Ġdeya və layihə müəllifi

MuĢeq, Sünik sərkərdəsi Qriqori isə həlak oldular. 
Burada  haĢiyəyə  çıxaraq  qeyd  etmək  istəyirik  ki,  bir  çox  ərəb  və  fars 
mənbələri Süniki (Sisakanı) ayrıca dövlət kimi göstərir, onun Ərməniyyə, Ġberiya 
və  Albaniya  ilə  bir  səviyyədə  olduğunu  qeyd  edirlər.  Amma  nədənsə  bizim  bəzi 
tarixçilərimiz  istər  Sovet  dönəmində,  istərsə  də  indi  Süniklə,  Zəngəzurla,  bağlı 
məlumatları daha çox erməni mənbələrindən axtarmağa həvəs göstərirlər. Özləri də 
bilə-bilə  ki,  ermənilərin  tarixi  də,  mahiyyəti  də  özləri  kimi,  "Böyük 
Ermənistan"ları kimi saxtadır. 
Ərəblərin  Qafqaza  gəliĢi  bir  tərəfdən  yeni  ideologiya,  yeni  qaydalar 
gətirərək, sasani zülmü altında var-yoxdan çıxan əhalinin maddi vəziyyətinə, qısa 
müddətə  olsa  da,  müsbət  təsir  göstərsə  də,  digər  tərəfdən  Albaniyanın  və  Sünik 
Knyazlığının  süqutuna  səbəb  oldu.  Məsələ  burasındadır  ki,  ərəblər  islam  dininin 
təkallahlılığı  qəbul  etməyən,  zərdüĢtiliyə,  atəĢpərəstliyə,  buddizmə  sitayiĢ  edən 
əhali  arasında  məcburi  qaydada,  qılınc  gücünə  yayırdılarsa  ("qılınc  müsəlmanı" 
ifadəsi  də  buradan  götürülmüĢdür),  təkallahlılığı  qəbul  etmiĢ  xristianlar  və 
yəhudilər  üçün  belə  bir  məcburiyyət  yox  idi.  Ərəblər  onları  "Əhli  əl-kitab" 
adlandırır  və  bu  dinlərə  hörmətlə  yanaĢırdılar.  Qeyri  -  müsəlman  dindarlardan 
əlavə olaraq din vergisi - cizyə alırdılar (169, 196). 
Bütün  dövrlərdə  asanlıqla  Ģəraitə  uyğunlaĢa  bilən  və  ən  ağır  vəziyyətdən 
belə  öz  xeyri  üçün  istifadə  etməyi  bacaran  ermənilər  ərəb  xilafətinin  Qafqaza 
gəliĢindən də olduqca məharətlə istifadə etdilər. 
Uzun müddət (dörd yüz ilə yaxın) nüfuz uğrunda alban kilsəsi (və ona tabe 
olan  Sünik  kilsəsi)  ilə  mübarizə  aparan  erməni  qriqorian  kilsəsi,  nəhayət,  ərəb 
xilafətinin köməyilə alban katolikosluğuna qurĢaqdan aĢağı zərbə endirə bildi. 
Qriqorian  keĢiĢləri  Dvindən  xilafətin  paytaxtına  dalbadal    müxtəlif 
danoslar,    alban    kilsəsinə    qarĢı  böhtan  dolu  məktublar  göndərərək,  diofizit 
məhzəbli  albanların  guya  Bizansla  gizli  əlaqələr  quraraq  xilafətə  qarĢı  üsyana 
hazırlaĢmaları  barədə  yalan  məlumatlar  yaymağa,  alban  katolikosluğunu  ərəb 
xilafətinə və islama düĢmən kimi qələmə verməyə baĢladılar. Özlərini xilafətin ən 
sədaqətli müttəfiqləri kimi qələmə verməyə müvəffəq olan erməni qriqorian kilsəsi 
alban katolikosluğunun məhv edilməsi və erməni kilsəsinə qatılması, yaxud tamam 
onun tabeliyinə verilməsi barədə xəlifəyə müraciət etdilər. 

62 
 
Həmin  dövrdəki  erməni  katolikosu  Ġlyanın  Xəlifə  Əbd  ül-Malik  ilə 
yazıĢması  erməni  məkrinin,  erməni  xəyanətinin,  erməni  hiyləgərliyinin  və 
alçaqlığının  bariz  nümunəsi  kimi  bu  gün  də  maraq  kəsb  edir  və  necə  iyrənc 
sifətlərə malik bir millətlə qarĢı-qarĢıya durduğumuzu bütün çılpaqlığı ilə bir daha 
bizə xatırladır. 
Həmin  məktublaĢmanın  bəzi  fraqmentlərini  bu  kitaba  daxil  etməyi  gərəkli 
sayırıq (Akademik Ziya Bünyadova istinadən (138, 94). 
 
Erməni katolikosu Ġlyanın Əbd ül-Malik Əmir Mömininə məktubu 
 
"Hökmdar Əbd ül-Malik Əmir Mömininə erməni katalikosu Ġlyadan: 
Qadir Allahın iradəsi ilə bizim tabe ölkəmiz sizə qulluq edir. Biz və Alban 
kilsəsi  bir  ilahi  İsa  dininə  etiqad  edirik.  Partav  taxtında  oturan  indiki  Alban 
katolikosu yunan imperatoru ilə sazişə girib, öz ibadətlərində onun adını çəkir və 
ölkəni məcbur edir ki, hamı dini etiqadda ona qoşulsun və onun himayəsini qəbul 
etsin. 
İndi qoy bu sizə məlum olsun, ta bu barədə qərar qəbul edəsiniz, çünki bu 
bədəfkarlıqda  onun  bir  əyan  qadın  həmfikri  də  vardır.  Böyük  hökmdar,  siz  öz 
hakimiyyətinizlə  əmr  buyurun,  onlar  Allaha  qarşı  işlədikləri  günah  üstündə 
müstəhəqq olduqları cəzaya çatsınlar". 
Erməni  katolikosu  Ġlyanın  məktubuna  Əbd  ül-Malik  Əmir  Mömininin 
cavabı: 
"Ey  Allahın  xadimi  və  erməni  xalqının  katolikosu  İlya,  sənin  səmimi 
məktubunu oxudum və sənə mərhəmətim olduğuna görə öz sədaqətli bəndəmi çoxlu 
qoşunla  göndərdim.  Əmr  etdik  ki,  bizim  hökmranlığımıza  qarşı  qiyam  edən 
albanlarda  sizin  dininizə  uyğun  dəyişiklik  edilsin.  Bizim  hökmü  bəndəmiz 
Partavda, sənin hüzurunda icra edəcəkdir: Nersesi və bədəfkarlıqda onun həmfikri 
olan  qadını  bir  zəncirə  bağlayacaq  və  elə  şahanə  mühakimə  edəcəkdir  ki,  onlar 
bütün qiyamçıların yanında rüsvay olsunlar". 
 
Erməni katolikosu Ġlyanın Partava gəlməsi;  
Nersesin cəzalandırılması 
 
Böyük  erməni  patriarxı  Albaniya  paytaxtı  Partava  gəlib,  böyük  kilsədə 
oturdu və əmr etdi ki, Nersesi onun hüzuruna gətirsinlər. Lakin Nerses gizlənmiĢdi 
və onu tapa bilmirdilər. Onda böyük din xadimi,  Alban knyazı ġeroy onun yaxın 
adamlarını  tutub  əmr  etdi  ki,  Nersesi  gətirsinlər.  Sonra  onu  böyük  yığıncağın 
ortasında  Ġlyanın  qarĢısına  gətirdilər.  Lakin  bu  aciz  adam  cavab  verə  bilmədiyi 
üçün padĢahın əmri ilə dəhĢətli əzab çəkdi,  həmin qadınla bir zəncirə  bağlanaraq 
addım-addım gəzdirildi və onların sürgün edilməsi qərara alındı. Nerses buna dözə 
bilmədi, 8 gün heç bir  Ģey  yemədi və öldü. O,  vəsiyyət etdi ki, özünü ayağındakı 

63 
 
zəncirlə  basdırsınlar.  Nerses  ġeroya  lənət  yağdırdı,  çünki  hakimiyyət  üstündə 
ġeroy  və  Sprama  arasında  baĢlayan  çəkiĢmədə,  o  (ġeroy),  Nerseslə  Spramanın 
məhv  olmasına  səbəb  oldu.  Nerses  pravoslav  məzhəbinin  patriarx  taxtında  14  il 
oturdu və 3 il yarım günahkar qaldı (688-704-cü illər). 
Bütün  bunlardan  sonra  dini  yığıncaq  həlim  adam  Simeonu  seçdi  və  onu 
Albaniyanın  katolikosu  etdi.  O,  ölkədə  Nersesin  hərc-mərcliyini  dayandırdı  və 
yolunu azmıĢ kilsəyə çoxlu həqiqi etiqad qərarı verdi. O, özünün Berdakor adlanan 
yay  iqamətgahında  əmr  etdi  ki,  Nersesin  bidət  dolu  bütün  kitablarını  sandıqlara 
doldurub Trtu (Tərtər) çayına atsınlar. 
Bu əhvalatı IX əsrin baĢqa (erməni) mənbəyi də təsdiq edir. "Böyük Yegiya 
öz  hikmət  və  mərdliyi  ilə  ismaililərin  amirapeti  (xəlifəsi  -  Z.B.)  Ömərə  məktub 
yazıb  ərz  etdi  ki,  "bizim  ölkədə  bir  yepiskop  və  onun  kimi  bir  qadın  (I  Varaz 
Trdatın arvadı Sprama - Z.B.) vardır; bunlar sizin böyük dövlətinizə tabe olmaqdan 
boyun  qaçırıb,  oxuduğumuz  dualarda  sizin  adınızı  çəkmək  məsələsində  bizimlə 
(erməni  kilsəsi  ilə  -  Z.B.)  bir  deyildirlər,  əksinə,  yunan  padĢahının  adını  çəkib 
ölkəmizi  onlara  vermək  fikrindədirlər.  Əgər,  təcili  surətdə  onları  aramızdan 
götürüb məhv etməsəniz, onlar vergi məsələsində və digər iĢlərdə tez bir zamanda 
böyük imarətə (Bizansa) tərəf keçərlər". 
Sonra  amirapet  bunu  oxudu  və  böyük  patriarxın  elçisinə  minnətdarlıqla 
hörmət  etdi  və  xadimlərindən  birini  göndərib  əmr  etdi  ki,  dərhal  həmin  Nersesi 
böyük qadınla birlikdə onun yanına göndərsinlər. 
O  gəldi,  hər  ikisini  tutub  zəncirlə  bağladı,  dəvələrə  mindirib  amirapetin 
yanına apardı. 
Az  sonra  xəlifənin  nümayəndələri knyaz ġeroyu və  Arranın bir çox knyaz 
və əyanlarını Suriyaya apardılar. 
Ərəb  xilafətinin  dəstəyi  ilə  erməni  kilsəsi  705-ci  ildə  Alban  kilsəsini 
monofizitləĢdirdi  və  özündən  asılı  vəziyyətə  saldı.  Alban  katolikosluğu  Bərdədən 
Amarasa köçürüldü, əhalinin tədricən qriqoriyanlaĢdırılması prosesi baĢlandı (106, 
16). 
Sonralar erməni kilsəsi Alban ruhanilərini tutduqları mövqelərdən sıxıĢdırıb 
çıxarmıĢ  və  ölkədə  ərəblərin  əlləri  çatmayan  dağlıq  yerlərdə  yaĢayan  albanları 
qriqoriyanlaĢdırmağa baĢlamıĢdı. Erməni ruhaniləri Arran kilsəsinin nüfuzunu yerli 
əhali arasında tədricən heçə çıxarmıĢ və ərəb hakimlərinin əli ilə albanların bütün 
ədəbi  abidələrini  dağıdıb  Alban  mədəniyyətini,  heç  olmazsa,  azacıq  xatırlada 
biləcək  hər  Ģeyi  məhv  etmiĢlər.  Bütün  bu  iĢlər,  təkrar  edirik,  əvvəlcə  xilafətin 
köməyi ilə, sonralar isə digər istilaçıların icazəsi və dəstəyi ilə görülmüĢdür. 
Xilafətin Bizans imperiyası kimi qüdrətli bir rəqibi var idi və bu rəqibə 
qalib  gəlmək  üçün  Xəlifə  Müaviyyənin  erməni  naxararlarının  və 
katolikosatının köməyinə ehtiyacı var idi. 
Məhz buna görə də VII əsrdə ərəb xilafəti erməni knyazlığına yumĢaq, belə 
demək mümkündürsə, dostcasına münasibət bəsləyirdi (169, 48). 

64 
 
661-ci  ildə  erməni  katolikosu  Nersesin  iĢtirakı  ilə  naxararların  yığıncağı 
çağırıldı  və  həmin  iclasda  ermənilər  ərəblərin  xeyrinə  fəaliyyət  göstərəcəklərini 
qərara aldılar (169, 48). 
Xəlifə  Əbd  ül-Malikin  fərmanı  ilə  VII  əsrin  sonunda  Alban  (və  Sünik) 
kilsəsi  erməni  Qriqorian  kilsəsindən  asılı  vəziyyətə  düĢdü  və  Alban  (eləcə  də 
Sünik) katolikoslarının təyinatı hüququ Dvin Qriqorian kilsəsinə verildi. 
Bununla da Albaniya çökdü! 
Bununla da Qarabağ erməniləĢdi! 
Bununla da Göyçəyə və Zəngəzura erməni ayağı dəydi! 
Bununla  da,  dədə-baba  torpaqlarımızda  halala  haram  qarıĢdı,  xeyir-
bərəkət  itdi,  torpaq  qanla,  səma  ah-nalə  ilə  doldu,  bununla    da  faciəmiz 
baĢladı. 
Qriqorianlığın  nüfuzunu  artırmaq  adı  ilə  xilafətin  razılığı  əsasında  Qərbi 
Ərməniyyədən  indiki  Göyçə,  Zəngəzur  və  Qarabağ  torpaqlarına  ermənilər 
köçürülməyə  baĢladı.  Bu  ərazilərdə  nəinki  kilsədə,  hətta  məiĢətdə  belə  albanca 
danıĢmaq  yasaq  edildi.  Alban  yazısı  unutduruldu.  Albanların  müsəlmanlığı  qəbul 
etməyən  hissəsi  qriqorianlaĢdıqca  erməniləĢməyə  baĢladı.  Müsəlmanlığı  qəbul 
edən  albanlar  isə  bölgənin  digər  müsəlmanları  ilə  yanaĢı,  səlcuq  oğuzlarına 
qaynayıb-qarıĢaraq  türkləĢdilər,  daha  doğrusu,  türklüyün  yeni  son  mərhələsinə 
qədəm qoydular. 
Alban ədəbi abidələrinin yox olmasını heç də bununla əsaslandırmaq olmaz 
ki, "Alban dili daha dini ibadət dili deyildi" və yaxud "Alban kilsəsi dini cəhətdən 
erməni kilsəsinə mənsub idi". Alban dili ərəb istilası dövründə ərəblərin nüfuz 
dairəsindən  kənarda  qalan  vilayətlərin  əhalisinin  qriqoriyanlaĢdırılması 
nəticəsində  yox  olmuĢdur;  bu  hal  ermənilərin  kütləvi  surətdə  yuxarıda 
göstərilən  bölgələrə  köçürülməsindən  sonra  baĢ  vermiĢdi;  ərəblərin  iĢğal 
etdiyi digər vilayətlərdə isə Alban dili X əsrdən sonra yox olmağa baĢladı. 
Lakin qriqoriyanlaĢdırma prosesi albanların kəskin müqavimətinə rast gəldi, 
buna görə də bu, çox uzun sürdü. XIII əsrdə Gəncədə yaĢamıĢ Kirakos Qandzaketsi 
yazır  ki,  "...erməni  dilini  yalnız  Alban  "rəislərinin  "  əksəriyyəti,  yəni  zadəganlar 
bilir  və  bu  dildə  danışırdılar"  (26).  Deməli,  hətta  XIII  əsrdə  Arran  əhalisinin 
hamısı  erməni  dilini  bilmir  və  öz  ana  dilində  danıĢırdı.  Bunu  S.T.Yeremyan  da 
təsdiq edir və nəticəyə gəlir ki, "Alban ədəbiyyatı" yenə də (!) yaĢayırdı". 
Ġ.P.PetruĢevski  haqlı  olaraq  göstərir  ki,  erməni  kilsəsi  Albaniyada  "ölkəni 
erməniləĢdirmək aləti olmuĢdur. Onun bu rolu VIII əsrin baĢlanğıcından etibarən, 
xüsusilə nəzərə çarpır, yəni o zamandan sonrakı erməni monofizit katolikosu Yegi 
xalkedonçuluq edən Alban katolikosu Nersesi (Bakuru) ərəb xəlifəsinin köməyi ilə 
devirmiĢdi və  Albaniyada  ruhanilər  və  knyazların bir hissəsinin,  Alban  kilsəsinin 
erməni  kilsəsindən  müstəqilliyini  qorumaq  cəhdini  əks  etdirən  xalkedonçuluq 
(pravoslav, yunanpərəst, gürcüpərəst) monofizitlər tərəfindən yatırılmıĢdır". 

65 
 
N.Y.Marr da vaxtilə göstərmiĢdir ki, Albaniya ərəb xəlifələrinin köməyi ilə 
"Ermənistanın  antixalkedon  kilsəsinin  əlinə  keçmişdir".  Ruhanilərin  baĢına  əl 
qoyub  onları  keĢiĢliyə  keçirmək  hüququ  Alban  katolikoslarından  erməni 
katolikoslarına keçdi və bundan sonra Arranda xalkedonçuluğa rəğbət bəsləyənlər 
"qılıncla və əsarətdə məhv edilməli" idi. Tədqiqatçıların bir hissəsi arasında geniĢ 
yayılan "erməni Albaniyası", "erməni albanları" kimi adlar elə buradan törəmiĢdir. 
Beləliklə,  aydın  olur  ki,  nə  Arsax  və  nə  də  əhalisi  erməniləĢdirilmiĢ 
albanlardan, hazırda isə ermənilərdən ibarət olan digər vilayət və rayonlar "Heç bir 
zaman  erməni  mədəniyyəti  mərkəzlərinə  mənsub  olmamıĢdır.  Erməni  kilsəsi  heç 
olmasa  Syünikdə  Orbeli  naxararları  dövründə  və  ondan  sonra  göstərdiyi  mədəni 
təsiri Arran xalqlarının erməniləĢmiĢ nəsilləri arasında göstərə bilməmiĢdir. 
Beləliklə,  erməni  kilsəsi  "Albaniyanın  bütün  kilsələrində  sülh"ü  yalnız 
yadelli  iĢğalçıların  köməyi  ilə  bərqərar  etmiĢdi,  erməni  katolikosluğu  və 
naxararlarının  mənafeyi  hər  dəfə  tələb  etdikdə  erməni  kilsəsi  həmiĢə  yadelli 
iĢğalçıların köməyinə əl atır, "xaç bayrağı ilə öz yolu üzərində tarixi Aqvaniya və 
onun bir hissəsi olan Qarabağ (Arsax) xalqlarını" yox edirdi. 
N.Vartapetov qeyd etdiyi kimi, erməni kilsəsi "həmiĢə özü üçün yeni Ģəraitə 
bacarıqla  uyğunlaĢırdı  və  siyasi  vəziyyətdən  asılı  olaraq,  Səfəvilərə,  sonra  da  rus 
çarına qulluq göstərirdi; necə ki, vaxtilə eynilə həmin qaydada hərəkət edib Bizans 
imperatorları,  Ġranın  Sasani  Ģahları,  ərəb  xəlifələri,  monqollar  və  digərləri 
qarĢısında baĢ əymiĢdi" (138, 100). 
Hərdən  öz  aramızda  danıĢırıq:  erməninin  yaxĢısı  da  var  idi,  yaxud  "bu 
erməni o ermənidən yaxĢıdır". 
XX  əsrin  əvvəllərinə  qədər  (yəni  1905-ci  il  erməni-türk  qırğınına  qədər) 
Zəngəzurda  və  Qarabağda  ermənilər  azərbaycanlılarla  demək  olar  ki,  mehriban 
yaĢayıblar,  o  dövrün  ədəbiyyatında  ermənilər  haqqında  bəzən  "din  ayrı  qardaĢ" 
deyiminə də rast gəlirik. 
Əziz oxucu! Bildinmi haradan gəlir bu deyimlərin kökü! 
Bu  deyimlərin  kökü  oradan  gəlir  ki,  Qarabağdakı  və  Zəngəzurdakı 
ermənilərin bir hissəsi XIX əsrdə oraya köçürülmüĢ ermənilər (hay), bir hissəsi isə 
sonradan  erməniləĢmiĢ  albanların  törəmələridir.  Bax  bu  törəmələrdir  "yaxĢı" 
erməni,  bax  bu  törəmələrdir  "din  ayrı  qardaĢlar",  bax  bu  ermənilərdir  (alban),  o 
ermənidən (haydan) yaxĢı! 
Erməni  tarixini  uzun  müddət  araĢdırdıqdan  sonra  gəldiyim  ilk  qənaət  bu 
oldu  ki,  bu  xalq  (haylar)  olduqca  unikal,  heç  bir  etnosa  oxĢamayan,  heç  bir 
millətlə  qohumluğu  olmayan,  özünə  və  ətrafındakılara  daim  bədbəxtlik  gətirən 
bəduğur  bir  xalqdır.  Bu  xalqın  tarixində  dinc,  rahat  bir  dövr  demək  olar  ki, 
yoxdur.  Bu  xalqın  tarixi  Friqiyadan  (Aralıq  dənizi  sahili)  Suriyaya,  Suriyadan 
Kilikiyaya,  oradan  Van  gölü  ətrafına,  daha  sonra  ġərqi  Anadoluya,  Cənubi 
Qafqaza,  ġimali  Qafqaza,  Fransaya,  Livana,  Amerikaya  zaman-zaman  köçün 
tarixidir. 

66 
 
Bu  köç  günçıxandan  günbatana  çapıb  gedən,  atlarının  nalından  od  qopan 
türkün  böyük  zəfər  köçü  deyil,  bu  köç  bir  qaraçı  köçünü  əl  açıb  dilənməkdən, 
tanımadığı  adamlardan  yemək,  geymək,  yatacaq  istəməkdən  utanmayan  bir 
sərgərdan  həyatını  xatırladan  köçdür.  Bu  xalqın  tarixi  əzab  verməkdən  və  əzab 
çəkməkdən həzz alan sado-mazaxitliyin, daim narahatlıq yaradan, əsassız iddialar 
irəli sürən, layiq olmadığını və haqqı çatmadığını istəyən ədalətsizliyin tarixidir. 
Bu  xalqın  tarixi  avantürist,  cəfəng  ideyalarla,  sayaqlamaya  çatacaq 
dərəcədə  mənasız  xəyallarla,  olmayan  tarix  uyduran,  olmayan  dövlət  yaradan  və 
sonra  olmayan  düĢmənlər  axtaran,  bu  xəyallarının  əsirinə  çevrilərək  guya  əzab 
çəkən, azadlığı uğrunda cəngavərlik edən Don-Kixotluq tarixidir. 
Bu  xalqın  tarixi  -  yalançılıq,  riyakarlıq,  xəyanətkarlıq,  fahiĢəlik  tarixi, 
keĢiĢlərinin və siyasətçilərinin vampir xisləti sayəsində əli və yaxası qanlı, bədbəxt 
olan və bədbəxtlik gətirən insanların tarixidir. 
Gürcülərin  atalar  sözünə  çevrilmiĢ  bir  məsəli  var:  "Movida  somexi, 
moytana  sxva  mexi".  Yəni  ki,  erməni  gəldi,  təzə  dərd  gətirdi.  Biz 
azərbaycanlılarda  da  belə  bir  söz  var:  "Erməni  gəldi  -  Allah  saxlasın"!  Bu 
kəlamlar,  sadəcə,  bir  günün  içərisində,  bir  adam  tərəfindən  yaranmayıb.  Xalq 
müdrikliyinin məhsulu olan bu ifadələr, bütün atalar sözləri və zərb-məsəllər kimi, 
yüz illərin sınağından çıxıb, yüz mizan-tərəzidə çəkilib və yalnız həqiqət olduğuna 
görə  yaĢarlılıq  hüququ  qazanıb.  Bu  kəlamlar  nə  Azərbaycan  xalqının,  nə  gürcü 
xalqının ermənilərə düĢmənçiliyindən irəli gəlmir, əksinə, bu deyimlərdə bəlkə də, 
daha  çox  təəssüf  hissi  var,  qonĢularının  mənəvi  naqisliyinə  acıma  duyğusu, 
qonĢusunu da  özü kimi xeyirxah və  mərd  görmək istəyi  var  ("Qonşunu iki inəkli 
istə ki, özün bir inəkli olasan". Azərbaycan atalar sözü). 
Ermənilərin də öz qonĢularına münasibəti folklorda - erməni atalar sözündə 
öz əksini tapmıĢdır. Ermənilər deyirlər: - "Müsəlmanın sonrakı ağlı mənim olaydı". 
Nə deməkdir bu fikir? Bu deyim müsəlmanların və yəqin ki, daha çox Azərbaycan 
türklərinin  sadəlövhlüyünə,  ilk  əvvəl  hər  Ģeyə  inanmağına,  hər  Ģeyi  özünün  düz, 
təmiz,  halal  arĢını  ilə  ölçməyinə  və  yalnız  sonradan  aldandığını,  o  cümlədən 
erməni  kimi  qonĢusuna  münasibətdə  aldandığını  bildikdən  sonra  daha  düzgün, 
daha qəti qərar qəbul etməyinə iĢarədir. 
Müsəlman  öz  qonĢusunu  (ermənini)  iki  inəkli  görmək  istəyir,  erməni  öz 
qonĢusunun  (müsəlmanın)  səhv  etdikdən  sonra  belə  ağıllı  qərar  qəbul  etməsini 
istəmir. 
Belə  bir  erməni  təmsili  də  var:  "Bir  kasıb  kəndlinin  ulağı  itmişdi.  Kəndli 
ulağının  yerini  deyənə  mükafat  verəcəyini  vəd  edir.  Bir  canavar  ona  yaxınlaşıb 
deyir  ki,  mən  sənin  ulağının  yerini  bilirəm  və  kəndlini  aparıb  bir  bataqlığın 
kənarındakı  sür-sümüyü  ona  göstərir:  "Sənin  ulağın  burada  batmışdı.  Mən  onun 
quyruğundan  yapışıb  dartıb  çıxartdım.  Sonra  isə  sənin  nə  qədər  kasıb  olduğunu 
yadıma salıb ulağı yedim. Mən istəmədim ki, sən vəd etdiyin mükafatı mənə  verə 
bilməyəndə utanasan. Axı, sənin ulaqdan başqa heç nəyin yox idi" (126, 66). 

67 
 
Erməni  ağlının,  erməni  xislətinin,  hiyləgərliyinin  və  qəddarlığının  əyani 
ifadəsini bundan gözəl göstərmək bəlkə də mümkün deyildir. 
Hamıya  məlumdur  ki,  xalçalardan  tutmuĢ,  xörəklərə  qədər  ermənilər 
türk-Azərbaycan  mədəniyyətini  mənimsəyib,  öz  adlarına  çıxarıblar,  ancaq 
xörəklərin adını belə dəyiĢməyiblər: aĢa - caĢ deyiblər, dolmaya - dolma, ĢiĢliyə - 
ĢaĢlik, lüləyə - lülə, bozartmaya - bozartma, xaĢa - xaĢ. 
Ermənilərin  tikili,  təsərrüfat  və  məiĢət  əĢyalarının  da  çoxusu  Azərbaycan 
türkcəsindədir:  tun(tan)-dam,  eyvan-eyvan,  otax-otaq,  tavla-tövlə,  xot-ot, 
tondir  (tundir,  tandr)-təndir,  külxan-külçıxardan,  buxerik-buxarı,  zmbil-
zəmbil,  çraq-çıraq,  nafti  lamp-neft  lampası,  xsir-həsir,  mutaka-mütəkkə, 
naxĢun-taxt-naxıĢlı taxt, kotuk-kötük, dovlat-var-dövlət və s. (115, 137). 
Musiqimiz  də  beləcə,  nağıllarımız,  bayatılarımız  da  eyni  ilə  hətta  erməni 
"xalq"  nağıllarının  qəhrəmanları  da  azərbaycanlılardır,  türklərdir:  ġah  Abbasdı, 
Allahverdi  xan  vəzirdi,  keçəldi,  molladı,  qazıdı,  Əhməddi,  Məhəmməddi, 
Təpəgözdü. 
Niyə  belədir?  Niyə  baĢqa  xalqlar  öz  qonĢularından  bu  qədər  "plagiatlıq" 
etməyiblər,  yalnız  ermənilərə  məxsusdur  bu  açıq-aĢkar  oğurluqlar?  Cavab  çox 
sadədir:  erməninin  özününkü  yoxdur,  qonĢuları  -  türklər  isə  həddən  artıq 
səxavətlidir, bəlkə də öz sərvətinə qarĢı etinasızdır, zənginlikdən doğan biganəliyə 
mübtəladır. 
Bəs  erməni  xalqı  niyə  öz  mədəniyyətini  yaratmır,  niyə  özgəninkini 
oğurlamaqdan utanmır? 
Əvvəla, öz  mədəniyyətini  yalnız  böyük  xalqlar, böyük  milli və  dövlətçilik 
tarixi  olan  xalqlar  yaradırlar.  Məsələn,  Slavyan  mədəniyyəti,  anqlo-sakson 
mədəniyyəti, ərəb, fars, çin, türk mədəniyyəti, Roma-yunan mədəniyyəti və s. 
Qalan  xalqlar  isə  bu  böyük  xalqların  içərisində  və  onların  əhatəsində 
yaĢayaraq  onların  yaratdıqları  maddi  və  mənəvi  sərvətləri  qismən 
özününküləĢdirərək öz dövlətçilik ənənələrinə və milli xüsusiyyətlərinə uyğun bəzi 
"improvizasiyalar" edirlər. 
Lakin  ermənilərdə  bu  da  yoxdur.  Ona  görə  ki,  müstəqil  dövləti  və 
dövlətçilik  ənənəsi  olmadığından  ermənilərdə  milli  qürur  hissi  də  inkiĢaf 
etməmiĢdir. 
Erməni  kiĢisi  hər  millətdən  olan  qadınla  evlənə  bilər.  Erməni  qadını  hər 
millətdən olan kiĢiyə ərə gedə bilər, nəinki ərə gedə bilər, hətta... 
Ermənilərin 
baĢqa 
xalqların 
mədəniyyətini 
xəcalət 
çəkmədən 
özününküləĢdirmək adətlərinin digər səbəbi də odur ki, bu millət son dərəcə qarıĢıq 
qanlı  millətdir.  Bu  barədə  görkəmli  rus  jurnalisti  V.Veliçko  özünün  "Кавказ. 
Русское  дело  и  междуплеменные  вопросы"  əsərində  (1904)  yazırdı:  В 
настоящее время, бывшие некогда паствою агванского каталикоса, считаются 
армянами  и,  перемешавшись  с  ними,  усвоили  их  характер.  Были  у  армян  и 
невольные, насильственные скрещивания с другими народами. И персидские 

68 
 
полчища, и азербайджанские татары, и турки, и грузины, и горцы, очевидно, 
не 
церемонились 
с 
женщинами 
народа, 
давно 
утратившего 
государственность  и  связанные  с  ней  способности  гордой,  мужественной 
самозащиты (127, 66-67). 
Fikrimizcə,  о  qədər  dəqiq,  о  qədər  aydın  deyilib  ki,  nəinki  Ģərhə,  hətta 
tərcüməyə belə ehtiyac yoxdur. 
Çox istərdim ki, hörmətli oxucularda belə bir təsəvvür yaranmasın ki, mən 
erməni  xalqına  nifrət  edirəm  və  bu  fikirləri  də  yalnız  nifrətdən  yazıram.  Tam 
səmimi  etiraf  edirəm:  erməni  xalqına  zərrə  qədər  də  nifrətim  yoxdur,  əksinə,  bu 
xalqa həqiqətən də, yazığım gəlir. Bu xalq min illərdir ki, kiflənmiĢ kilsə ruhunun 
və dumanlı-tüstülü, barıt qoxulu siyasət havasının əsiridir. 
Kora "korsan", deməyə ehtiyac yoxdur. О özü bu vəziyyətini anlayacaq 
və zaman keçdikcə Ģəraitə uyğunlaĢacaqdır. Ancaq kor adama "sən kor deyilsən, 
ətraf zülmətdir", - demək, ona zülm eləməkdir. Belə halda bu yazıq özünü ora-
bura vuracaq, lampa axtaracaq, günəĢi qarğayacaq, kor olduğuna görə ona kömək 
etmək istəyən insanları yamanlayacaq, dəli olmaq dərəcəsinə gələcək. 
Bax,  erməni  kilsəsi  və  erməni  siyasətçiləri  də  təxminən  belə  bir  mövqe 
tutublar  və  zaman-zaman  erməni  xalqının  qulağını  doldurur,  beynini  zəhərləyir, 
məfkurəsini, həyat ritmini harmoniyadan çıxarırlar. Guya ki, erməni xalqı dünyada 
ən qədim, ən müqəddəs, ən ali xalqdır. 
Rəvayətə  görə  Nuhun gəmisi Ağrı dağda  (bəzi  mənbələrdə  "ĠĢıqlı dağ" da 
qeyd olunur) dayanıb və Nuh peyğəmbər ilk dəfə buradan torpağa qədəm basıb. 
Təsəvvür edin: bu ətrafda türklər, farslar, gürcülər, azərbaycanlılar, kürdlər, 
Ģimali  Qafqaz  xalqları  və  ermənilər  yaĢadığı  halda,  ermənilərdən  savayı,  bu 
millətlərin  heç  biri  Nuhdan  törəndiklərini  iddia  etmirlər.  Çünki  əvvəla,  bu 
millətlərin hər biri öz soy-köklərini kifayət qədər yaxĢı tanıyırlar və onların mifik 
ataya  ehtiyacları  yoxdur.  Ġkincisi,  bu  millətlərin  heç  birinin  peyğəmbərlik 
("böyüklük") iddiası yoxdur. 
Ancaq qriqoriyan kilsəsi iki  min ilə  yaxındır  ki, erməni  xalqına təlqin edir 
ki,  onlar  Nuh  peyğəmbərdən  törəyiblər,  hətta  Bibliyanın  ermənicəsinə  də  Nuhun 
övladlarının sırasında Haykın adını əlavə ediblər. 
Erməni  kilsəsi,  erməni  tarixçiləri  və  erməni  siyasətçiləri  yüz  illərdir  ki, 
erməni xalqına mifik "dənizdən-dənizə Ermənistan" barədə moizə oxuyurlar, mifik 
düĢmənlər uydururlar və erməni xalqını müqəddəs müharibəyə çağırırlar.