Ġdeya və layihə müəllifi



Yüklə 4,78 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/36
tarix31.01.2017
ölçüsü4,78 Mb.
#7262
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   36

TARĠXDƏN QOCA TORPAQ 
 
Məlumdur ki, Azərbaycan insanın, bəşəriyyətin beşiyi olan nadir ölkələrdən 
biridir.  Burada  həyat  çox  erkən  yaranmışdır  və  Azıx  mağarasında  tapılmış 
azıxantrop  Azərbaycanın  ən  qədim  ibtidai  insan  məskənlərindən  biri  olmasını 
sübut edir. Qobustandakı və Gəmiqayadakı qayaüstü təsvirlər və petroqliflər, Kür-
Araz  və  Xocalı  mədəniyyətlərinə  aid  maddi-mədəniyyət  nümunələri,  Kurqan 
tapıntıları  sübut  edir  ki,  hətta  miladdan  əvvəlki  minilliklərdə  də  Azərbaycanda 
inkişaf etmiş mədəniyyət mövcud olmuşdur. 
Heydər ƏLĠYEV 
 
Qafqazın  dünyada  ən  qədim  insan  məskənlərindən  biri  olması  elmi  fakt 
kimi çoxdan təsdiq olunmuĢ tarixi həqiqətdir. Təbii ki, sürü halından icmaya, yəni 
cəmiyyətə  keçənə  qədər  insan  aləmi  uzun  bir  tarixi  dövr-evolyusiya  prosesi 
yaĢamıĢdır  və  Qafqazın  da  hər  yerində  insan  populyasiyası  eyni  vaxtda 
məskunlaĢmamıĢdır.  Ġnsan  özünü  dərk  edəndən  və  ətrafdakı  digər  canlılardan 
özünün  keyfiyyət  fərqini,  yəni  nitq  və  Ģüur  fərqini  anlayandan,  canlı  aləmin  ən 
elitar  nümayəndəsi  Homo  sapiens  mərhələsinə  qədəm  qoyandan  sonra  təbiətə 
uyğunlaĢmaqla  yanaĢı,  ətraf  mühiti  özünün  maraqlarına  uyğunlaĢdırmağa,  təbii 
seçmə yolu ilə gedən mübarizədə Ģüurun və təcrübənin verdiyi üstünlükdən istifadə 
edərək öz həyatı üçün daha əlveriĢli mövqelər əldə etməyə baĢladı. Ġbtidai insanlar 
yaĢayıĢ  yerləri  seçərkən  qida  və  su  mənbələrinin  bolluğunu,  həyatın 
təhlükəsizliyini,  xüsusilə,  digər  icmaların  hücumlarından  müdafiə  imkanlarının 
geniĢliyini  yayın  istisindən,  qıĢın  soyuğundan,  yazın  və  payızın  Ģiddətli 
yağıĢlarından qorunmağı mümkün edən təbii Ģəraiti nəzərə alırdılar. 
Belə Ģərait üçün isə ən əlveriĢli yer dağlıq və dağətəyi ərazilər sayılır. Təbii 
istehkamların - kaha və mağaraların, gizlənməyə və daldalanmağa etibarlı səngər 
rolu  oynayan  nəhəng  qayaların,  yağıĢ  suyunu  dolça  kimi  yığıb  saxlayan  iri 
çalaları  olan  sal  daĢların,  keçilməz  sıx  meĢələrin,  gur  bulaqların  və  dumduru 
çayların  bol  olduğu  Zəngəzur  ərazisi  bu  mənada  ilk  insanların  məskunlaĢması 
üçün ən əlveriĢli regionlardandır. Ona görə də, bütün kiçik Qafqaz sıra dağlarının 
ətəkləri kimi Zəngəzur silsiləsi də ilk insan məskənlərindən sayılır. Zəngəzurun 
ilk insan məskənlərindən olmasını sübut edən tarixi abidələr,  arxeoloji tapıntılar 

31 
 
kifayət qədərdir. Bunların bəziləri haqqında ətraflı danıĢmağı lazım bilirik. Çünki, 
Azərbaycan  oxucusunun  Zəngəzurun  qədim  tarixi  haqqında  bilgiləri  ya  çox  cüzi, 
ya da yox dərəcəsindədir. 
 
ġəki qayaüstü təsvirləri (Uxtasar) 
 
Sisyan rayonunun ġəki kəndinin iki min ilə yaxın və bəlkə də daha çox yaĢı 
vardır.  ġəki  sözü  eramızdan  əvvəl  VII  əsrdə  Qafqaza  gəlmiĢ  saka  (saqat)  türk 
boyunun  adı  ilə  bağlıdır.  (46,  439)  Ötən  əsrin  40-50-ci  illərində  ġəki  kəndində 
tapılan qayaüstü Ģəkil abidələri Zəngəzurun qədim tarixinə bir daha iĢıq saldı (168, 
112). 
Sisyan  rayonunun  ġəki  və  Sarnaqunk  (1946-cı  ilədək  Saybalı)  kəndlərinin 
yaylaq  yerləri  sayılan  (dəniz  səviyyəsindən  3000-3300  m.  hündürlükdə  yerləĢən) 
Dəvəboynu  (ermənicə  Uxtasar)  və  Təgəzür  dağlarında  iri  sal  qayalar  üzərində 
müxtəlif  quĢ,  heyvan,  ox,  kaman  Ģəkilləri  cızılmıĢ  bu  qayaüstü  rəsmlər  eyni  ilə 
Qobustan  və  Gəmiqaya  abidələrinin  oxĢarıdır.  Bu  abidələrin  təxminən  eradan 
əvvəl IV-V minilliyə aid olması güman edilir (189). 
Lakin,  bizi  maraqlandıran  məsələ  təkcə  ġəki  kəndində  7  min  il  öncə  insan 
yaĢaması  faktı  deyildir.  Bizi  maraqlandıran  odur  ki,  ġəki  kəndindəki  qayaüstü 
Ģəkillər  Naxçıvandakı  Gəmiqaya  təsvirləri  ilə,  Kerç  yaxınlığındakı  Kül  oba 
kurqanındakı  qayaüstü  Ģəkillərlə,  Qazaxıstan,  Sibir-Altay,  Urmiya,  Volqa  ətrafı 
və  s.  yerlərdə  tapılmıĢ,  türk  soyu,  türk  kökəni,  türk  totemi  ilə  bağlı  abidələrlə 
oxĢardır.  Məlumdur  ki,  dünyada  atın  əhliləĢdirilməsi,  atın  minik,  nəqliyyat,  yük 
daĢıma,  qida  vasitəsi  kimi  geniĢ  istifadəsi  türk  tayfalarının  adı  ilə  bağlıdır.  At 
südündən  hazırlanan  sərinləĢdirici  içkini  -  qımızı  türk  xalqlarından  baĢqa  heç  bir 
xalq  içmir.  Məhz  buna  görə  qədim  tarixi  mənbələrdə  hər  hansı  türk  dilli  tayfanı 
xarakterizə  edəndə,  digər  əlamətlərlə  yanaĢı  "qımız  içənlər"  ifadəsi  də  iĢlənirdi. 
Qədim  yunan  tarixçisi  Strabon  yazırdı:  "Köçəri  Skitlər  içində  kumıs  içən  boylar 
var ki, onlar öz ədaləti ilə başqalarından yüksəkdirlər" (12; 6, 3, 9). 
Bizi  maraqlandıran  odur  ki,  ġəki  abidələrinin  yarandığı  yerlər  də 
(Zəngəzur və ġəki), Qobustan abidələrinin ətrafları da (Pirsaat və Sanqaçal) qədim 
türk boyları Saqatların (sakların) və Zəngilərin adı ilə bağlıdır. 
Bizi maraqlandıran odur ki, türk tayfalarının ən qədim inanclarından biri 
(onqon)  tibet  öküzüdür  və  həmin  Ģəkil  ġəki  qayaüstü  təsvirlərində  öz  əksini 
tapmıĢdır. 
Bizi  maraqlandıran  odur  ki,  eradan  əvvəl  IV-III  minilliklərdə  tunc 
dövründən dəmir dövrünə  keçid türkdilli xalqlardan baĢlayıb və onların ilk dəmir 
aləti  kimi iĢlətdikləri ox ucluqları  olubdur ki,  həmin dəmir uclu oxların qayaüstü 
təsvirləri ġəki abidələrində bu günümüzə gəlib çıxmıĢdır. 
Bizi  həm  də  daha  çox  qayğılandıran  odur  ki,  Pavel  Safoyan  adlı  bir 
erməni  alimi-biəməl  hələ  Sovet  hakimiyyəti  vaxtında  15-20  qayaüstü  təsvirlərə 

32 
 
Nüvədi kitabələri. 
 
dair 3 cild foto-albom düzəldir, onları bir neçə dilə tərcümə edir və belə bir cəfəng 
iddia  irəli  sürür  ki,  ġəki  qayaüstü  abidələri  erməni  xalqına  məxsusdur,  həm  də 
bütün  Qafqazdakı  qayaüstü  təsvirlər  məhz  ġəki  abidələrinin  təsiri  altında 
yaranmıĢdır - bizim alimlərimiz isə düz qırx ildir ki, susurlar. 
Susmamaq üçün heç də böyük alim olmaq gərək deyil, sadəcə böyük ürəyə 
malik təpərli türk olmağımız kifayətdir ki, belə iftiralara cavab verək. Əsasımız isə 
kifayət  qədərdir;  əvvəla,  eradan  əvvəl  III  minilliyə  qədər  Zəngəzurda  Maday 
(Midiya)  dövləti  hakim  olub  ki,  bu  dövlətin  ermənilərə  dəxli  yoxdur.  E.ə.  III 
minillikdən  baĢlayaraq  ta  islamın  gəliĢinə  qədər  Sisakan  (Syünik)  bölgəsi  Alban 
knyazlığı olub ki, bunun da ermənilərə dəxli yoxdur. Ġkincisi, təxminən 6 min illik 
böyük bir dövrü əhatə edən 750-dən artıq Qobustan qayaüstü təsviri necə ola bilər 
ki,  ondan  sonra  yaranan  və  iki  minilliyi  əhatə  edən  15-20  ədəd  ġəki  abidəsinin 
təsiri altında yaransın? 
ġəki  qayaüstü  təsvirlərindən  danıĢarkən  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  həmin 
dövrə aid petroqliflərə Zəngəzurda çox yerdə rast gəlinir. Urud kəndində Gığı dərə 
deyilən  yerdə  4-5 iri  sal  qaya üzərində  eyni ilə belə  öküz  və  at təsvirləri  var idi. 
Eyni zamanda Qafan və Meğri rayonlarında da tədqiq edilməmiĢ qədim dövrə aid 
qaya üstü təsvirlərin olması barədə məlumatlar vardır. 
 
Nüvədi kitabələri 
 
Zəngəzurun qədim insan məskəni olmasını, bu insanların mənĢəcə kimliyini 
bir daha təsdiq edən qiymətli maddi abidələrdən biri də Nüvədi kitabələridir. Bu 
kitabələri  aĢkar  edən,  onları  iĢığa  çıxardan,  vətəni  tərk  etmək  məcburiyyətində 
qalanda  həmin  daĢ  kitabəni  də  kürəyində  Bakıya  gətirən,  elmi  diskusiyaların 
mövzusuna çevirən qeyrətli vətən oğlu, cəfakeĢ ziyalı 
və  qələm  sahibi  Həmzə  Vəlinin  ruhuna  rəhmət 
diləyərək  onun  "Nüvədi  kitabələri"  kitabından  bəzi 
parçaları burada verməyi gərəkli sayıram: 
1985-ci  ildə  Nüvədi  kəndinin  Qarqadaşı  adlı 
dağında  bir  naməlum  yazı  həkk  olunmuş  daş 
parçasına  rast  gəldim.  Daşın  bir  hissəsinin  sındığını 
təyin  edib  itmiş  parçanı  axtarmağa  başladım.  Bu 
axtarışla altı belə yazılı kitabəni də tapdım. Yazı eyni 
rəngdə  olan  olduqca  möhkəm  bazalt  daşlara  həkk 
olunmuşdur.  Təəssüf  ki,  bu  qədim  kitabələrin  daş 
səhifələri  uçub  dağılmış,  əksəriyyəti  itib-batmışdır.  Yazılar  üzərində  heç  bir  iş 
aparılmamış  adi  daşlarda  həkk  edilmişdir.  Kitabələrin  ən  böyüyünün uzunluğu  1 
m, eni 70 sm, kiçiyinin uzunluğu 40 sm, eni 32 sm-ə çatır. 
İndiyədək  məlum  olan  Şumer,  Sinay,  Xannaney-Finikya,  Hörmüz,  Ərrindi, 
Diskoridos, Kəsəc, Aramey, Qədim Yunan, Pəhləvi, Filados, Uyğur, Soqd, Monqol 

33 
 
və  "Alban"  (Arran)  əlifbaları  ilə  müqayisəli  araşdırmalar  göstərir  ki,  Nüvədi 
Qarqadaşı kitabələrindəki yazı bunların heç birinə oxşamır. Eyni bir işarənin bir 
neçə daşda təkrarı və bir daşdan digərinə adlayan yazı güman etməyə əsas verir ki
vaxtilə divar kimi düzülmüş üzü hamar daşların hamısında yazı varmış. Yan-yana 
divar kimi təbii hörülmüş daşların tədricən uçub-dağıldığı və ya qəsdən dağıldığı 
bu  kitabələrin  bəzilərinin  dığırlanıb  uzaqlara  düşdüyü  məlum  olur.  Kitabələrin 
yazılarından  təyin  etmək  olur  ki,  bəzilərindəki  yazılar  sağdan  sola,  bəzilərində 
yuxarıdan aşağıya, bəzilərində yuxarıdan sağa və təkrarən sola yazılmışdır. 
Daşların  oyma  texnikası  barədə  söz  söyləmək  çətindir.  Çox  güman  ki, 
yazılar  biz  şəkilli  metal  alətlə  oyulmuşdur.  Diqqətlə  baxanda  oyuqların  içində 
alətin  biz  şəkilli  ucunun  yerləri  bilinir.  Yazıların  hər  yerində  eni  0,2-0,3  sm, 
dərinliyi isə 3-4 mm-ə çatır. 
Yazıların oxunması üçün ilk  növbədə  onun hansı xalqa  mənsub olduğunu, 
hansı  dildə  yazıldığını  aydınlaĢdırmaq  lazımdır.  Bunun  üçün,  ilk  tutarlı  dəlil 
kitabənin tapıldığı dağın adıdır. - QarqadaĢı dağı. 
Nüvədi  "QarqadaĢı  abidəsi"  Azərbaycan  xalqının  (türkdilli  xalqının)  ən 
qədim  yerli  əcdadı  olan,  Cənubi  Zaqafqaz  və  Orta  Asiya  ərazilərində 
məskunlaĢmıĢ  qarqarlara  məxsusdur.  Kitabənin  dili  türk  mənĢəlidir.  Yazılarda 
ġumer  sözü  də  iĢlənmiĢdir.  Bu  da  kitabənin  qədimliyinə  dəlalət  edir  (63, 13; 15; 
18). 
QoĢundaĢ abidəsi 
 
Bu daĢ abidə  eramızdan öncə ikinci  minilliyə  aid olub. Sisyan rayonunda, 
köhnə  Qarakilsə  kəndi  (indiki  Sisyan)  ilə  Qızılcıq  kəndinin  arasındakı  yastı 
təpəlikdə  yerləĢir.  QoĢundaĢ  abidəsi  çoxlu  sayda  yerə  bitili  və  dik  dayanmıĢ 
nəhəng  daĢlardan  ibarətdir.  DaĢlar  dairəvi  formada  sanki  iki  min  il  öncə  nəhəng 
insanların fövqəl-insan qüvvəsi ilə yerə "sancılmıĢdır". 
DaĢların  hündürlüyü  təxminən  1,5-2,2  m,  eni  60-80  sm-dir.  Bəzi  daĢların 
üzərində  bir,  ya  bir  neçə  dəlik  açılmıĢdır.  Çox  güman  ki,  bu  dəliklər  həddindən 
artıq ağır olan daĢların qoĢqu qüvvəsi ilə dartılması üçün nəzərdə tutulmuĢdur. 
DaĢ  dairənin  içərisində  alçaq  kurqan  vardır.  Bu  ərazidə  bir  neçə  yerdə 
qazma damların qalıqları indi də qalmaqdadır. Damların divarları iri ağır qayalarla 
kifayət qədər səliqəli hörülmüĢ, üstü nəhəng sal daĢlarla örtülmüĢdür. 
Sisyan  azərbaycanlıları  arasında  yayılmıĢ  bir  rəvayətə  görə  bu  yerlərdə 
vaxtilə  çox  nəhəng  və  güclü  insanlar  yaĢamıĢlar.  Bu  insanlar  oğuzların  ulu 
babaları imiĢlər. QoĢundaĢ isə bir döyüĢdə həlak olmuĢ əsgərlərin qəbirləridir. DaĢ 
dairənin  içərisindəki  kurqanlar  isə  qoĢun  baĢçılarına  məxsusdur.  QoĢundaĢ 
abidəsinin  ətrafında  aparılan  qazıntı  zamanı  burada  müxtəlif  insan  sümükləri, 
məiĢət və döyüĢ alətləri tapılmıĢdır (184). 

34 
 
Bir para erməni alimləri isə QoĢundaĢı qədim rəsədxana hesab edirlər. Guya 
ki,  2000  il  öncə  burada  qeyd  olunan  daĢların  köməkliyi  ilə  (?!)  ayı  və  günəĢi 
müĢahidə edirlərmiĢ. 
Ancaq  QoĢundaĢın  hansısa  astronomik  məqsədlərlə  yaradılması  fikri  ağıla 
batan deyildir. Ən azı ona görə ki, bu yer çox vaxt dumanla örtülü olur, həm də o 
qədər də hündürlükdə deyildir və ayın, yaxud günəĢin daĢlar vasitəsilə müĢahidəsi 
barədə  hələlik  elmə  məlum  olan  təcrübə  yoxdur.  Digər  tərəfdən  əgər  bu  daĢlar 
astronomik  rəsədxana  məqsədi  daĢıyırdısa,  onda  kurqanlar  qəbirlər  və  yaĢayıĢ 
məntəqələrinin qalıqları və s. elmi faktlar bu fikri nəinki təsdiq etmir, əksinə belə 
gümanları daha da zəiflədir. 
QoĢundaĢ abidələri barəsində daha bir ibrətamiz hekayət də vardır: 
Deyilənlərə görə çox qədim zamanlarda Sisyanda həddindən artıq zalım bir 
padşah  yaşayırmış.  Bu  zalımın  zülmündən  cana  doyan  rəiyyət  Tanrıya  üz  tutub 
yalvarır  ki,  "bizi  ya  quş  elə,  ya  daş  elə,  təki  bu  əzabdan  qurtar".  Tanrıdan  səda 
gəlir  ki,  quş  olmaq  istəyənlər  gərək  birdəfəlik  uçub  getsinlər  və  bir  daha  bu 
torpağa  qayıtmasınlar.  İnsanların  bir  hissəsində  vətən  məhəbbəti  üstün  gəlir. 
Onlar  quş  olub  vətənsiz  yaşamaqdansa,  daş  olub  Ana  yurdda  qalmağı  üstün 
tuturlar  və  halay  vurub  Tanrıya  dua  etdikləri  yerdəcə  daş  surətində  əbədiyyətə 
qovuşurlar". 
Öz soy-kökü ilə Sisyan torpağına bağlı olan xalq Ģairi ulu Məmməd Arazın 
"Vətən  daĢı  olmayandan  Olmaz  ölkə  vətəndaĢı",  -  deyərkən  yəqin  ki,  gözlərinin 
önündən qədim Zəngəzurun QoĢundaĢ abidələri gəlib keçmiĢdir. 
QuĢa dönmək kiĢi sənəti deyildir! QoĢundaĢca da olmadıq! 
Tanrı günahımızdan keçəcəkmi? 
 
ĠĢıqlı dağı və Nuh əfsanəsi 
 
Bizim  tərəflərdə  naməlum  tarixlərdən  bəri  dillərdə  dolaĢan  bir  əfsanə  də 
olduqca məĢhurdur. Bu Zəngəzur silsiləsinin Sisyan ərazisindəki ən yüksək zirvəsi, 
baĢı buludlardan yuxarı dayanan ĠĢıqlı dağı, Nuh tufanı və Nuhun gəmisi haqqında 
əfsanədir. 
Yerin  üzünü  su  alanda  Nuh  peyğəmbər  hər  canlıdan  bir  cütünü  götürüb 
özünün  düzəltdiyi  tufanlara  sinə  gərmək  qüdrətində  olan  sehrli  gəmisinə  minir. 
Dalğalar gəmini batıra bilmir və Nuhun gəmisi günlərin birində bir dağ zirvəsinə 
toxunur. Qəfil zərbədən sarsılan Nuh peyğəmbər deyir: 
 
- Nə ağır dağdır! 
 
O gündən bu dağın adı Ağrı dağ qalır. 
Bir az keçmiĢ, gəmi baĢqa bir dağla toqquĢur. Nuh bu dəfə belə deyir: 
-  Ġnan ki, dağdır. Türklər bu dağı "Ġlanlı dağ" adlandırırlar. 
Nəhayət, gəmi iĢıqlı bir dağın zirvəsində dayanır. Nuh peyğəmbər ilk dəfə 
burada iĢıqlı dünyaya çıxaraq, torpağa qədəm basır və deyir: 

35 
 
-  Nə iĢıqlı dağdır! 
Türklər bu dağın adını ĠĢıqlı dağ qoyurlar. 
ĠĢıqlı  dağı  buludlardan  yuxarı  olduğundan  onun  zirvəsində  həmiĢə  günəĢ 
parıldayır. Çox güman ki, "ĠĢıqlı" adı da elə buradan götürülübdür (110). 
Mən bilmirəm, tarixdə Nuh tufanı olubmu? 
Mən bilmirəm, tarixdə Nuhun gəmisi olubmu? 
Mən  bilmirəm,  ümumiyyətlə,  tarixdə  Nuh  adında  peyğəmbər 
yaĢayıbmı? 
Bildiyim  odur  ki,  ağlım  kəsəndən  eĢitdiyim  bu  əfsanənin  min  illərlə  yaĢı 
vardır.  Bu  bir  türk  əfsanəsidir.  Və  bu  əfsanədəki  dağ  adlarının  hamısı  təmiz 
Azərbaycan  türkcəsindədir.  Bu  əfsanə  min  illərcə  burada  yaĢamıĢ  Azərbaycan 
türkünün dünyaya mifik-fəlsəfi baxıĢının məhsuludur. 
Hərdən  mənə  elə  gəlir  ki,  içərisində  yaşadığımız  son  15  il  dədə-baba 
yurdlarımızı selə-suya qərq edən Nuh tufanıdır. Biz Qərbi Azərbaycan türkləri isə 
Nuhun gəmisinə - paytaxtı Bakı olan Ana Azərbaycana sığınmış bəşər övladlarıyıq. 
Bu  sehirli  gəmini  -  Azərbaycan  dövlətini  yaratmış  və  tufanların,  qasırğaların 
ağzından  böyük  məharətlə  qurtarmış,  milləti  işıqlı  dünyaya  çıxartmaq  üçün 
gecəsini-gündüzünə  qataraq,  yorulmadan  çalışmış  fövqəl  insan,  sözü  və  əməli 
işıqla  dolu,  Tanrının  xilaskarlıq  missiyası  ilə  Yer  üzərinə  göndərdiyi  Nuh 
peyğəmbər isə ümummilli liderimiz Heydər Əliyevdir. 
İnşallah,  o  gün  gələcək  ki,  biz  Ağrı  dağdan,  İlanlı  dağa,  oradan  isə  İşıqlı 
dağa  qədəm  basacağıq  və  Vətən  torpağının  müqəddəsliyi  qarşısında  diz  çökərək, 
deyəcəyik: 
- Biz, işıqlı dünyaya çıxdıq! 
 
SĠSAKAN SAKLARIN ÖLKƏSĠDĠR 
 
Azərbaycanın  taleyi  belə  gətirmişdir  ki,  coğrafi-siyasi  mövqeyinə  görə  o, 
həmişə sivilizasiyaların qovuşuğunda olmuş və istər Qərbin, istərsə də Şərqin çox 
güclü təsirini öz üzərində hiss etmişdir. 
Heydər ƏLĠYEV 
 
1920-ci  il  noyabrın  29-da  Sovet  Rusiyasının  hərbi  və  siyasi  dəstəyi  ilə 
sahəsi  9  min  kv.  km  olan  Ermənistan  Sovet  Sosialist  Respublikası  yaradıldı. 
Həmin il dekabr ayının 1-də  Azərbaycanın Zəngəzur vilayətinin ərazisinin böyük 
bir  hissəsi  -  Qafan,  Meğri,  Gorus  və  Sisyan  rayonları  "qonĢu  və  qardaĢ"  Sovet 
Ermənistanına  pay  verildi.  Naxçıvan  Azərbaycandan  ayrı  düĢdü.  Zəngəzur 
torpaqları itirildi, burada yaĢayan Azərbaycan türkləri taleyin umuduna buraxıldı. 
Zəngəzur ermənilərə verildi... 
Dərələyəz ermənilərə verildi... 
Ġrəvan ermənilərə verildi... 

36 
 
Göyçə ermənilərə verildi!!! 
Verildi və unuduldu. Verildi və hər Ģey bitdi, qurtardı, yaddan çıxdı. 
Təəssüf,  min  təəssüf  ki,  1920-ci  ildən  ta  1988-ci  ilə  qədər  Azərbaycan 
siyasəti,  Azərbaycan  elmi,  Azərbaycan  mədəniyyəti  Zəngəzuru,  eləcə  də  bütün 
Qərbi Azərbaycan torpaqlarını unutdu.  Zəngəzurun  nə  tarixi,  nə  etnoqrafiyası,  nə 
gələcək  taleyi  heç  kəsi,  hətta  ancaq  yaydan-yaya,  dincəlməyə  gələndən-gələnə 
buraya  dönən  Zəngəzur  ziyalılarını  da  düĢündürmədi,  hər  halda  lazımi  qədər 
düĢündürmədi. 
Yüz illərlə addım-addım məkrli niyyətlərini həyata keçirən erməni siyasəti 
isə fürsəti fövtə vermədi. Erməni tarixçiləri yeni bir tarix uydurdular. Zəngəzurun, 
Ġrəvanın  yalançı,  ermənipərəst  "tarixini"  yaratmağa  cəhd  göstərdilər  və  həmin 
cəhdlər bu gün də davam etməkdədir. 
Qədim  mixi  və  türk  yazılarının  güzgüdə  əksindən  özlərinə  əlifba 
düzəltdirdikləri  kimi,  qədim  türk  tarixini  də  güzgüdə  dünyaya  göstərərək  guya 
erməni "tarixi" yaratdılar. 
Ölünün üzünə güzgü tutarlar. Türkün tarixi isə ölü tarix deyil, dinamikada, 
inkiĢafda  olan  tarixdir.  Qılıncla  yazılan  tarixi  qələmlə  vərəqlərə  köçürməyə  uzun 
müddət vaxtımız olmayıb, son 200-250 ili isə letargiya yuxusuna getmiĢik və çox 
Ģeyi itirmiĢik. Ġndi isə oyanmaq, qalxmaq, geriyə dönüb baxmaq və sürətlə irəliyə 
getmək vaxtı gəlib çatmıĢdır! 
Ġndi  isə  gəlin  Zəngəzurun  qədim  tarixinə  baxaq,  ermənilər  kimi  güzgüdən 
baxmayaq,  sadəcə,  bir  az  günəĢ  iĢığı  salaq,  bir  az  elmin,  məntiqin  və  həqiqətin 
iĢığında bu qədim torpağın keĢməkeĢli həyatını izləyək. 
Bizim eradan əvvəl VII əsrdə türk dilli (prototürklər) sakların, kimmerlərin 
Cənubi Qafqaza, o cümlədən, indiki Zəngəzurun ərazisinə axını baĢladı. Sakların, 
kimmerlərin,  yerli  uti,  ud,  sod,  mar,  qarqar,  leq,  qel,  uz  və  s.  tayfalarla 
qaynayıb qarıĢmasından e.ə. IV əsrdə Alban dövləti yarandı (146, 42). Albaniyanın 
ərazisi  qərbdə  Ġberiya  (Gürzan)  və  Ərməniyyə  ilə,  ġimalda  Sarmatiya  (Dağıstan) 
ilə, ġərqdə və Cənubda Atropatena ilə həmsərhəd idi. Paytaxtı əvvəl Qəbələ, sonra 
isə  Bərdə  Ģəhəri  olan  Albaniya  dövlətinin  ən  böyük  vilayətlərindən  biri  Süni, 
yaxud  Sisakan  idi.  Bəzən  deyirlər  ki,  Süni  (Sünik)  bu  ərazinin  erməni 
mənbələrindəki  adı,  Sisakan  isə  farsca  adını  bildirən  sözdür.  Elə  buradaca  qeyd 
edək ki, həm Süni, həm də Sisakan sözü türk sözüdür. 
Eradan  əvvəl  IV  minillikdə  Çində,  indiki  uyğurların  yaĢadığı  ərazidə 
Syunnu adlanan türk tayfaları yaĢamıĢ, sonra bu tayfalar Orta Asiyaya, Qara dəniz 
sahillərinə  və  Qafqaza  yayılmıĢlar  (55,  77).  Bunlar  sak,  iskit,  yaxud  skif 
adlandırılan Saqa (Saqat) boyuna qohum tayfalar idilər. Saqaların e.ə. VII əsrdə 
məskunlaĢdığı  və  uzun  əsrlər  hökmran  olduğu  bir  ərazinin  Sünik  (sünilərin 
məskəni)  adlandırılması,  bu  yerlərin  Sis  (qədim  türkcə:  -  yaĢıl  meĢəli  dağlıq 
yaĢayıĢ  yeri)  +  Sak  (türk  tayfaları)  +  An  (məkan  bildirən  Ģəkilçi)  sakların 
yaĢadıqları, yaĢıl, meĢəli ərazi adlandırılması qədər təbii və məntiqi idi (42, 220). 

37 
 
Sisakan  nəinki  erməni  torpağı  olmayıb,  əksinə,  həmiĢə  erməni  çarlığı  ilə 
münaqiĢə vəziyyətində olan, onunla mübarizə aparan bir Alban vilayəti olmuĢdur. 
Ümumiyyətlə,  demək  olar  ki,  bu  torpaqlarda  (bütün  Qafqaz  ərazisində  - 
müəl:) üç min ilə yaxın dövrdə müstəqil bir dövlət olmamıĢdır. Həm gürcülər, həm 
ermənilər, həm albanlar və azərbaycanlılar, gah Bizans, gah Parfiya, gah Ġran, gah 
Ərəb, daha sonralar isə Türk (moğollar, səlcuqlar, teymurilər, səfəvilər, osmanlılar) 
imperiyasının tabeliyində ən yaxĢı halda, yarım asılı vəziyyətdə olmuĢlar. 
Tarixi xronologiyaya nəzər salaq: 
E.ə VII əsr - Sakların və kimmerlərin (Saqat-qəmərlərin) Qafqaza gəliĢi 
E.ə 675-550-ci illər - Midiya (Maday) dövləti mövcud olmuĢ, Göyçə gölü 
də daxil olmaqla Kür-Araz aralığı bu dövlətin tərkibində olmuĢdur. 
E.ə 550-330-cu illər -  Əhəmənilər imperiyası dövrüdür ki, bu Ġran dövləti 
Ərməniyyəni,  ġərqi  Gürcüstanı,  Kür-Araz  çayları  arasındakı  əraziləri  iĢğal 
etmiĢdir.  Bisütun  kitabələrində  Əhəməni  hökmdarı  I  Daranın  adından  belə  bir 
məlumat yazılmıĢdır: 
"Mən ordu ilə Sak ölkəsinə, ucuşiş papaq qoyan saklara qarşı getdim. Çaya 
çatdım,  onu  ordu  ilə  keçdim.  Bundan  sonra,  sakları  darmadağın  etdim,  qalanını 
əsir tutdum. Skunxa adlı başçılarını tutub mənim yanıma gətirdilər. Mən başqasını 
onlara başçı təyin etdim, öz bildiyim kimi. Bundan sonra ölkə mənim oldu". 
Əhəmənilərin  hakimiyyətinin  son  dövrlərində  Albaniyadakı  xırda  tayfa 
ittifaqları  birləĢərək  Albaniya  dövlətini  yaratdılar.  Bu  dövlət  Əhəmənilərin 
hakimiyyətindən qismən asılı  idi, ona xərac verirdi və müharibə zamanı Əhəməni 
ordusunu hərbi dəstələrlə təchiz edirdi. Yarım müstəqil Alban dövləti gah tərəqqi - 
gah  tənəzzül  edərək  bizim  eranın  VIII  əsrinə  qədər  (705-ci  il)  -  Ərəb  xilafətinin 
Qafqaza gəliĢinə qədər mövcud olmuĢdur. 
E.ə  III  əsr  -  b.e  226-cı  ilinədək  Qafqazın  bir  çox  əraziləri,  o  cümlədən, 
indiki Zəngəzurun ərazisi Parfiya padĢahlığının tabeliyində olmuĢdur. 
Yüklə 4,78 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin