Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

416
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ADABIY JARAYON
Adabiy jarayon tushunchasi. Âdabiyot taraqqiyotining
ichki va tashqi omiSlari. Adabiyot va ijtimoiy-tarixiy sha-
roit. Milliy adabiyotlar taraqqiyotidagi stadia! umumiylik.
Adabiy jarayonni davriashtirish.
Adabiyotshunoslikda «adabiy jarayon» istilohi tor va 
keng ma’nolarda qollanadi. Keng ma’noda qollanganida 
u umuman badiiy adabiyotning eng qadimgi davrlaridan 
to hozirgi kunga qadar davom etib kelayotgan uzluksiz 
taraqqiyot jarayonini bildiradi. Tor ma’noda esa ushbu is- 
tiSoh ostida hududiy va davriy jihatdan chegaralab olin- 
gan adabiy jarayon, ya’ni muayyan bir hududdagi ma’lum 
davr adabiyotining mavjudligi va rivoji bilan bog'liq barcha 
narsa-hodisalar va jarayonlar tushuniladi. Ya’ni tor ma’no­
da qo'llanganida «adabiy jarayon» istiiohi hamma vaqt 
hududiy va davriy mansublikni anglatuvchi aniqlovchisi 
bilan keladi. Masalan, «XX asr boshlaridagi Turkiston ada­
biy jarayoni» deyilganda o‘sha davr adabiy-ijtimoiy hayoti 
(ya’ni unda faoliyat ko'rsatgan ijodkorlar, ularning o'zaro 
munosabatlari; jamiyat hayotida yetakchilik qilgan g'oya- 
lar, ijtimoiy maqsad-intilishlar va b.), davrning xarakterli 
adabiy-estetik hodisalari (badiiy adabiyotdagi yangiliklar, 
voqea bo‘lgan adabiy asarlar, yangi adabiy-estetik tamoyil- 
larning vujudga kelishi, yangi janrlarning paydo bo'lishi, 
adabiyotning real hayotga yaqinlashuvi yoki uzoqlashuvi, 
ijtimoiylashuvi yoki individuallashuvi va b.), adabiyotning 
u yoki bu yo'nalishda rivojlanishiga ta’sir ko'rsatgan ich­
ki va tashqi omillar (ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy vaziyat, 
madaniy-ma’ritiy sharoit, adabiy aloqalar, adabiy an’ana
417
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va yangilik munosabati) ... - qisqasi, badiiy adabiyotga 
bevosita yoki bilvosita aloqador bo'lgan barcha narsa-ho- 
disalar, jarayonlar nazarda tutiladi.
Agar adabiyotning eng qadimgi zamonlardan to hozir- 
gacha kechayotgan uzluksiz rivojlanish jarayoniga nazar 
solinsa, uning kishilik jamiyati taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy, 
madaniy va ma’rifiy rivojlanishi bilan baqamti kechayot- 
gani ko'riladi. Shu bois ham adabiyotshunos muayyan 
davr adabiy hodisalarini oYganganida ijtimoiy-tarixiy sha- 
roitni e’tiborga olishi kerak, chunki har bir davr adabiyo- 
tining rivojlanish darajasi, undagi turfa adabiy hodisalar 
ko‘p jihatdan ijtimoiy-tarixiy sharoit bilan bog'liq boladi. Ijti­
moiy-tarixiy sharoit deganda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy, 
madaniy va ma’rifiy holati tushuniladiki, bular bari 
badiiy
adabiyot taraqqiyotining tashqi omili
sanaladi.
Ma’lumki, jahon hamjamiyatiga kiruvchi turli mam- 
lakatlarning ijtimoiy taraqqiyot darajasi o'zaro farq qilib, 
bu milliy adabiyotlar taraqqiy darajasida ham o‘z aksi- 
ni topadi. E’tiborli jihati shuki, umuman kishilik jamiyati 
taraqqiyotining ma’lum bosqichlariga xos ijtimoiy-tarixiy 
sharoit alohida olingan har bir konkret jamiyat taraqqiyo­
tining muayyan bosqichlarida mohiyatan o'xshash tarz- 
da takrorlanadi. Shunga bog'liq holda milliy adabiyotlar 
taraqqiyotining muayyan bosqichlari ham mohiyatan 
o'xshash boladiki, ilmda bu 
m illiy adabiyotlar taraqqiyo-
tidagi stadial umumiylik
deb yuritiladi. Fikrimizni oydin- 
lashtirish uchun konkret misolga murojaat qilish maq- 
sadga muvofiq. Masalan, XX asr boshlaridagi Turkiston 
ijtimoiy-tarixiy sharoiti milliy adabiyotimiz taraqqiyotiga 
nechog'lik ta’sir etganini yorqinroq tasavvur qilish uchun, 
fikrimizcha, uni Yevropa adabiyoti tarixi bilan muqoyasa 
qilish foydalidir. Kuzatishlar jadidchilik harakati o'zining 
ko‘p jihatlari bilan XVIII asrda Yevropada keng quloch 
yoygan ma’rifatchilik harakatiga o‘xshashligini ko'rsata-
418
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

di. Har ikki harakatga xos mushtarak nuqtalarga bir qur 
nazar solinsayoq, bizningcha, bu fikrimizda jon borligi 
anglashiladi. Avvalo shuki, har ikki harakat ham jamiyat- 
da féodal asoslar yemirilib, ularning o'rnida kapitalistik 
munosabatlar qaror topa boshlagan vaqtda maydonga 
kelgan. Ya’ni har ikki harakatning yuzaga kelishini zaru- 
ratga aylantirgan ijtimoiy-tarixiy sharoit o'xshash va ayni 
hol ulardagi mushtaraklikni keltirib chiqargan. Féodal ijti- 
moiy-iqtisodiy munosabatlardan farqli o'Iaroq, kapitalistik 
munosabatlar jamiyatning har bir a’zosi uchun teng im- 
koniyatlar ochishi bilan xarakterlanadi. Zéro, yangi sha- 
roitda insonning taqdiri, jamiyatdagi o'rni va maqomini 
endi kelib chiqishi - nasl-nasabi-yu ijtimoiy mansubligi 
emas, o'zining aql-u zakovati, tadbirkorligi-yu omilkorli- 
gi belgilaydi. Ko'rinadiki, yangicha ijtimoiy munosabatlar 
shaxsning ijtimoiy maqomini o'zgartirdi, u endi o'zini ijti­
moiy shaxs sifatida - jamiyatning va o‘zining hayotiga faol 
ta’sir ko‘rsata oladigan unsur sifatida anglay boshlaydi. 
Shaxs maqomining o'zgarishi bilan esa feodal-monarxik 
tartibotlarning eskirgani, jamiyat hayotini isloh etish zaru- 
rati tobora ravshan ko'zga tashlana boradi. Yevropaning 
qator mamlakatlarida ayni shu xil sharoit yuzaga kelgani- 
da maydonga chiqqan harakat ma’rifatchilik harakatidir.
Ma’rifatchilik harakatining ijtimoiy-tarixiy sharoit bilan 
uzviy bog'liqligini shundan ham ko'rsa bo'ladiki, uning 
g‘oyalari Yevropa mamlakatlarining hammasiga bir payt- 
da emas, navbati bilan - har bir konkret mamlakatda 
buning uchun mos ijtimoiy shart-sharoit yetilgandagina 
yoyilgan: avval Angliyada, keyinroq Fransiyada, so‘ng 
Germaniyada (ma’lumki, jadidchilik g'oyalarining Qrim, 
Tatariston, Ozarbayjon, Turkiston hududlariga yoyilishida 
ham shunga o‘xshash holni kuzatish mumkin: ularning 
har birida g'oyaning o'zlashishi va ommalashuv daraja- 
si turlicha bo'lgan). Xuddi jadidchilikka o'xshab Yevropa 
ma’rifatchiligining ham yagona harakat dasturi bo'lgan
419
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

emas, har ikki harakat ichida ham qarashlar turlichaligi 
(biroz konservativroq qarashlardan to radikal qarashlar- 
gacha) mavjud edi. Ma’rifatchilar eskirgan ijtimoiy asos- 
larni tamomila inkor qilib, yangi - inson tabiatiga mos, 
«aql»ga muvofiq jamiyat qurish g'oyasi bilan chiqqanlar. 
Jadidchilarga o‘xshab ular ham ijtimoiy islohni amalga 
oshirishda ma’rifat yoyishni asosiy vositalardan biri deb 
bilganlar. 0 ‘z g'oyalarining imkon qadar keng doirada 
yoyilishini istagan ma’rifatchilar nashriyot-matbaa ish- 
lariga katta ahamiyat berganlar, kichik hajmli va arzon 
risolalar chop etib tarqatganlar. Ma’lumingizki, jadidchilik 
harakatining qator ko'zga ko'ringan namoyandalari (Beh- 
budiy, Munavvar qori, Ibrat va b.) faoliyatining asosiy 
yo'nalishlaridan biri noshirlik bolgan, ular bu ishga alo- 
hida ahamiyat berib, u bilan jiddiy shug'ullanganlar. Ja- 
didlarning shu yo‘ldagi sa’y-harakatlari o‘zbek milliy mat- 
buotining shakllanishiga olib kelgani hozirda umume’tirof 
etilgan haqiqat sanaladi.
Mutaxassislar Yevropa ma’rifatchiligini «falsafiy, ijti­
moiy axloqiy konsepsiya», yangicha dunyoqarashga asos 
bo'lgan MAFKURA deb hisoblaydilar. Yangi mafkuraning 
asosida «inson aql-u zakovatigina dunyoni o‘zgartirishi 
mumkin» degan qarash yotadi. Darhaqiqat, ma’rifatchilik 
g‘oyalari ijtimoiy ongning keyingi taraqqiysiga jiddiy ta’sir 
ko'rsatdi: XVIII asrdan boshlab moddiyunchilik qarashlari 
tobora ko'proq kishilarning ongini zabt eta boradi. Muayyan 
ijtimoiy sharoit mahsuli sifatida dunyoga kelgan bu mafku- 
ra jamiyat hayotining barcha sohalarida, ayniqsa, adabiyot 
va san’atda tub burilishlar yasadi. Yevropada ma’rifatchilik 
g‘oyalari ta’sirida yangicha estetik prinsiplarga tayangan 
adabiyot shakllandiki, uning asosida «dunyoni va insonni 
o‘zgartirishga qodir g'oyaviy adabiyot kerak» degan aqida 
yotadi. Ya’ni boshqacha aytsak, ma’rifatchilarning ijtimoiy 
ideali - «inson tabiati va «aql»ga muvofiq jamiyat qurish» 
ma’rifatchilik adabiyotining estetik idealiga aylandi, adabi-
420
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yot shu idealni ro'yobga chiqarish vositasi deb tushunildi. 
Bu esa adabiyotning-da shunga muvofiq o'zgarishini taqo- 
zo qildi. Mazkur o'zgarishlar orasida eng muhimi idealning 
«yerga tushgani»dirki, buning natijasida badiiyat, go'zal- 
lik tushunchalariga ham jiddiy tahrirlar kiritildi. Xususan, 
o‘zidan oldingi bosqich - badiiy asarga materialni antik 
o‘tmishdan oigan klassitsistlardan farqli o'laroq, ma’rifat- 
chilik adabiyoti badiiy idrok obyekti sifatida zamona vo- 
qeligini tan oldi. Zero, ma’rifat yoyish - keng ommaga 
ijtimoiy hayotdagi holat va kechib turgan jarayonlar mohi- 
yatini anglatish uchun nozikta’b kitobxonga mo'ljaliangan 
ramz-u ishoralar endi yaramaydi, ifoda o'zgarishi lozim. 
Ya’ni endi o‘quvchiga o‘zi yashab turgani hayot haqida o‘zi 
ko'rgan-bilganga o'xshash odamlar misolida so'zlash talab 
qilinardi. Shu ma’noda, ma’rifatchilik adabiyotda realistik 
tendensiyalarni kuchaytirgan bosh omil bo‘ldi desak, asió 
xato bolmaydi.
Yevropa ma’rifatchilari kabi jadidlar ham adabiyotda, 
avvalo, xalqni ma’rifatli qilish orqali ijtimoiy hayotni isloh 
qilish vositasini ko‘rganlar. Shu bois ham ma’rifatchilik 
adabiyotidagi qator jihatlar jadid adabiyotidagi tamoyillar- 
ni esga soladi. Jumladan, jadidlar yangi adabiyot, yangi- 
cha asarlar - «milliy turmush»n¡ aks ettiradigan «teatru 
va ro'mon kitoblari» zarur deb biladilar, qalam ahlini yangi 
adabiyot yaratishga da’vat etadilar. «Muhtaram yozg'uchi- 
larimizga» nomli maqolasida jadidlarning bu boradagi 
qarashlarini umumlashtirib ifodalagan Cho‘lpon adabi­
yot hayotga yaqinlashishi kerak, uning vazifasi milliy tur- 
mushimizning eng dolzarb muammolarini qalamga olishda 
deb biladi. Shu bois ham qalam ahlini «millatning eng tan- 
qid qílinaturg‘on o‘rinlarida aralashub yurmakka» chaqira- 
di. Chunki «aralashub yurulsa, andagi so‘zlarni, odamlarni 
o'rganmoqqa boladirki, kitob betlariga ko'chirub yozmoq- 
qa materiyollarning eng asllari xalq orasidan olinadur». 
E’tiborli tomoni, Cho‘lpon bu gaplarni Yevropa yozuvchi-
421
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lari tajribasidan kelib chiqib aytadi, chunki ular «o‘zlari- 
ning yaxshi-yomon odatlari orasida yurubdurlar, so'ngra 
qollariga qalam olub, yaxshisini yaxshi, yomonini yomon 
ko'rsatub yozibdurlar».1 Ta’kidlash kerakkl, bu adabiyot 
taraqqiyotining