Ġdeya və layihə müəllifi

226-651-ci  illərdə  fars  xanədanının  Sasanilər  sülaləsi  hakimiyyətdə 
olmuĢdur. 
656-889-cu  illər  -  Ərəb  xilafətinin  hökmranlığı  dövrüdür.  Bu  dövrdə 
Qafqazda  Ġslam  dövləti  yarandı,  Ġslam  dini  yayıldı.  Qafqaz  Albaniyasının  bütün 
vilayətləri  kimi,  Sünik  də  xilafətin  tabeliyinə  keçdi.  Albaniya-Arran,  Sünik  isə 
Sisəcan (Sisakan) adlandırılmağa baĢladı. 
Sünik IX-XI əsrlərdə Sacilər (889-942-ci illər), Salarilər (941-981-ci illər), 
ġəddadilər  (971-1088-ci  illər)  dövlətlərinin  tabeliyində  olmuĢdur.  Bu  dövrlərdə 
Ərməniyyənin  böyük  bir  hissəsi  yuxarıda  adları  çəkilən  dövlətlərin  tabeliyinə 
keçmiĢdi. 
XIII  əsrdə  Moğol-tatarlar  Qafqaza  gəldilər.  Qafqazı  və  Cənubi 
Azərbaycanı tutdular. Öz hakimiyyətlərini (hülakilər, elxanilər) yaratdılar. 
1385-ci  ildə  Əmir  Teymurun  ordusunun  Qafqazı  iĢğal  etməsi  ilə  bu 
ərazilərdə  uzun  illər  davam  edən  türk  hökmranlığı  dövrü  baĢladı,  Qafqaz,  Ġranın 

38 
 
çox  hissəsi,  ġərqi  Anadolu  bir-birini  əvəz  edən  Cəlairilər  (1385-1410), 
Qaraqoyunlular  (1410-1467),  Ağqoyunlular  (1468-1501)  hakimiyyətinin  təsiri 
altına düĢdü. 
1501-1590 - Səfəvilər dövləti - Böyük Azərbaycan yarandı. 
1590-1748  -  Qafqazın,  Anadolunun  və  Ġranın  bir  çox  əraziləri  kimi, 
Zəngəzur  mahalı  da  Osmanlı  və  Cənubi  Azərbaycan  (Səfəvilər,  Nadir  Ģah) 
türklərinin hakimiyyəti altında oldular. 
1748-ci  ildə  Qarabağ  xanlığı  yarandı.  Pənahəli  xan  Qarabağ  xanı  elan 
olundu.  Sisyan,  Qafan,  Tatev,  Meğri,  Güney,  Çəlbair,  Hacısamlı,  Kolair 
mahalları Qarabağ xanlığına daxil oldular. 
1806,  1813  və  1828-ci  illərdə  Kürəkçay,  Gülüstan  və  Türkmənçay 
müqavilələri ilə Qarabağ, Naxçıvan və  Ġrəvan xanlıqları Rusiyaya ilhaq edildi. 
1868-ci  il  -  Yelizavetpol  quberniyası  təsis  edildi  və  bu  quberniyanın  ən 
böyük ərazi-inzibati vahidi olan Zəngəzur qəzası yaradıldı. 
1920-ci il 1 dekabr - Zəngəzur Sovet Ermənistanına bağıĢlandı. 
Ġlk  baxıĢda  quru  görünən  bu  rəqəmlər,  əslində  böyük  bir  dövrün  tarixi 
salnaməsini  əks  etdirir.  Bu  quru  rəqəmlər  əslində  çox  Ģey  deyirlər.  Bu  quru 
rəqəmlər  bizim  Zəngəzur  torpağına  olan  sevgimizdən  və  özgə  torpağına  sahib 
çıxmıĢ  (özgə  atına  minmiĢ)  yadelli  və  yaddilli  qonĢulara,  daha  doğrusu,  onların 
apardığı siyasətə  münasibətimizdən  asılı olmayaraq  mövcuddur  və  nə  qədər tarix 
elmi yaĢayır, bu həqiqət də yaĢayacaqdır. 
"Sünik  qədim  erməni  torpağıdır"  -  fikri,  "Böyük  Ermənistan",  "dənizdən 
dənizə Ermənistan" müddəası qədər əsassız və cəfəng bir Ģeydir. 
Ġndi  isə  baxaq  görək  ki,  tarixdə  Erməni  dövlətinin  yeri  və  mövqeyi  necə 
olmuĢdur? 
Erməni tarixçiləri öz ölkələrinin tarixini öz soy-kökləri kimi o qədər qatıb-
qarıĢdırmıĢlar,  o  qədər  dolaĢığa  salmıĢlar  ki,  erməni  xalqının  və  dövlətinin  tarixi 
haqqında o qədər mistik, illüziyalı təsəvvür  yaradan məqamlar düĢünüb tapmıĢlar 
ki,  öz  dövlətlərini  və  milli  varlıqlarını  o  qədər  dövlət  və  millətlərə  calamıĢlar  ki, 
onların tarixi keçmiĢi haqqında birmənalı söz demək müĢkül bir iĢə çevrilmiĢdir. 
Dünyada təmiz qanlı bir nəfər də olsun erməni olmadığı kimi, ermənilərin 
mənĢəyi haqqında birmənalı fikir də yoxdur. 
Özləri  özlərini  hay  adlandıran  bu  milləti  hər  qonĢusu  bir  adla  çağırır: 
Gürcülər  -  somexi,  Kürdlər  -  filə,  azərbaycanlılar  -  erməni,  ruslar  -  armyani 
adlandırırlar. Buradan görünür ki, bu millətin əsl adı "hay" olsa da, digər adlar ona 
kənardan  veriləndir  və  həmin  xalqa  mənsubluqdan  çox  onlara  qonĢularının 
münasibətini ifadə edir. 
Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  "haylar"  və  "ermənilər"  (əslində 
"ərmənlər")  kökü  tamamilə  ayrı  olan  etnoslardır  və  ərmənlərdən  fərqli  olaraq, 
hayların tarixi e.ə IV əsrdən o yana keçmir. Baxmayaraq ki, ermənilər özlərini Nuh 

39 
 
peyğəmbərin nəslindən sayırlar və bu fikrin isbatı üçün Bibliyanı Ģəhadət gətirirlər, 
əsl həqiqət isə bir az baĢqa cürdür. 
Ġlk  hay  salnaməçisi  Moisey  Xorenski  (V  əsrdə  yaĢamıĢdır,  ancaq  bəzi 
mənbələr  onun  V  əsrdə  deyil,  VII  əsrdə  yaĢadığını  bildirirlər)  "Erməni 
coğrafiyası" əsərində (23, I kitab, XII fəsil) ermənilərin soy Ģəcərəsini Bibliyaya 
əsasən belə göstərir: 
Nuh - Yafet - Qamer - Tiras - Torqom - Hayk. Guya ki, Haykdan törəyənlər 
hay adlanmıĢ və bir millət kimi sonradan formalaĢmıĢdır. 
Əslində bu Ģəcərədə bir "balaca" yanlıĢlıq, yaxud baĢqa sözlə desək, erməni 
saxtakarlığı  vardır.  Məsələ  burasındadır  ki,  IV  əsrdə  ermənilər  xristianlığın 
qriqorian  məzhəbini  qəbul  etdikdən  sonra  Bibliyanı  erməni  dilinə  tərcümə 
edərkən  oraya  Torqom  sözündən  sonra  hayk  sözünü  əlavə  etmiĢlər.  Çünki, 
Bibliyanın yəhudi və yunan dilindəki nüsxələrində nə hayk adı, nə də hay sözü 
yoxdur. 
Təsdiq  olunmuĢ  tarixi  faktdır  ki,  Fərat  çayının  mənbəyində  və  Van  gölü 
ətrafında  yaĢayan  ərmənlər  (türk  boylu  -  arme  -  mitan,  subar,  qəmərlərə  qohum 
tayfadır)  və  e.ə  VII-VI  əsrlərdə  Balkan  yarımadasından  Suriyanın  Ģimalına  və 
Urartuya  (Van  gölü  ətrafına)  köçmüĢ  friqlərin  bir  qolu  sayılan  protohaylar 
etnogenez baxımından tamamilə baĢqa-baĢqa etnoslardır. 
Herodot  və  Strabon  kimi  qədim  tarixçilərin  məlumatlarına  əsaslanan  prof. 
F.Ağasıoğlu erməni adının mənĢəyini və hay erməni münasibətlərini belə izah edir: 
Mana  və  Mada  ərazilərindən  əli  çıxan  asurlar  darmadağın  etdikləri  Subar 
ölkəsini  möhkəmlətmək  üçün  Arme  bölgəsini  də  bura  qatıb  iki  böyük  əyalət 
düzəltdilər,  əhalinin  etnik  tərkibini  dəyiĢmə  siyasəti  aparıb,  quzey-batı  Suriya  və 
güney  Friqiya  bölgələrindən  gətirdikləri  aramey,  muĢk  və  s.  tayfaları  burada 
yerləĢdirdilər. Bu əsirlərin içində  hay tayfaları da  ola  bilərdi,  çünki,  sonrakı  hay-
erməni  mənbələri  buradakı  yerləĢmə  barədə  məlumat  verir.  Buradan  quzeyə 
çəkilən  subar,  mitan-armi  və  urmə  tayfaları  isə  saqa-qamərlərlə  qovuĢub  yeni 
qüvvəyə  çevrildi  və  əvvəllər  Urartu  əyaləti  olan  bu  ərazidə,  Fərat  çayının  yuxarı 
axarında  e.ə.  VII  əsrin  sonunda  yeni  kiçik  Ermen  (tarixi  Ərməniyə)  bölgəsi 
yarandı. Bu bölgənin döyüĢçüləri Asur dövlətinə qarĢı 615-ci ildə baĢlanan böyük 
müharibədə  Mada  ordusuna  qoĢuldu  və  Mada  çarı  Kiaksar  Asur  dövlətini 
dağıdandan  sonra  Ermən  bölgəsini  müttəfiq  ölkə  kimi  nisbətən  müstəqil  bəylik 
statusunda  Mada  vilayətinə  çevirdi  və  saqa  boyundan  Parur  bəyi  bura  hökmdar 
(caniĢin)  təyin  etdi.  Beləliklə,  ilk  "Erməni  çarlığı"  612-ci  ildə  əhalisi  əsasən  türk 
(armi-mitan,  urmu,  qaĢqay,  subar,  saqa-qamər)  və  hurri-urartu  boylarından  ibarət 
olan bu Mada əyalətində yarandı. Xristianlığın yayıldığı çağlarda bu bölgəyə sızan 
azsaylı hay tayfaları da sonralar buranın əhalisinə çevrildi (55, 333). 
Erməni  dövlətinin  varlığı  haqqında  isə  e.ə  III  əsrə  qədər  heç  bir  məlumat 
yoxdur. Yalnız e.ə III əsrdə Kiçik Asiyada, Van gölü hövzəsində yerləĢən Armini 

40 
 
dövləti  haqqında  məlumat  verilir.  Bu  ölkədə  yaĢayanlar  isə  friqlər  və  haylarla 
yanaĢı, arme - subarlar, kimmerlər, saqatlar və s. türk boyları idilər. 
Haylar  tədricən  digər  tayfaları  assimillyasiyaya  məruz  qoydular. 
Xristianlığın yaranmasından sonra isə haylar Suriyadan və Bizansdan dəstək alaraq 
öz hakim mövqelərini möhkəmləndirirdilər. Bu vaxta kimi hett, urartu, hurri, subar 
dilləri  ilə  yanaĢı  iĢlənən  erməni  (hay)  dili  digər  dillərdən  xeyli  elementlər 
mənimsəyərək onları sıxıĢdırıb aradan çıxardı. Beləliklə, qədim erməni dili - qrabar 
yarandı. 
Bu  tarixi  ekskursiyanı  etməkdə  məqsədimiz  onu  göstərməkdir  ki,  hazırkı 
erməni xalqının dilində, mədəniyyətində, mətbəxində olduğu kimi, etnogenezində 
də, türk xalqının yeri və rolu danılmazdır. Bu, bir tarixi proses, ermənilərin taleyi 
ilə bağlı bir məsələdir. Təəssüf ki, bu adi həqiqətləri erməni siyasətçiləri dərk etmir 
və yaxud sadə erməni xalqına bu həqiqətləri dərk etməyə imkan vermirlər. 
Bir neçə kəlmə də erməni dövlətçiliyi haqqında. 
Erməni tarixçilərinin və digər ermənipərəst alimlərin uydurmalarının əksinə 
olaraq, tarixdə yalnız iki dəfə müstəqil erməni dövləti olmuĢdur. 
Ġlk  müstəqil  erməni  dövləti  haqqında  Amerika  ĢərqĢünasları  Castin  və 
Karolin Makkartilər belə yazırdılar: "Независимое армянское государство было 
создано  при  Тигране  Великом  (95-56  гг.  до  н.э).  После  Тиграна  на 
протяжении  многих  веков  армян  были  вассалами  других  стран,  включая 
Римскую, Персидскую, Сасанидскую и Византийскую" (135, 13). 
Ġkinci  müstəqil  erməni  dövləti  isə  1991-ci  ildə  -  SSRĠ  dağıldıqdan  sonra 
yaranmıĢ Ermənistan respublikasıdır. 
Hazırkı  Ermənistanın  siyasi,  iqtisadi  və  hərbi  "müstəqilliyi"  hamıya  aydın 
olduğundan,  hətta  Ġrəvanın  özündə  belə  Ermənistanı  Rusiya  Federasiyasının  bir 
vilayəti adlandırdıqlarından ermənilərin indiki "müstəqilliyindən" danıĢmayacağıq. 
Bir də ki, nесə deyərlər, "görünən dağın dibi yaxın olar", - tarixi boyu dövlətçiliyi 
olmayan,  baĢ  əyməklə  baĢ  saxlayan  ermənilər  bundan  belə  də  müstəqil  yaĢaya 
bilməyəcəklər  və  yəqin  ki,  gec-tez  ya  Rusiyanın,  ya  Ġranın,  ya  da  ki,  bu  gün 
düĢmən kəsildikləri Azərbaycanın himayəsinə sığınacaqlar.  Bunu yaxın dövrün 
tarixi göstərəcəkdir. 
Hələ  isə  gəlin  qədim  Yunan  salnaməçisi  Strabonun  bələdçiliyi  ilə  tarixə 
ekskursiyamızı davam edək: 
II  Tiqran  Parf  hökmdarının  (ArĢakilər)  sarayında  girov  saxlanılırdı 
(ArĢakilər türkmən mənĢəli ərsaq tayfalarından idilər – müəl:). О Parf hökmdarı II 
Mitridata söz verdi ki, əgər Ərməniyyə taxtına çıxmasına köməklik göstərsə, onda 
Tiqran  Parfiyaya  70  vadi  bağıĢlayar.  Beləliklə,  II  Mitridatın  köməkliyi  və  hərbi 
dəstəyi  ilə      Tiqran  e.ə  95-ci  ildə  Ərməniyyənin  hökmdarı  oldu.  Van  gölü 
yaxınlığında Tiqranakert Ģəhərini saldı və buranı Ərməniyyənin paytaxtı elan etdi. 
Qısa  müddət  ərzində  iĢğalçı  müharibəyə  baĢladı  və  Atropatenanın  böyük  bir 
hissəsini,  Finikiyanı,  ġimali  Mesopatomiyanı,  Kordienanı,  Suriyanı,  ġərqi 

41 
 
Kilikiyanı özünə tabe etdirdi. Buradaca qeyd etməliyik ki, Albaniyanın bir hissəsi 
II  Tiqranın  hakimiyyəti  altına  düĢsə  də,  mənbələrdə  Sünikin,  Arsağın  və  Utinin 
"Böyük Ermənistana" qatılmağı barədə bir əsaslı elmi məlumat yoxdur (146, 118). 
II  Tiqranın  öz  gücünü  artırdığını  və  nəzarətdən  çıxdığını  görən  Roma 
imperiyası e.ə 66-cı ildə sərkərdə Lüküll və Pompeyi Tiqranın üzərinə göndərdi və 
Tiqranakert  yaxınlığındakı  döyüĢdə  erməni  sərkərdəsi ağır məğlubiyyətə uğradı 
(22, XI, 14-15). 
66-cı  il  müqaviləsinə  görə  Tiqranın  iĢğal  etdiyi  bütün  ərazilər  Romanın 
tabeçiliyinə  keçdi,  II  Tiqran  isə  Romanın  müəyyən  Ģərtləri  daxilində  (Erməni 
yaylası ərazisində) erməni tacını özündə saxladı. 
 
Qədim  yunan  tarixçisi  və  salnaməçisi,  "tarixin  atası"  sayılan    Herodota 
görə  Böyük  Ermənistan  uzunluğu  310  km  olan  bir  ölkədir  ki,  hətta  onun  Ģərq 
qonĢusu  olan  Matien  ölkəsi  ərazisinin  uzunluğuna  görə  (750  km)  ondan  ikiqat 
böyükdür (21a, V, 52). 
Bu da cəmi 29 il müstəqil olan "böyük" Ermənistanın tarixi! 
Cəmisi  29  il  müstəqil  dövləti  olan  bir  xalq  necə  ola  bilər  ki,  Zəngəzuru 
(Syüniki), Arsağı, Naxçıvanı öz tabeliyində, təsir dairəsində saxlasın? 
Sünikin  qədim  tarixindən  danıĢarkən  bir  məsələyə  də  aydınlıq  gətirmək 
gərəklidir.  Ġki  min  ilə  yaxın  bir  müddətdə  Roma,  Vizantiya,  Parfiya,  Ġran 
imperiyalarının  və  Ərəb xilafətinin tabeliyində  yaĢayan  yarım  müstəqil  vilayətləri 
məhdud  səlahiyyətli  yerli  hakimlər  idarə  etmiĢlər.  Bu  yerli  hakimlərin  hərbi 
dəstələri,  bəzi  hallarda  kifayət  qədər  yaxĢı  silahlanmıĢ  qoĢunları  var  idi.  Böyük 
imperiya zəiflədikdə, adətən, yerli hakimlər baĢ qaldırır, özlərini müstəqil elan edir 
və  qonĢu  ərazilərə  dağıdıcı,  iĢğalçı  hücumlar  edirdilər.  Bu  mənada  Ərməniyyə 
nəinki istisna deyildi, bəlkə də "nümunə" idi. Altı aydan bir neçə ilə qədər hökm 
sürən belə "müstəqillik" və "zəfər yürüĢləri" mərkəzi hökumət tərəfindən yatırılır, 
əyalət baĢçısı öldürülür, həbs edilir, yaxĢı halda isə taxt-tacdan kənarlaĢdırılırdı. 
Belə  dövrlərdə  qısa  müddətə  Albaniyanın  bir  neçə  əyaləti  Ərməniyyə 
tərəfindən iĢğal olunur, yaxud Ġberiyanın bir hissəsini albanlar tuturdular və s. 
Erməni  tarixçiləri  isə  heç  utanmadan  bu  ötəri,  lokal  müharibələri  erməni 
ordusunun  müzəffər  yürüĢü,  erməni  ayağı  dəyən  əraziləri  isə  qədim  erməni 
torpaqları adlandırırlar. 
Naxçıvan, Sünik və Arsaqla da vaxtaĢırı belə olmuĢdur. 
Sünik  əyaləti  Albaniyanın  cənubunda  böyük  bir  ərazini  tuturdu  və 
Ermənistanla  (təxminən  Göyçə  gölünün  qərb  kənarı  boyunca)  həmsərhəd  idi. 
Sisakan  adı  ilk  dəfə  VI  əsr  Suriya  tarixçisi  Zəkəriyyə  Ritorun  əsərində  çəkilir. 
Ermənistanın təsvirini verən Ritor "Sisaqan, Aran Gürzan kimi Ermənistandan 
ayrı bir ölkədir" - yazır (146, 105). 
Moisey  Kalankatuklu  özünün  "Alban  tarixi"  əsərində  Sisakan,  Sünik, 
Sünestan terminlərini iĢlədir (146, 17). 

42 
 
Syünik  salnaməçisi  Stefanos  Orbelian  "Sisakan  vilayətinin  tarixi"  (XIII 
əsr)  əsərində  yazırdı  ki,  onun  zamanında  Syünikdə  və  Arsaqda  Syünik  və  Arsaq 
dilində danıĢırdılar (211, 187). 
Erməni  tarixçisi  N.Adons  Syüniki  Erməni  vilayəti  adlandırsa  da,  belə  bir 
haĢiyə  çıxmağa  məcbur  olmuĢdur:  "Syünik  özünün  mülki  və  kilsə  həyatında 
mərkəzi  Ermənistandan  müstəqil  və  öz  xüsusi  mövqeyi  ilə  seçilən  vilayət  idi  ki, 
bunun da başlıca səbəbi Syünikin etnik özəlliyi ilə bağlıdır" (109, 421). 
Sünikin  özəlliyi  barədə  belə  fikirlərə  tarixi  mənbələrdə  çox  rast  gəlmək 
olur.  Onların  hamısını  sadalayıb  oxucularımızın  vaxtını  almaq  istəmədiyimizdən, 
belə bir ümumi nəticəyə gəlirik ki, Sünik adı yerlə deyil, etnik mənĢə ilə, tayfa adı 
ilə bağlıdır və bir daha əvvəl qeyd etdiyimiz o fikrə qayıdırıq ki, eradan əvvəl III 
minillikdə  Çinin  Ģimalında  saklara  qohum  olan  Syünni  tayfaları  yaĢamıĢ  və  II 
minilliyin sonlarında bu tayfalar (iskit və qəmərlərlə birlikdə) Xəzərin cənubundan 
keçərək  Cənubi  Qafqaza  gəlmiĢ,  oradan  Qara  dənizin  Ģimal  sahillərinə  çəkilmiĢ, 
e.ə VII əsrdə isə yenidən Qafqaza, o cümlədən Kür-Araz aralığına qayıtmıĢlar (55, 
77). 
Sünik  də,  Sisakan  da  eyni  mənĢəli  adlardır,  Sak  və  Sunni  tayfalarının  - 
prototürklərin adı ilə bağlı yerlərdir, babalarımızın babalarının torpaqlarıdır. 
Müxtəlif dövrlərdə siyasi cəhətdən gah Ərməniyyəyə, gah Albaniyaya, gah 
da Atropatenaya müəyyən tabeliyi olan Syünik  vilayəti çox zaman müstəqil (təbii 
ki,  Ġran,  Parfiya  yaxud  Roma  imperiyasının  icazə  verdiyi  dərəcədə)  çarlıq  kimi 
fəaliyyət  göstərmiĢdir.  Etnik,  iqtisadi  və  kulturoloji  baxımdan  isə  daha  çox 
Albaniya və Atropatena ilə bağlı olmuĢdur (146, 106). 
Sünik  iqtisadi,  siyasi  və  hərbi  baxımdan  güclü  vilayət  olmuĢdur.  20  minə 
yaxın süvari qoĢunu olan Sünik knyazlığı uzun illər fars (AĢakidlər dövründə) və 
Parfiya  (ValarĢakın  çarlığı  zamanı)  imperiyalarının  həmin  dövrdə  "Sisan 
qapıları" adlandırılan ġimali Qafqaz qapılarını qorumuĢdur. 
Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, əgər VI əsrə qədər Syünikin Ərməniyyə ilə 
hər  hansı  siyasi  və  dini  əlaqəsi  var  idisə,  belə  bu  vaxt  baĢ  verən  Ġran  -  Bizans 
müharibəsi  zamanı  Ərməniyyə  Bizansı,  Sünik  isə  Ġranı  müdafiə  etdiyindən  bu 
əlaqə tamamilə kəsildi. 
"571-ci  ildə  Sünikin  hökmdarı  üsyan  etdi,  ermənilərdən  ayrıldı,  Sünik 
arxivinin  Dvindən  ayrılıb  Paytarakana  verilməsi,  onların Atropatenaya  qatılması 
və adlarının ermənilərlə bir çəkilməsi üçün İran şahı Xosrova müraciət etdi. Onun 
müraciəti qəbul olundu və şahın əmri yerinə yetirildi" (25, 28). 
Bütün VIII əsr ərzində Sünik Albaniyanın müstəqil vilayəti olaraq fəaliyyət 
göstərir və Kilsə ierarxiyasına görə Mitropolit rütbəsində Alban katolikosluğu tabe 
olur. Bu dövrdə yüksək nüfuz sahibi olan Albaniyanın knyazı CavanĢir "Syünik 
vilayəti knyazının Aruncan  nəslindən özünə qız  seçib onunla evləndi"  (88, II 
kitab XIX fəsil). 
Bu izdivac Sünik-Alban ittifaqını daha da möhkəmləndirdi. 

43 
 
O  dövrdə  Syünikin  ən  böyük  yaĢayıĢ  məntəqələri  Naxçıvan 
(Vaspurakan),  Ordubad  (Qoxtan),  ġəki  qalası,  ġalat,  Çquq,  Qoroz,  Kapanat 
və s. olmuĢdur (211, II, 12). 
 
Alban xalqı, Sünik xalqı 
 
Qədim  mənbələrdə  Qafqaz  Albaniyasının  və  Sünik  (Sisakan)  knyazlığının 
əhalisindən danıĢarkən, adətən, "alban xalqı", "sünik xalqı" ifadəsi iĢlədilir. Bu 
ifadə Albaniyanın və Syünikin əhalisini qonĢu dövlətlərdən fərqləndirir, yəni fars, 
yunan,  erməni,  yaxud  gürcü  olmadığını  göstərsə  də,  əslində,  Albaniyada,  yaxud 
Sünikdə  yaĢayan  insanların  (etnosların)  kimliyi  barədə  heç  nə  demir.  Nə  qədim 
keçmiĢdə,  nə  sonralar,  nə  də  müasir  dövrdə  heç  bir  dövlətin  əhalisi  yalnız  bir 
millətdən, 
yaxud  bir  etnosdan  ibarət  olmamıĢdır.  Ġndiki  Ermənistan 
respublikasından  baĢqa  belə  bir  dövlət,  yəqin  ki,  dünyada  yoxdur.  Bu  isə 
anomaliyadır, milli Ģikəstlik, baĢqa xalqlara inamsızlıq və nifrətdən doğan erməni 
eqoizmi, özünü tədric və özünü məhvə aparan milli məhdudluqdan yaranan siyasi 
korluqdur. 
Təbii  ki,  nə  Alban  xalqı,  nə  Sünik  xalqı  monoetnos  olmamıĢlar.  "Alban 
xalqı"  və  "Sünik  xalqı"  ifadələri  isə  sadəcə  həmin  ərazidə  yaĢayan  insanlar 
mənasındadır;  Ġndiki  azərbaycanlı,  amerikalı,  iranlı,  suriyalı  və  s.  mənalarda 
olduğu kimi. 
Sünik salnaməçisi Stefan Orbeliyan yazırdı:  "Onun zamanında Sünikdə  və 
Arsaqda  sünik  və  arsaq  dilində  danıĢırdılar".  Erməni  tarixçiləri  Stefanın  erməni 
olduğunu  iddia  edirlər.  Hərçənd  ki,  bu  fikir  çox  Ģübhəlidir,  amma,  gəlin  bunu  bir 
həqiqət  kimi  qəbul  edərək  Stefanın  məntiqini  izləyək:  Sünikdə  yaĢayan  erməni 
müəllifi  öz  əsərində  aydın  yazır  ki,  Sünikdə  onun  yaĢadığı  zaman  Sünik  dilində 
danıĢdılar. Diqqət edin: erməni dilində yox, sünik dilində! 
Sünikin,  eləcə  də,  bütövlükdə  Albaniyanın  erməni  torpağı  olduğunu  sübut 
etmək  üçün  dəridən-qabıqdan  çıxan  erməni  alimləri  N.Adons  və  S.Malxasyans 
tarixi  və  elmi  dəlillər  qarĢısında  aciz  qalaraq, belə  bir  yarımetiraf  etməyə  məcbur 
olmuĢlar:  "Bu  şübhəsizdir  ki,  Ermənistanın  Alban  əyaləti  Sünik  əhalisinə  görə 
Mərkəzi Ermənistandan fərqlənirdi. Sünikin tayfa xüsusiyyətləri həmsərhəd dağlıq 
ölkələrindən bura olan ardıcıl köç axını ilə müəyyənləşirdi" (146, 106). 
Erməni  müəllifləri  bu  qənaətə  gələrkən  nadir  hallarda  olsa  belə,  "tarixin 
məhkəməsi" qarĢısında "yalnız və yalnız həqiqəti" söyləyiblər. 
Son  vaxtlara  qədər  (indi  oranın  etnik  tərkibindən  xəbərimiz  yoxdur) 
Zəngəzur - xüsusilə, Sisyan və Qafan ermənilərinin nitqi Yerevan ermənilərindən 
xeyli fərqlənirdi. Hətta Sisyanın dağ kəndlərindən olan yaĢlı ermənilər danıĢırdılar 
ki, onların danıĢığını Yerevan və Leninakan (indi Gümri) erməniləri baĢa düĢmür. 
"Həmsərhəd dağlıq ölkələrdən Sünikə  köç  axını barədə  də  Adons və  Malxasyans 
haqlıdırlar,  yalnız  "kiçik"  bir  istisna  ilə:  dağlardan  Böyük  Qafqazın  o  üzündən 

44 
 
Cənubi Qafqaza, o cümlədən Sünikə  köç VIII əsrdə deyil, eradan öncə VII əsrdə 
gəlməyə  baĢlamıĢ  və  zaman-zaman,  ta  səlcuqlara  və  monqollara  qədər  davam 
etmiĢdir. Bu isə  tarixdə  "böyük  köç" adlanan türk axınının  Altaydan  və  Tibetdən 
Avropanın o baĢına kimi gedib çıxan, dünyanın mənzərəsini, xasiyyətini və qanını 
dəyiĢən  Atilladan  Teymuradək  davam  edən  türk  epoxasının  balaca 
Zəngəzurda əks-sədası idi. 
Sisyan azərbaycanlılarının belə bir sözü var: "Qəməranlı görmüĢük, beləsini 
yox".  Ġnsan  haqqında  mənfi  mənada  deyilmiĢ  bu  ifadə,  həmin  Ģəxsin  keyfiyyət 
xüsusiyyətləri ilə yanaĢı, qeyri-ordinar xüsusiyyətə malik tayfanın - qəmərlilərin - 
kimmerlərin haqqında, sisyanlıların onlara ta qədimdən bələdliyi haqqında dolğun 
informasiya verir. 
Zəngəzurda tez inciyən, küsəyən, qaynayıb-qarıĢmayan adam haqqında belə 
deyirlər: 
- "Filankəs çox dudurqayı adamdır". 
Nədir bu dudurqayı sözü? 
"Dudurqayı"  -  sifətdir. Ġsimdən düzəldilmiĢ  sifət.  Özü də  xüsusi isimdən  - 
Dudurqa  tayfasının  adından.  Dudurqa  24  oğuz  tayfasından  biridir.  Özü  də  bunu 
təkcə biz demirik, Mahmud KaĢkarlı (XI əsr) deyir, RəĢid Əd-din (XIV əsr) deyir, 
Əbülqazi (XVII əsr) deyir, bütün oğuz tarixi, bütün "Oğuznamə"lər deyir. Amma 
nə  Zəngəzur  erməniləri,  nə  Ġrəvan,  nə  Gümrü,  nə  Türkiyə,  nə  Suriya  erməniləri 
"dudurqa" sözünü anlamazlar, ən azı ona görə ki, Zəngəzurun qədim sakinlərindən 
olan  dudurqa  oğuzlarının  ermənilərə  aiddiyyəti  yoxdur.  Zəngəzur  torpağının  özü 
kimi. 
Syünikdə Ptolomeyin əsərlərində adı çəkilən mard (türkcə mərd-igid, cəsur, 
ədalətli  anlamındakı  söz  ermənilərdə  "mart"  -  adam,  kiĢi  anlamındakı  söz,  çox 
güman  ki,  mard  tayfaları  ilə  bağlıdır),  uz  (Sisyandakı  Uz  və  Murxuz  kəndləri, 
Qarabağda  Çiraquz,  Maqavuz),  Ud  (Urud,  Vaqud,  Ağud,  Kurud  və  s.  kəndlər), 
Hun  (Qafan  rayonunda  Hünüd,  Qubadlıda  Qunnalı,  Gorusda  Xunzirək)  tayfa  və 
qəbilələri  ta  bineyi-qədimdən  yaĢamıĢ,  zaman-zaman  bir-biri  ilə  həmçinin  eradan 
öncə  buraya  gəlmiĢ  türk  tayfaları  (prototürklər)  və  bizim  eranın  XI  əsrində,  o 
cümlədən,  Qafqazı  da  əhatə  edən  böyük  bir  imperiya  yaratmıĢ  Səlcuq  türkləri 
(oğuzlar)  ilə  qaynayıb-qarıĢaraq  Ģübhəsiz  ki,  islam  dininin,  ərəb  və  fars 
mədəniyyətinin  təsiri  altında  keyfiyyətcə  yeni  bir  etnosu  -  müasir  Azərbaycan 
türkünü formalaĢdırmıĢlar. 
Yoxsa  ki,  albanlar,  yaxud  sünik  xalqı  islamı  qəbul  edəndən  sonra  səlcuq 
oğuzlarının, səfəvilərin  və  osmanlıların təsiri ilə türkləĢmiĢlər  fikri olduqca səhv, 
antitürk və ermənipərəst bir fikirdir. 
 
 
 

45