Ġdeya və layihə müəllifi
Bu bədbəxt xalqa indiyədək həqiqəti deyən olmayıb
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Bu bədbəxt xalqa indiyədək həqiqəti deyən olmayıb. Və həqiqət də bu xalqın eĢitmək istədiyi deyildir. Həqiqət odur ki, nəinki dənizdən-dənizə "Böyük Ermənistan", heç II Tiqranın dövründəki 30-40 ili nəzərə almasaq, müstəqil "kiçik Ermənistan" da olmayıb. Böyük dövləti olan xalqın bu cürə bərbad tarixi olmaz! Böyük dövləti olan xalq ən azı böyük xalq olmalıdır! 69 Həqiqət odur ki, erməni xalqı iki min ildən çoxdur ki, Bizans, Parfiya, Ġran, Osmanlı və rus imperiyasının təbəələri olublar və indi də Rusiyanın bir muxtar vilayəti kimi yaĢamaqdadırlar. Həqiqət odur ki, əsl erməni xalqı həyatının ən varlı, ən dinc, ən xoĢbəxt dövrünü böyük türk və Azərbaycan xalqı ilə dostluq Ģəraitində olduğu vaxtlarda yaĢayıbdır. Və Ermənistan nə qədər ki, Türkiyə və Azərbaycana düĢmən mövqedə dayanacaq - erməni xalqı həmiĢə qıyıq üstündə oturmuĢ kimi yaĢayacaqdır. Təkrar da olsa, qeyd etmək istəyirəm ki, mənim erməni xalqına nifrətim yoxdur və bu kitab da nifrət yaratmaq məqsədi daĢımır. Nifrət - gücsüzlərin silahıdır. Bizə isə nifrət etmək bacarığı deyil, güclü olmaq bacarığı lazımdır. Biz iqtisadi, siyasi, hərbi və mənəvi cəhətdən güclü olmalıyıq, buna borcluyuq, sadəcə olaraq, buna məhkumuq. TapdanmıĢ həqiqəti biz dikəltməliyik, haqqın əyilmiĢ mizan-tərəzisini biz düzəltməliyik. Qafqazda ədaləti, sülhü, əmin-amanlığı biz təmin etməliyik. Çünki Qafqazın ən güclü və ən böyük xalqı bizik. Azərbaycan (eləcə də erməni) xalqının xoĢbəxtliyi bizim qüdrətimizdən asılıdır. Gec-tez Rusiya da çəkilib gedəcək, Ġran da. Qafqazda isə biz qalacağıq: Azərbaycanlılar və onun qonĢuları! 70 II HĠSSƏ NĠġANÇI ÖZÜMÜZ, HƏDƏF ÖZÜMÜZ BABƏKĠN AYAQ SƏSLƏRĠ Cavanşir və Babək kimi sərkərdələrin qəhrəmanlıqları böyük vətənpərvərlik məktəbinə çevrilmiş, Vətənin bütövlüyü, xalqın birliyinin təcəssümü olmuşdur. Heydər ƏLĠYEV Zəngəzur bütün tarixi boyu irili-xırdalı müharibələr, mübarizələr, qəhrəmanlıqlar və uğursuzluqlar meydanı olmuĢdur. Zəngəzurun coğrafi mövqeyi və relyef Ģəraiti buranın təbii istehkama - özü boyda qalaya və müdafiə üçün çox əlveriĢli bölgəyə çevrilməsini ĢərtləndirmiĢdir. Zəngəzurun tarixini ardıcıllıqla izləyərkən bu torpaqlarda gedən döyüĢlərin əsasən hakimiyyət uğrunda, dini və milli zəmində baĢ verdiyinin Ģahidi oluruq. Hakimiyyət uğrunda müharibələr bu torpaqda insanlar məskunlaĢandan, yəni eradan əvvəl VII əsrdə sakların və kimmerlərin (qəmərlərin) buraya gəliĢindən baĢlayaraq, XX əsrə qədər davam etmiĢdir. Zəngəzurda hökmranlıq etmiĢ dövlətlərin adlarını əvvəldə xronoloji ardıcıllıqla çəkdiyimizdən burada bir daha bu məsələyə qayıtmadan onu qeyd etmək istəyirəm ki, bu bölgədə uzun illər türk və müsəlman imperiyaları hökmran olmuĢdur. Zəngəzurda milli zəmində mübarizələr yalnız son dövrə - bu ərazilərin Rusiyaya ilhaq edilməsindən sonra Ġrandan və Türkiyədən ermənilərin köçürülüb, Zəngəzurda yerləĢdirilməsi dövrünə təsadüf edir. XVIII əsrin əvvəllərindən baĢlayaraq, Zəngəzura köçürülən ermənilər həmiĢə milli azlıqda olmalarına baxmayaraq, Rusiya imperiyasının təhriki və dəstəyi ilə burada yaĢayan aborigen əhali - Azərbaycan türklərinə qarĢı milli zəmində silahlı çıxıĢlar etmiĢlər. Bu çıxıĢlar çox vaxt Ģiddətli və uzun sürən qanlı qırğınlara çevrilmiĢlər (milli zəmində müharibələr barədə sonrakı fəsillərdə ətraflı məlumat verəcəyik). Zəngəzurda dini etiqad, inamla bağlı mübarizələr islamın bu ərazilərə gəlməsi ilə bağlıdır. Səkkizinci yüz ilin ortalarında Əməvilər sülaləsinin siyasətinə qarĢı həm Xilafət sarayında, həm də onlara tabe olan asılı ölkələrdə kəskin mübarizə gedirdi. Xəlifə sülalənin taleyi üçün yaranmıĢ siyasi böhranı və təhlükəni aradan qaldırmaq iqtidarında deyildi. Xilafətə qarĢı Azərbaycanda çıxıĢlar 748-752-ci illərdə geniĢ vüsət aldı. Üsyanda əhalinin bütün təbəqələri iĢtirak edirdi və onlara yerli feodal əyanlar baĢçılıq edirdilər. Bu səbəbsiz deyildi. Ərəblər Azərbaycanda möhkəmləndikcə feodalları dövlət aparatından uzaqlaĢdırır, onların torpağını, kəndlilər üzərindəki hüququnu və digər imtiyazlarını məhdudlaĢdırırdı. Ona görə də feodallar Xilafətdən daha çox narazı idilər. Azərbaycanda olan ərəb mənsəb 71 On beĢ aĢırımlı Xudafərin körpüsü. VII əsr. sahiblərinin xeyli hissəsi də Əməvilərin siyasətindən razı deyildi. Onlar da üsyançılarla həmrəy idilər. 748-ci ildə Beyləqanda baĢlanmıĢ üsyan tezliklə digər vilayətləri, xüsusilə Bərdəni və Ərdəbili əhatə etdi (Akademik Z.Bünyadov Xilafətə qarĢı bu çıxıĢları Pavlikanların təsiri ilə əlaqələndirir). Beyləqandakı üsyana yerli hökmdar Vard ibn Səfvan baĢçılıq edirdi. VII əsrdə meydana gəlmiĢ və tarixdə Pavlikian hərəkatı adı ilə tanınmıĢ antifeodal hərəkatı bütün Zaqafqaziyada, о cümlədən, Zəngəzurda da geniĢ yayılmıĢdı (42, 256). Pavlikian hərəkatı bəzi mənbələrin göstərdiyinə görə Arranda, Beyləqanda о dövrdə gedən antifeodal hərəkatı Pavlikian bidətçi təliminin təsiri altında yaransa da, daha çox milli azadlıq xarakteri daĢıyırdı. M.Kalankatuklu bildirir ki, 830- 831-ci illərdən bir az əvvəl balasakanlılar Bercor mahalına və Arsax əyalətinin Ureas, KarnakaĢ, Xakari və Tapat kəndlərinə hücum etdilər, lakin Babəkin köməyi ilə Stepannos Ablasad tərəfindən darmadağın edildilər". Ġlk monoteist din sayılan iudaizmdən və xristianlıqdan fərqli olaraq islam artıq rəqabət Ģəraitində yayılırdı. Təkallahlılığı və səma kitabını ("Bibliyanı") təbliğ edən xristianlıq Fələstindən və Suriyadan, demək olar ki, heç bir dini rəqabət olmadan yayılmağa baĢladı. Yalnız təbliğat, inandırma, müxtəlif möcüzəli görünən səhnələr (illüziyalar) göstərmək yolu ilə xristian apostolları insanları yerdəki (yaxud göydəki) cansız cisimlərə (bütlərə, oda, suya, günəĢə, iĢığa) deyil, dünyanı yaradan, əbədi-əzəli var olan müqəddəs ruha və onun müqəddəs kitabına (kəlamlarına) sitayiĢ etməyə çağırır və buna nail olurdular. Ancaq islamın yayılması bir qədər fərqli idi. Çünki islam dini xristianlıqdan 7 əsr sonra yaranmıĢdı və bu vaxta qədər xristianlıq artıq özünə möhkəm kök salmıĢ, özünün ideoloji təbliğat sistemini qurmuĢ, bir çox dövlətlərdə isə hakim mövqe əldə etmiĢdi. Ġslam xristianlığın güclü olduğu və ümumiyyətlə, yayıldığı ərazilərdə qəbul edilmirdi, ərəblər özləri də buna səy göstərmirdilər. Onlar xristianları və yəhudiləri "əhli əl-kitab", yəni "kitab əhli" adlandırır, onların dininə hörmətlə yanaĢır, əsas gücü buddizm, atəĢpərəstlik və zərdüĢtiliklə mübarizəyə yönəldirdilər. Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, Zəngəzurun əhalisinin bir hissəsi xristianlığın alban qanadını qəbul etsə də, bir hissəsi (xüsusilə Araz boyu, 72 Zəngəzur və BərguĢad silsiləsi üzrə yerləĢən yaĢayıĢ məntəqələri) özlərinin əvvəlki dinlərində - atəĢpərəstlikdə qalmaqda davam edirdilər. Ərəb xilafətinin iĢğal etdiyi ərazilərdə möhkəmlənməsi üçün güc faktoru ilə yanaĢı, dini zəmində dəstəyə çox güclü ehtiyacı var idi. Buna görə də VII əsrin sonlarından baĢlayaraq, xilafət atəĢpərəstliyə qarĢı müharibəyə baĢladı. AtəĢpərəstlərin məbədgahları dağıdıldı, özləri kafir və Allahın düĢmənləri elan edildi, bu dinə sitayiĢ edənlər cinsindən, millətindən və yaĢından asılı olmayaraq iki yoldan birini seçməli oldular: ya ölüm, yaxud islamı qəbul edərək müsəlman olmaq. Belə bir Ģəraitdə Azərbaycanda - Təbriz və Ərdəbil yaxınlığında Əbu Ġmran və Səkrək oğlu Cavidan öz dinlərinin - xürrəmiliyin müdafiəsinə qalxdılar. Onlar qısa müddət ərzində öz ətraflarına çoxlu tərəfdarlar toplaya bildilər və ərəb xilafətinə qarĢı mübarizənin iki müstəqil mərkəzi yarandı. Təəssüf ki, bu iki qəhrəman sərkərdə dil tapıb birləĢmək əvəzinə, liderlik üstündə biri-birinə qənim kəsildilər. Səid Nəfisinin yazdığına görə Bəzz dağlarında və ona yaxın ərazilərdə yaĢayan xürrəmilərə rəhbərlik etmək üstündə Cavidan və Əbu Ġmran deyilən iki feodal arasında kəskin mübarizə gedirdi. Onlar yazda və yayda bir-biri ilə vuruĢar, qıĢda, qar yolları bağlayan zaman döyüĢü dayandırıb təsərrüfatları ilə məĢğul olardılar (96, 4). Cavidan Bəzz qalasının sahibi və xürrəmilər icmasının baĢçısı idi. Onun çoxlu qoyun sürüləri vardı. O, hər il qıĢ vaxtı Zəncan bazarında qoyun satardı. Gələcək Ģagirdi Babəklə tanıĢlığı da belə səfərlərin birində baĢ verdi. О apardığı iki min qoyunu satıb geri qayıdarkən Babəkgildə gecələməli oldu. Cavidan söhbət zamanı yəqin etdi ki, Babəkin güclü mühakiməsi və idrakı var. Ona görə də anasının razılığı ilə Babəki Bəzz qalasına apardı. Babək tezliklə xürrəmilərin təlimini qəbul etdi. Cavidanın yaxın köməkçisi və məsləkdaĢı oldu. Mənbələrin məlumatına görə xürrəmilərin ərəblərə qarĢı azadlıq mübarizəsinin 2/3 hissəsini Babəkə qədərki dövr təĢkil edir ki, onun da xeyli hissəsinə Cavidan rəhbərlik etmiĢdi. Xürrəmilər Cavidana Allah qədər inanırdılar və ona sadiq idilər. 816-cı ildə döyüĢlərin birində Cavidan Əbu Ġmranı öldürdü və bundan üç gün sonra aldığı yaradan özü də öldü. Bu zaman Babəkin 18 yaĢı vardı. Cavidanın dul qalmıĢ gənc və gözəl qadını Babəkə vurulmuĢdu. O, ərinin adından uydurduğu saxta vəsiyyətlə xürrəmiləri aldada bildi. Guya, həmin gün öləcəyini əvvəlcədən hiss edən Cavidan vəsiyyət edərək bildirib ki, öləndən sonra onun ruhu Babəkin ruhu ilə birləĢəcək. Deməli, Cavidan Babəkin Ģəxsində yaĢayacaqdı. Ona görə də o, Babəki xürrəmilər icmasına rəhbər təyin edir. Hər kəs etiraz edib vəsiyyətə əməl etməsə, böyük günah etmiĢ olur. Xürrəmilər qadının dediyinə inanıb rəhbərləri Babəkə sadiq qalacaqlarına and içdilər. Beləliklə, Babək Cavidan mülkünün sahibi və xürrəmilər icmasının rəhbəri oldu. 73 Bəzz qalası. Əsrlərdən bəri adı qəhrəmanlıq rəmzinə çevrilmiĢ Babək öz zəmanəsinin cəsur sərkərdəsi və görkəmli siyasi xadimi idi. Xürrəmilərin ərəb xilafətinə qarĢı mübarizəsi 61 il davam etmiĢdir ki, onun da 22 ilinə Babək rəhbərlik etmiĢdir (816-837). Xürrəmilər hərəkatı ərəb xilafətinin bütün tarixi boyu üzləĢdiyi ən dəhĢətli, ağır və üzücü müharibə olmuĢdur. Bu kitabda xürrəmilik, onun məqsədləri, mahiyyəti, mübarizəsi və süqutunun səbəbləri barədə geniĢ danıĢmağı qarĢıya məqsəd qoymadığımızdan, yalnız Babəkin və onun silahdaĢlarının Zəngəzurla bağlı mübarizəsi haqqında tarixi mənbələrə söykənərək mümkün qədər geniĢ məlumatlar vermək istəyirik. Ġlk əvvəl onu qeyd etmək gərəkdir ki, xürrəmilik hərəkatına və Babəkə münasibət heç vaxt birmənalı olmamıĢdır. Bu regionun о dövrü ilə bağlı yazıya malik xalqlar - ərəblər, farslar, albanlar, ermənilər və gürcülər idilər. Gürcü və erməni mənbələri Babək və onun mübarizəsi haqqında demək olar ki, susurlar. Ən azı ona görə ki, Babəkin nə millətinin, nə dininin, nə də mübarizə apardığı ərazilərin gürcü və ermənilərə aidiyyəti yoxdur. Alban mənbələrindən dövrümüzə gəlib çatan tək-tük kitablarda, xüsusilə Moisey Kalankatuklunun "Alban tarixi" əsərində Babək və xürrəmilər hərəkatı haqqında cüzi, lakin obyektiv məlumatlar var ki, bu da о dövrdəki prosesləri hərtərəfli ümumiləĢdirməyə və sonsuz sayda suallara cavab vermək üçün yetərli deyildir. Babək və onun mübarizəsi haqqında ərəb və fars mənbələrində olduqca çoxlu, lakin biri-birini inkar edən məlumatlar vardır. Bu da baĢa düĢüləndir: çünki Babək islam dininə qarĢı mübarizə aparmıĢ, ərəblərlə düĢmənçilik etmiĢdir. Konyuktura isə hər zaman və hər yerdə vardır. Buna görə də ərəb və fars mənbələri özlərinin din düĢməni Babəkə qarĢı nəinki kifayət qədər obyektiv ola bilməmiĢ, hətta ona nifrətlərini də bəzən gizlətməmiĢdir. Bu qeyd olunan səbəblərdən xürrəmi hərəkatı, Babək və onun mübarizəsinin coğrafiyası haqqında yüz faizli dəqiq fikir söyləmək mümkün deyildir. Lakin bu məsələ gün kimi aydındır ki, Babəkin və onun mübarizəsinin sıx bağlı olduğu yerlərdən biri və bəlkə də birincisi Zəngəzur torpağı olmuĢdur. Onu da qeyd edək ki, Xürrəmilər hərəkatı özünün elmi və obyektiv qiymətini akademik Z.Bünyadovun çoxillik zəhmətinin bəhrəsi olan "Azərbaycan VII-IX əsrlərdə" adlı fundamental monoqrafiyasında və bu problemlə əlaqədar məqalələrində, mötəbər elmi konfranslardakı çıxıĢlarında tapa bilmiĢdir. Müəllif yüzlərlə mənbələri araĢdıraraq mübahisəli məsələləri tarixĢünaslıq baxımından və elmi cəhətdən düzgün dəqiqləĢdirmiĢdir. 74 Oxçu qalası -Zəngəzurdakı beĢ Babək qalasından biri. Yazılı mənbələrə müraciət edək: Orta əsr mənbələrində bildirildiyi kimi, əvvəlcə Cavidanın, sonra isə iyirmi ildən artıq Babəkin baĢçılıq etdiyi xürrəmilərin Azərbaycandakı mərkəzi və ya paytaxtı qala Ģəhəri olan Bəzz idi. Təbəri deyir ki, Bəzz "Babəkin vilayəti və Ģəhəri idi" (138, 229). Məsudi yazır ki, Babək "Azərbaycan ölkəsində olan Bəzzəyn dağlarında" üsyan qaldırmıĢdı. Onun əsərində deyilir ki, "Babəkin ölkəsi Bəzzəyn Azərbaycan, Arran və Beyləqandadır", Bəzzəyndə, Arranda, "Babəkin ölkəsində" olan dağdır (138, 225). Yaquta görə "Bəzz - Azərbaycanla Arran arasında bir vilayətdir" (138, 230). Biruni yazır ki, "Bəzz, Babək əl-Xürrəminin ölkəsidir" (138, 230). Adı çəkilən Bəzzeyn dağları çox güman ki, Qaradağ silsiləsi, Zəngəzur silsiləsi və onun davamı BərguĢad sıra dağlarıdır. Çünki Məsudi "Bəzzeyn dağında", - (yəni bir dağda) yazmır, "Bəzzeyn dağlarında" - yazır. Və bu dağlar о dövrün bölgüsü ilə Azərbaycan (Burada Arazın cənub üzü nəzərdə tutulur), Arran (bu Zəngəzurun da daxil olduğu Albaniya dövlətidir) və Beyləqan (bu BərguĢad silsiləsi qurtardıqdan sonra baĢlanan düzəngahın sərhədidir) bölgələrini əhatə edən dağlar indiki Zəngəzurun ərazisindən kənarda ola bilməz və yoxdur. Məsudi baĢqa bir əsərində ("Kitabi Muruğ əz-Zəhəb") Bəzzeyn dağlarının yerini daha da konkret göstərərək yazır: "О Ər-Ran ölkəsində Əl-Bəzzeyn adı ilə məĢhur olan dağlarda gizləndi: bu da Babəkin ölkəsidir ki, indiyədək onun adı ilə məĢhurdur" (138, 305). Türkiyədə nəĢr olunan, "Ġslam ensiklopedisi"ndə Babəklə əlaqədar olan səhifədə deyilir: "Babek kardeĢi Abd Allah ilə, dağlık mintakalarda dolaĢarkən, nihayet bir köylü tarafından tanınarak, keyfiyet Aran hakimi Sahl b. Sunbata bildirildi (72, 172). Gün kimi aydındır ki, Ər-Rən - Aran ölkəsi Alban dövlətinin digər adıdır və bu dövlətin cənub sərhədi Ər-Ras - Araz çayı ilə hüdudlanırdı. Deməli, Məsudiyə inansaq, onda Bəzzeyni Arazın cənubunda Ərdəbil ətrafında deyil, Arazdan Ģimalda, daha konkret desək, Qarabağ yaylası və Zəngəzur silsiləsində axtarmaq lazımdır. Çox güman ki, bu dağlar (Bəzzeyn) Albaniyanın Sünik ucqarında idi. Bu fikrə dəstək olaraq Dinəvəridən sitat gətirmək yerinə düĢərdi: "O zaman (837-ci ildə) Araz boyunca uzanan torpaqlara Səhl Ġbn Sunbat sahib idi". Təbii ki, Səhl Ġbn Sumbat Sünikin hakimi olaraq Albaniyanın qərb torpaqlarına sahiblik edirdi və Araz boyunca uzanan dağlar Qarabağ yaylası deyil, Zəngəzur silsiləsi olmalıdır. Deməli, Bəzzeyni Zəngəzur dağlarında axtaranlar 75 müəyyən əsaslardan məhrum deyillər. Digər faktlara keçməzdən əvvəl qeyd etmək istəyirik ki, Bəzzeyn dağlarının bir yerdə deyil, bir neçə yerdə olması da istisna edilməməlidir. Bu kontekstdə "Bəzzeyn dağları", fikrimizcə, coğrafi anlamdan daha çox hərbi - istehkam mənasında iĢlədilmiĢdir. Qafanda, Meğridə, Zəngilanda, Sisyanda və Ordubadda "Babək qalası" deyilən qalalar vardır. Bu qalaları ya Xürrəmilər tikdirmiĢ, ya da əvvəldən mövcud olan qalalardan Xürrəmilər uzun illər istehkam, sığınacaq kimi istifadə etmiĢlər. Ola bilsin ki, bu qalaların, eləcə də Cənubi Azərbaycanda Qaradağ silsiləsi üzərində yerləĢən qalaların hamısı "Babək qalası" adlandırıldığı kimi, həm Qaradağ silsiləsi, həm də Zəngəzur silsiləsi Bəzzeyn dağları adlandırılmıĢdır. BaĢqa sözlə, Babəkin qoĢunu olan dağlar Bəzzeyn dağları, buradakı qalalar isə Bəzzeyn qalası, yaxud Babək qalası adlandırılmıĢdır. Ancaq Babəkin Bazar çayın hövzəsində, Darvazatəpə dağı ətrafında tutulması, Sünik hakimi Səhl-Sumbatın iqamətgahı olan ġəki qalasına aparılaraq əsir edilməsi bir fakt olaraq təsdiqlənmiĢdir, hazırda heç bir Ģübhə doğurmur və müzakirə obyekti də deyildir. Əhməd ibn Əsəm əl-Küfi "Kitab əl-Fütuh" əsərində yazır: "Babək Ərməniyyə tərəfə qaçdı. Əl-ƏfĢin ətrafdakı hakim və patriklərə məktublar göndərib əmr etdi ki, öz vilayətlərində yollara nəzər salıb, heç kəsi buraxmayıb, müayinə edilmək üçün yoldan keçən Ģəxsləri tutsunlar. Əl-ƏfĢinin yanına gələn casuslar xəbər verdilər ki, Babək bir dərədə filan yerdədir. Bu, böyük, içərisi qalın yaĢıllığı və ağacları çox olan dərə idi. Dərənin bir ucu Ərməniyyəyə, digəri isə Azərbaycana çıxırdı. Atlı bu dərədən keçə bilməzdi və Babək qalın meĢədə bataqlığın içində gizlənmiĢdi" (138, 315). Gəlin birlikdə düĢünək: AfĢinin adamları Babəki böyük, içərisi yaĢıllıqla, ağaclarla dolu, bir ucu Ərməniyyəyə, bir ucu Azərbaycana çıxan bir dərədə görürlər. О dövrün inzibati xəritəsini gözümüzün önünə gətirək: Azərbaycan Araz çayının sağ sahili boyunca Urmiya gölündən Xəzər dənizinə qədər olan bir ərazini əhatə edir. Ərməniyyə isə Van gölü hövzəsi və indiki Türkiyənin Ərzurum vilayətinin Ģərq hissəsini tuturdu. Deməli, bir ucu Ərməniyyəyə, bir ucu Azərbaycana çıxan dərə (əgər belə bir dərə varsa) yalnız Araz çayının, yaxud Bazar çayın axarı boyunca olmalıdır. "Kitab əl-Fütuh"u oxumaqda davam edək: "Babək həmin qalın meşədə ərzağı qurtaran vaxta qədər gizləndi. Əl-Əfşinin silahlı adamları isə ətraf yolları kəsdirməkdə idilər. Babəki aclıq taqətdən saldı və o, ətrafları seyr etməyə başladı. Birdən bir çəməndə bir cüt öküzlü kəndli gördü. Babək öz qulamına dedi: "Özünlə bir neçə dinar götürüb, düş bu kəndlinin yanına. Əgər onun çörəyi varsa, al!" Kəndlinin bir şəriki də var idi. O, uzaqdan gördü ki, Babəkin adamı kəndlidən çörək alır və düşündü ki, həmin adam çörəyi güclə alır. Şərik gedir pusquda duranların yanına və onlara xəbər verir ki, bəs bizim yanımıza bir silahlı 76 adam gəlib. Pusquda duranlar dəstəsinin başçısı atlanır və hadisə Səhl ibn Sumbatın dağlarında baş verdiyi üçün gedir Səhlin yanına. Səhl və onun adamları atlanıb Babək tərəfə yönəldilər. Səhl ibn Sumbat atdan düşüb Babəkin qarşısında yeri öpüb, dedi: "Ey mənim ağam! Yolun harayadır?" Babək dedi" "Ruma!" Səhl ibn Sumbat dedi: "Səni mənim kimi başa düşən heç yerdə tapmazsan. Bizim münasibətlərin xəlifəyə heç bir dəxli yoxdur. Yanıma da heç kəs gəlmir. Sən mənim vəziyyətimdən xəbərdarsan. Bu qışı mənim qalamda keçir, sonra da nə lazım gələcək baxarıq. Axı, mən sənin qulunam!" Babək Səhlin dediklərinə inanıb onun qalasında qaldı (138, 315). Qalası tar-mar olmuĢ, qoĢunu dağılmıĢ Babək anası, arvadı, qardaĢı və digər yaxınları olmaqla, 20-yə qədər adamla xəlvətcə, tanınmasın deyə əyin-baĢını dəyiĢib, çayqırağı dərə ilə gündüz gizlənərək, yalnız gecələr yol gedir. Babək Ruma gedir. Deməli, cənuba, Ģimala, Ģərqə deyil, qərbə - Ruma gedir. Ruma deyəndə indiki Roma Ģəhərini düĢünmək lazım deyil, о dövrdə ərəb və fars mənbələri Rumu Bizans mənasında, Konstantinopol (indiki Ġstanbul) mənasında, Qərbi Anadolu mənasında baĢa düĢürdülər. Ruma-qərbə tərəf gedən Babəki Səhl Sumbatın adamları Sisyan, Qafan, Gorus, Meğri, Ordubad ərazilərinin birində, Araza yaxın Bazar çayın axarı boyu dərələrin birində görə bilərdilər. Çünki bu ərazilər о vaxtkı Sünik knyazlığının torpaqları sayılırdı və Darvazatəpə dağının üstündəki ġəki qalasının hakimi Səhl Sumbatın tabeliyində idi. Babəkin dövrünü və mübarizəsini qələmə alan müəlliflərin çoxu AfĢinlə Xürrəmdinlər arasındakı həlledici döyüĢlərin aparıldığı ərazilərdən bəhs edərkən Kalanrud çayı, Rud-ər-Rud qalası, Davalrud və Darvaz Sadarabsa kəndlərinin adlarını çəkirlər. Babəkin sonuncu döyüĢünü və Bəzz qalasının süqutunu olduqca geniĢ və dəqiqliklə qələmə alan Ət-Təbəri "Tarix ər-Rüsül və-l-Mülük" əsərində yazır: "Afşin səfərə çıxdı və Kəlanrud adlı yerə gəlib burada səngər tutdu... Afşin Əbu Səidin iki komandiri olan Zəfər ibn əl-Əla əs-Sədini və əl-Hüseyn ibn Xalid əl-Mədainini bir dəstə atlı və dağlı ilə göndərdi. Onlar gecə Kəlanruddan çıxıb getdilər və nəhayət, elə bir dar dərəyə düşdülər ki, bir nəfər atlı güclə keçə bilirdi. Adamların çoxu öz atlarını yedəkləyib bir-birinin ardınca gedirdilər, çünki о (Afşin), onlara əmr etmişdi ki, səhər açılanadək Rud ər-Ruda çatsınlar. Dağlılar sıraya düzülüb, piyada gedirdilər, çünki atlılar oradan keçə bilmirdilər. Onlar dağa dırmaşıb (əmr edildiyi kimi) səhər açılanadək Rud ər-Ruda çatdılar. Bundan sonra о (Zəfər) özü ilə gedən atlılara əmr etdi, yaxınlaşıb atdan düşsünlər və öz paltarlarını çıxartsınlar, buna görə onların hamısı atdan düşüb çayı keçdilər, dağlılar da onlarla birlikdə çayı keçib dağa qalxdılar. Onlar Adinin ailəsini və bəzi oğlanlarını tutub, onlarla birlikdə geri qayıtdılar (138, 222). Babək və onun mübarizəsi, döyüĢ yolu haqqında dəyərli tədqiqatlar aparan, ən dolğun və əsaslı məlumatların ortaya çıxarılmasında misilsiz xidmətləri olan mərhum akademik Ziya Bünyadov bir sıra ərəb, fars, ingilis, erməni və s. dilli 77 mənbələri araĢdırdıqdan sonra belə bir nəticəyə gəlmiĢdir ki, Bəzz qalası Ərdəbil yaxınlığındadır. Kalanrud Bəzzin yaxınlığından axan gur sulu ("Kalanrud" sözünün farscadan tərcüməsi "böyük çay" deməkdir) bir çay, Rud-ər-Rud isə Kalanruddan bir gecəlik yol məsafəsində yerləĢən qala və dağdır. Dünya Ģöhrətli akademikin, nüfuzlu alimin fikirlərinə etiraz etməyə, yaxud bu fikirləri Ģübhə altına almağa əsasımız və haqqımız yoxdur. Ancaq baĢqa həqiqətlər də vardır. Bu həqiqət mənim (M.U) doğulub, boya-baĢa çatdığım, qarıĢ- qarıĢ gəzdiyim, hər daĢını, hər cığırını gözüyumulu tanıdığım Urud kəndi və onun ətrafı ilə bağlıdır. BaĢlayaq Kalanrud çayından; "Kalanrud" sözü farsca böyük çay, gursulu çay, yəni "suyu kalan olan" çay deməkdir. Bəs "Bazarçay" nə deməkdir? "Bazar" qədim türk dilində, elə bol, kalan, böyük, səsli-küylü deməkdir. Bəs onda niyə "Kalanrud=Bazarçay" teoremini ortaya qoymayaq? Axı, Kalanrud kimi Bazarçay da Rud-ər-Rud qalasının (və dağının) yanından keçir! Bəs Rud-ər-Rud qalası ilə Rud-ər-Rud dağı arasındakı Sədarabsa məntəqəsinin indiki Urud kəndindən 10-12 km aralıda dağın döĢündə yerləĢən 1918-ci ilə qədər azərbaycanlılar yaĢamıĢ Darabas kəndi olduğunu söyləsək, necə olar? Axı, Darabas kəndi Urud kəndi ilə Urud dağının (Qafan rayonu ərazisində) arasında yerləĢir və Urud qədər qədim bir kənddir! Axı, Qafan rayonunda uca dağ kəndi olan Kurud kəndinin və kəndin yerləĢdiyi dağın adı - Urud dağıdır və həmin dağın Ģimal üzündə Sisyanın Darabas, daha aĢağıda isə Urud qalası və Urud kəndi yerləĢir. Ġzahat üçün bildirək ki, "Kuh" farsca dağ deməkdir. "Kurud" toponiminin izahını Q.Qeybullayev və B.Budaqov "Ermənistanda Azərbaycan mənĢəli toponimlərin izahlı lüğəti"ndə belə göstərirlər: Kurud sözü ehtimal ki, fars dilində kuh - "dağ" və Urud toponimindən ibarətdir. "Urud dağı" mənasındadır (46, 309). Yenə qayıdaq Kalanruddan bir gecə ərzində Rud-ər-Rud qalasına gedənlərin izinə: "... Onlar gecə Kalanruddan çıxıb getdilər və nəhayət, elə bir dar dərəyə düşdülər ki, bir nəfər atlı güclə keçə bilirdi. Adamların çoxu öz atlarını yedəkləyib bir-birinin ardınca gedirdilər, çünki Afşin onlara əmr etmişdi ki, səhər açılanadək Rud-ər-Ruda çatsınlar". Bəlkə ərəblər Kalanrud deyəndə Bazarçayın aĢağı axarını, onun Həkəriyə qarıĢan yerini nəzərdə tuturlar. Oradan çay boyu üzü yuxarı - Tatev kəndi ilə ġam kəndi arasındakı məsafəni piyada bir gecəyə ancaq gəlmək olar. Bu hissədə Bazar çayın yatağı dar, qamıĢlı ("ġam" toponimi də buradandır) bir dərədən keçir. Bu dərənin elə yerləri var ki, doğrudan da, bir adam ancaq keçə bilər. Qəribəsi budur ki, Tatev və ġam arasındakı bu dərənin də adı Gığı Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|