər?! 
Ġzahı çox sadədir: ermənicə nə dağ, nə dərə, nə də çəmən sözləri "Zanqe", yaxud 
"Zanqa" kimi səslənmir. 
Nisbətən  abırlı  erməni  alimləri  bir  qədər  həqiqətə  yaxın  gələrək 
"Zəngəzur"  sözünü  "Zanqe+dzor",  yəni  Zəngi  dərəsi  anlamında  izah  etməyə 
çalıĢırlar. Bu izahın  birinci hissəsi  həqiqətə  yaxındır.  Lakin erməni  mənbələrində 
erməni  mənĢəli  termin  ("dzor"  -  ermənicə  "dərə"  deməkdir)  kimi  vurğulamağa 
cəhd göstərildiyinə baxmayaraq, əslində "Zəngəzur" toponiminin nə ermənilərə, nə 
də  onların  "dzor"  sözünə  heç  bir  dəxli  yoxdur.  Ermənilər  özləri  də  heç  vaxt 
"Zəngəzur" sözünü Zanqedzor Ģəklində iĢlətməyiblər. 
Fikrimizcə,  "Zəngəzur"  toponimi  bu  ərazilərdə  yaĢayan,  öz  igidliyi  və 
cəngavərliyi  ilə  seçilən  Zəngi  tayfalarının  adı  və  ərəblərin  bu  ərazilərə  gəliĢi  ilə 
bağlıdır.  Ərəbcə  "sur"  daĢ-divar,  qala,  bürc  deməkdir.  Çox  döyüĢkən  və  azadlıq 
sevən  bu  tayfa  ərəblərə  qarĢı  axıradək  mübarizə  aparmıĢ,  Ģübhəsiz  ki,  bu  illərdə 
onlarca qalalar, istehkamlar tikərək, eləcə də, yerlərə xas olan təbii istehkamlardan 
düĢmənə qarĢı  mübarizə vasitəsi kimi istifadə etmiĢlər. Ömrünün sonunadək ərəb 
xilafətinə qarĢı ardıcıl, amansız mübarizə aparmıĢ Babəkin Bəzz qalası yeniləndən 
sonra Darvazatəpə dağında yerləĢən ġəki qalasına gəlməsi və məhz Zəngəzurdakı 
ġəki qalasının hakimi Saklı Sumbat tərəfindən tutularaq ərəblərə təslim olunması 
epizodu  da  bu  ərazilərin  o  dövrdə  geniĢ  döyüĢ  meydanı  olduğunu  və  Zəngəzurun 
ən  sonda,  həm  də  Sumbat  kimilərin  xəyanəti  nəticəsində  yenildiyini  təsdiq  edən 
tarixi faktlardır. 
Məlum  olduğu  kimi,  Zəngi  tayfaları  tarixdə  görkəmli  qoĢun  baĢçıları  və 
dövlət  xadimləri  ilə  məĢhur  olan  bir  türk  boyudur.  Zəngi  tayfalarının  ən  qədim 
yaĢayıĢ məskənlərindən biri Cənubi Azərbaycandakı Zəncan Ģəhəridir. Bu Ģəhərin 
adını  farslar  "Zənqən"  ("ən"  farsca  çoxluq  bildirən  Ģəkilçidir.)  kimi  tələffüz 
edirlər. Ərəblərin bu ərazilərə  gəliĢi ilə bağlı "q" səsinin "c" səsi ilə əvəzlənməsi 
nəticəsində yazılı mənbələrdə Ģəhərin adı Zəncan kimi qeyd olunmağa baĢladı. 
Zəngi  tayfalarının  ana  vətəni  Orta  Asiya,  daha  konkret  desək,  indiki 
Özbəkistan əraziləridir. Zəngi tirəsi hal-hazırda da Özbəkistanda yaĢayır və burada 
zəngi  adı  ilə  bağlı  çoxlu  toponimlər  indi  də  qalmaqdadır  (Zəngi,  Zəngitəpə, 
Zəngərik və s.). 
Zəngilər  bizim  eranın  əvvəllərində  daha  geniĢ  areala  səpələnməyə 
baĢladılar.  Qazaxıstana,  Əfqanıstana,  Ġrana  və  Qafqaza  gələn  zəngilər 
məskunlaĢdıqları yerlərdə öz adları ilə bağlı Ģəhərlər, kəndlər salmağa, öz adlarını 
çaylara, dağlara, dərələrə verməyə baĢladılar. Zəncan və Zəngəzur adından savayı, 
zəngilərlə  bağlı  onlarca  toponim  saymaq  olar:  Türkiyədə  -  Ərzincan, 
Gürcüstanda  -  ZəngiĢamlı,  Zəngənə,  Azərbaycanda  -  Zəngilan,  Sanqaçal, 
Zəngəran (Yardımlı rayonu), Zəngənə (Sabirabad rayonu), ZəngiĢalı (Ağdam 

18 
 
rayonu),  Zəngidərə  çayı  (Qobustan  rayonu),  Zəngi  çayı  (Ġsmayıllı  rayonu), 
Ġrəvan  mahalında  -  Zəngibasar,  Zəngilər,  Zəngili,  Zəngi  çayı  kimi  "zəngi" 
komponenti  ilə  bağlı  toponimlərin  olması  bu  toponimin  məhz  geniĢ  arealda 
yaĢamıĢ,  bir  yerdən  baĢqa  yerə  köçmüĢ  böyük  və  qüdrətli  bir  tayfanın  adı  ilə 
bağlılığından xəbər verir.  
Bəzi irandilli və erməni ədəbiyyatlarında zəngilərin guya kürd mənĢəli tayfa 
olduqları  iddia  edilir.  Bu  fikrin  heç  bir  elmi,  tarixi  və  məntiqi  əsası  olmasa  da, 
müəyyən ideoloji yükü - antitürk, antiazərbaycan çaları olması gün kimi aydındır. 
Əvvəla,  kürdlər  heç  bir  zaman  belə  geniĢ  bir  arealda  məskun  olmamıĢlar,  nəinki 
yaĢamamıĢ, heç bəlkə də adları çəkilən yerlərin bəzilərinə indiyə qədər belə kürd 
ayağı  dəyməmiĢdir.  Necə  deyərlər,  kürd  hara  -  Özbəkistan  hara?  Kürd  hara  - 
Yardımlı hara? Ġkincisi, tarixdən məlumdur ki, Zəngi tayfaları orta əsr Azərbaycan 
Atabəylər  dövlətində  yuxarı  zümrədə  təmsil  olunmuĢ,  sonra  isə  Səfəvilər 
dövlətinin  yaranmasında  və  inkiĢafında,  eləcə  də  bəzi  kürd  üsyanlarının 
yatırılmasında  yaxından  iĢtirak  etmiĢlər.  Məhz  zəngilərin  indiki  Zəngəzur 
ərazilərinə  kütləvi  köçü  də  Atabəylər  dövründə  baĢlamıĢ,  Səfəvilərin  hərbi 
yürüĢlərində isə daha da güclənmiĢdir. 
ġah  Ġsmayıl  Xətainin  yaratdığı  qüdrətli  Səfəvilər  səltənətinin  təkamülündə 
və  güclənməsində  qayı  oğuzların  bir  boyu  olan,  igidliyi  və  cəsurluğu  ilə  seçilən 
zəngi  tayfalarının  böyük  rolu  olmuĢdur.  Əksinə,  kürd  tayfaları  bu  dövrdə 
Səfəvilərlə  daim  müharibə  Ģəraitində  yaĢayan  Osmanlı  Türkiyəsinin  təhriki  və 
dəstəyi ilə dəfələrlə qızılbaĢlara qarĢı üsyan qaldırmıĢ, qiyam etmiĢlər. 
Orta  əsr  tarixi  mənbələrinin  ("Kitabi-Dədə  Qorqud"  (VII  əsr)  Mahmud 
QaĢğari  (Divani  Lüğəti-it-Türk  (XI  əsr)),  RəĢid  əd  Din  (Oğuznamə  (XIV  əsr), 
Əbdülqazi  (ġəcəreyi-Tərakimə  (XVII  əsr)  Ģəhadətinə  görə  oğuzlar  24  tayfaya 
bölünür  ki,  onların  da  ən  məĢhurlarından  biri  qayı  (kayıq)  boyudur  (66,  17). 
Qayı  türklərinin  məĢhur  qəbilələri  bunlardır:  Qacar,  avĢar,  zülqədər,  zəngənə, 
çoban,  baharlı,  padar,  ustaclı,  lək,  xəlilli,  sorsor,  Ģəfəq  və  s.  Bu  qəbilələrin 
çoxusu  səfəvilər  dövlətinin  yaranmasında  yaxından  iĢtirak  etmiĢ,  qəbilə  baĢçıları 
isə qızılbaĢların hərbi və inzibati rəhbərliyində geniĢ təmsil olunmuĢlar. 
A.Bakıxanov  zəngənə,  xəlilli,  ustaclı,  qacar,  kəngərli,  xələc,  qaramanlı, 
çıraqlı, təkəli, Ģamlı tayfalarının adlarını çəkmiĢ, onların türk tayfaları olduğunu və 
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində məskunlaĢdığını göstərmiĢdir (123, 22). 
Məhz Azərbaycan Atabəylər dövlətinin və daha sonra Səfəvilər xanədanının 
dövründə  Ġrəvan,  Çuxursəd,  Ərzincan,  Sisakan  ərazilərində  zəngənə  oğuzlarının 
ictimai-siyasi  fəallığının  yüksəlməsi  müĢahidə  edilməyə  baĢladı.  Bu  dövrdən 
etibarən  "zəngi(ə)"  kökü  ilə  bağlı  müxtəlif  toponimlər  və  oronimlər  bu  arealda 
yayılmağa baĢladı. 
Babək  xürrəmdinin  ərəb  xilafəti  ilə  mübarizəsi  illərindən  ərəblərə  yaxĢı 
tanıĢ olan Sisakan mahalı, bu ərazinin dağlıq, qayalıq, təbii qala, divarı xatırladan 
silsilə  daĢlardan  ibarət  landĢaftı  ərəb  səyyahlarının  və  alimlərinin  diqqətində 

19 
 
müdafiə  istehkamı-qala  kimi  qalmıĢdır.  Eyni  zamanda  yaĢayıĢ  məntəqələrinin 
demək olar ki, hamısı qalalar Ģəklində tikildiyindən zəngi tayfalarının geniĢ arealda 
yayıldıqları  bu  dağlıq  ərazini  ərəb  səyyahları  "Zəngisur  -  zəngilərin  qalası" 
adlandırmaqda  tamamilə  haqlı  idilər.  "Sur,  sür"  sözü  (eləcə  də  sürü,  sürəkli, 
sürüĢmək  sözlərinin  kökündəki  "sür")  ərəb  dilində  silsilə  divar,  daĢ  hasar,  qala 
mənasını daĢıyır. 
Kiçik Qafqaz sıra dağlarının mabədi və ən hündür dağ silsiləsi sayılan, daĢ 
zəncir kimi  ta  Qarabağ  yaylasına  qədər uzanan,  dar dərələri,  keçilməz  yamacları, 
qorxunc sıldırımları, sərt qayaları ilə təbii bir istehkamı, qala divarlarını xatırladan, 
Zəngi  türklərinin  at  oynatdığı  bu  dağlıq  mahalın  Zəngəzur  adlandırılması  həm 
tarixi-coğrafi, həm etnoqrafik, həm də məntiqi mənada tamamilə baĢa düĢüləndir. 
Məlum  olduğu  kimi,  "Zəngəzur"  termini  bir  toponim  kimi  yazılı 
mənbələrdə  XIV  əsrdən  məlumdur  (46).  Bu  dövrdə  isə  təkcə  Zəngəzurda  deyil, 
eləcə də bütün Qafqazda qüdrətli türk-müsəlman ruhu hakim idi. Əmir Teymur, 
Ağqoyunlu,  Qaraqoyunlu  və  nəhayət,  Səfəvilər  dövlətlərinin  tərkibində  olan  bir 
müsəlman  vilayətinə  orada  yalnız  bir  neçə  kənddə  yaĢayan  ermənilərin  ad 
(Zanqedzor Ģəklində) verməsi qeyri-mümkün, qeyri-məntiqi və qeyri-inandırıcıdır. 
Bu elə bir dövr idi ki, əksinə, ermənilər kütləvi surətdə türk dilini öyrənir, türk və 
fars mədəniyyətini, mətbəxini mənimsəyirdilər, bir sözlə, məğlub və kiçik xalqların 
özünüqoruma  instiktinə  uyğun  olaraq,  yalnız  öz  dinlərini  və  əlifbalarını  qorumaq 
hayında idilər. 
Zəngəzur  ərazisində  xeyli  sayda  Sur  (zür)  topomorfantı  ilə  bitən  digər 
toponimlərin  də  olması  və  bu  kəndlərin  demək  olar  ki,  hamısının  dağlarda  və 
sıldırım  qayalıqlarda  yerləĢməsi  (Təkəzür,  Ərcəzür,  Gecəzür,  Dərməzür, 
Astazur, Əynəzur, Goranzur və s.) faktı da Zəngəzur adının məhz dərə ilə deyil, 
dağla, divarla, qala ilə bağlılığını bir daha sübut edir (42, 236). 
Bütün  tarixi  mübarizələrlə,  yerli  və  gəlmə  hakimlərin  ağalıq  iddialarından 
yaranan  irili-xırdalı  döyüĢ  səhnələri  ilə  zəngin  olan  dağlıq  bir  ərazidə  yaĢayıĢ 
məntəqələrinin  dərədə  deyil,  dağlarda,  özü  də  təbii  istehkamlara  yaxın  yerlərdə 
salınması  məqsədə  uyğun  idi  və  yuxarıda  adlarını  sadaladığımız  kəndlərin  demək 
olar ki, hamısı belə bir landĢaftı olan ərazidədir. Digər tərəfdən, Zəngəzurun təbiəti 
-  qarlı,  sərt  Ģaxtalı  qıĢı  və  kifayət  qədər  günəĢli  yayı  tələb  edir  ki,  yaĢayıĢ 
məntəqələri dərədə deyil, dağ döĢündə, qar uçqunu basmayan, sel, tufan tutmayan 
yerlərdə, digər kəndlərlə nəqliyyat, səs və görüntü əlaqəsi yaratmaq üçün həyati və 
strateji baxımdan əlveriĢli olan yerlərdə salınsın. 
Bu  toponimin  "Səngi-Sur"  formasında  izahı  da  maraq  doğurur.  Belə  ki, 
fars dilində "səng - daĢ, qaya, ərəbcə isə "sur" sözü silsilə divar, qala mənasındadır. 
Zəngəzur  sözü  bu  anlamda  baĢdan-baĢa,  daĢlı,  qayalı  yer,  daĢların  qala  divarları 
kimi düzüldüyü ölkə mənasını verir. 
 

20 
 
Zəngəzurda türk mənĢəli toponimlər 
 
Zəngəzurdakı toponimlərdən danıĢarkən, qeyd etmək  yerinə  düĢərdi ki,  bu 
bölgədəki  yer-yurd  adlarının  90%-ə  qədəri  türk-müsəlman  mənĢəlidir  (46,  17). 
Tarixdən  məlumdur ki, Zəngəzurun ərazisi qədim oğuzların məskənidir. Qalın Ġç 
Oğuz  tayfaları  bu  dağlarda  məskən  salmıĢ,  yaĢamıĢ,  mübarizə  aparmıĢdır.  Bütün 
türk  xalqlarının  qəhrəmanlıq  eposu  sayılan  "Kitabi  Dədə  Qorqud"dakı 
hadisələrin çoxu bu ərazilərdə baĢ vermiĢ və tarixin daĢ yaddaĢında, insanların qan 
və  gen  yaddaĢında  bu  günə  qədər  öz  əks-sədasını  qoruyub  saxlamıĢdır.  "Kitabi 
Dədə  Qorqudun"  X  boyunda  deyilir:  "Əkrək  dədə-baba,  el  yolu,  yəni  Gorus  - 
Əngələyüz  -  DərəĢam  yolu  ilə  üç  gün-üç  gecə  yortaraq  Əlincə  qalaya  çatdı" 
(75, 263). 
Moisey Kalankatlı "Alban tarixi" əsərində yazırdı: 
-  V  əsrin  əvvəllərində  Qor  və  Qazan  adlı  iki  qardaĢ  böyük  ordu  ilə  gəlib 
hərəsi Süninin bir kəndində məskən saldılar. 
... Bir dəfə Babik hakimiyyətinin birinci ilində ova çıxır və öz viranə qalmış 
torpağını seyr edir. Şalata çatanda o, bir təpəyə qalxır, həmin vaxt  hardansa bir 
ceyran  çıxır  və  qaçıb  torpaqla  örtülmüş  kilsənin  üstündə  durur.  Babik  həmin 
təpəyə  çatanda  onun  atının  ayaqları  torpağa  girir.  Babik  atını  düşdüyü  dəlikdən 
zorla çıxarır. Orada olanların hamısı vahiməyə düşürlər və torpağı qazaraq daş-
qaşla dolu qəşəng bir kilsə görürlər. Həmin gün böyük bayrama çevrildi. Buraya 
çoxlu  adamlar  gəlməyə  başladı.  Burada  olanların  çoxu  xəstəliklərdən  sağaldı. 
Babiki müşayiət edən Qor və Qazan adlı iki doğma qardaş dinlərini atıb xaçpərəst 
oldular.  Babik  püşk  atdı  və  Qorun  baxtına  Hot  kəndi,  Qazanın  baxtına  isə  Şalat 
çıxdı (81, 31). 
Hot  (Xot)  indi  də  Gorus  rayonunda  kənd  adıdır,  ġələt  isə  çox  güman  ki, 
Sisyan rayonundakı ġağat kəndidir. 
Qədim erməni dilində və əlifbasında "l" hərfi olmadığından, onlar "1" səsini 
"q",  "ğ"  kimi  yazır  və  tələffüz  edirdilər.  Onu  da  qeyd  etmək  yerinə  düĢərdi  ki, 
Sisyan  rayonunda  1918-ci  ilə  qədər  ġələk  və  bələk  adlı  azərbaycanlı  kəndləri  də 
mövcud olmuĢdur. ġağat adlı erməni kəndi indi də qalmaqdadır. 
Qazan  -  "Kitabi  Dədə  Qorqud"  dastanının  məĢhur  qəhrəmanı  Salur  Qazan 
xandır.  Onun  nə  dilinin,  nə  milli  mənsubiyyətinin  heç  bir  araĢdırmaya  və  əlavə 
izahata  ehtiyacı  yoxdur.  Bunun  üçün  bir  daha  "Kitabi  Dədə  Qorqud"u  oxumaq 
kifayətdir. 
Çox  güman  ki,  Qorun  qardaĢı  Qazanın  məskən  saldığı  kənd  hal-hazırdakı 
Qafan Ģəhəridir. 
Qorun (qor - türk sözüdür, "igid", "cəsur" deməkdir) məskən saldığı kəndin 
indiki  Gorus  (Qoroz,  Qoris)  Ģəhərinin  olduğu  ehtimalı  tutarlı  əsaslardan  məhrum 
deyildir. 

21 
 
"Kitabi dədə Qorqud"da mənfi personaj kimi verilən ġöklü Məlik də özgə 
birisi  deyil,  Qazan  xanla  bir  kökdən  olan  Oğuz  -  ġəkili,  Saklı  Məlikdir.  ġöklü 
(saklı)  Məliyin  kafir  kimi  verilməsi  də  baĢa  düĢüləndir.  Məlum  olduğu  kimi, 
xristianlıq  III  əsrin  sonlarında  Qafqazda  yayılmağa  baĢlamıĢ,  IV-V  əsrlərdə  isə 
Zəngəzura  (Sünikə)  gəlib  çıxmıĢ,  lakin  burada  yaĢayan  atəĢpərəstlər  tərəfindən  o 
qədər də həvəslə qarĢılanmamıĢdır. 
VI əsr Suriya tarixçisi Zaxari Ritor yazırdı: "Sisqan özünə məxsus dili və 
dindar xalqı olan bir diyardır. Sisqan əhalisi baĢda hökmdar Vasak olmaqla 
V əsrin ortalarında xristianlığın yayılmasına müqavimət göstərirdi" (43, 220). 
Albanların bir hissəsi (ġöklü Məlik, Saklı Sumbat) xristianlığı qəbul etmiĢ, 
Bizansın  maddi,  mənəvi  və  hərbi  dəstəyini  qazanaraq  regionda  hökmran  mövqe 
tutmağa nail olmuĢlar. Xristianlığı qəbul etməyən tayfalar isə VII və VIII əsrlərdə 
islamı qəbul edərək  tədricən  müsəlmanlaĢmıĢ, öz  xristian  yurddaĢlarını  münaqiĢə 
zamanı  "kafir",  sülh,  əmin-amanlıq  dövründə  isə  "din  ayrı  qardaĢ" 
adlandırmağa baĢlamıĢlar. 
Zəngəzurda oğuzların bayandur, qayı, xələc, çəpni tayfaları, xüsusilə qayı 
türklərin  qacar,  baharlı,  zəngənə,  zülqədər,  padar,  çoban  qəbilələrinin  adı  ilə 
bağlı yüzlərlə toponim vardır (46). Sisyan, Qafan və Gorus rayonlarının da bir neçə 
Baharlı kəndinin olmasını məhz eyni adlı tayfanın bu ərazidə geniĢ yayılması ilə 
izah etmək mümkündür. 
Qafan  rayonundakı  Qacaran,  AvĢarlı,  Çullu,  Xələc,  Çobanlı;  Gorus 
rayonundakı  Bayandur,  Sisyan  rayonundakı  Baharlı,  Uz,  Murxuz,  Zabahadur 
kəndlərinin adları məhz 24 oğuz tayfaları ilə əlaqədar olan topomorfantlardır (76, 
89). 
Sisyana  (eləcə  də  bütövlükdə  Kür  -  Araz  arasına)  bu  yerlərdə  uzun  illər 
bundan  öncə  həmiĢəlik  möhkəmlənmiĢ  və  bəlkə,  bu  gün  də  mövcud  olan  əksər 
tayfa  və  törəmələrin  (etnosun)  təĢəkkülündə  əhəmiyyətli  rol  oynayan  sakların  və 
kimmerlərin  (saqa  və  qəmərlər)  gəliĢi  bizim  eradan  əvvəl  VII  əsrə  təsadüf  edir. 
Zamanın  küləkləri  həmiĢə  xəzan  yarpaqları  kimi  insan  axınını,  ayrı-ayrı  tayfa  və 
qəbilələri, bütöv xalqları ordan-bura, burdan-ora qovmuĢdur. 
Məhz belə küləklərdən biri də 2700 il əvvəl Qara dənizin Ģimal sahillərində 
tufan qopararaq sak tayfalarını üzü cənuba teyləmiĢdir (89,19). 
Türk  dilli  sak  tayfaları  baĢqa  bir  türk  dilli  tayfaları  (kimmerləri)  Cənubi 
Qafqaza,  oradan  da  Ön  və  Cənubi  Asiyaya  qovdu.  Saklar  çox  idilər  və 
Tatarıstandan üzü  Anadoluya səpələnmiĢdilər. GeniĢlik axtaran bu cəngavər tayfa 
öz  qonĢularını,  nisbətən  azsaylı  kimmerləri  cənuba  sıxıĢdıraraq  öz 
mövcudiyyətlərinin hüdudlarını geniĢləndirməyə baĢladı. 
Beləliklə,  Cənubi  Qafqaza,  Ön  və  Cənubi  Asiyaya  gələn  kimmerlər  və 
saklar  burada  möhkəmlənərək  (digər  tayfalarla  birlikdə)  azərbaycanlı-türk 
etnosunun formalaĢmasında mühüm rol oynadılar. 

22 
 
Maraqlıdır ki, kimmerlər ərməni (əsasən Van gölü ətrafında  məskunlaĢmıĢ 
ərmənlərin  -  bunlar  haylar  deyillər!)  etnosunun  formalaĢmasında  da  iĢtirak 
etmiĢlər. 
Saqa  və  qəmərlərlə  bağlı  yer-yurd  adları  da  Zəngəzurda  kifayət  qədərdir. 
Sisyan  rayonunda  Sisyan,  ġəki,  ġükər,  Püsək,  Gomur,  Qafan  rayonunda 
Gomaran  yaĢayıĢ  məntəqələri  məhz  sak  və  kimmerlərlə  bağlı  tarixi  sirləri 
indiyədək  gizləyib  saxlamıĢ,  lakin  bizim  öz  tariximizə  qarĢı  olan  ənənəvi 
biganəliyimiz  ucbatından  öyrənilməmiĢ,  yad  əlinə,  yağı  tapdağına  keçmiĢ  milli-
mənəvi itkilərimizdəndir. 
Zonada digər böyük türk tayfalarının (peçeneq, suvar, yaycı, sofulu, saral,