Dilorom qosimova menejment nazariyasi

7.3. M en ejm en tn in g ijtim o iy -p six o lo gik u su lla ri
M e n e jm e n tn in g ijtim o iy -p six o lo g ik u su lla ri - bu ish la b ch iq a ru v - 
chi v a ay rim s h a x s la rg a u la rn in g ijtim o iy e h tiy o jla ri v a p six o lo g ik
91

---

x u s u s iy a tla r ig a t a ’s ir e tis h b ila n b o s h q a ris h v o s ita s id ir. M e n e j­
m e n tn in g ijtim oiy-psixologik u su lla rin i q o 'lla sh k o rx o n a d a y u z be- 
ra y o tg a n ijtim o iy ho d isa larn i c h u q u r o 'rg a n is h , x o d im la r n e rv siste- 
m asi kay fiy atig a t a ’sir e tu v c h i psixologik (ru x iy ) om illarni bilishni 
ta la b etad i.
Ishlab c h iq a rish s h a ro itid a so tsio lo g iy a k ish ila r ijtim o iy aloqa- 
si s h a k lla n ish in in g aso si b o 'lg a n m e h n a t om illarini o 'rg a n a d i, ijti­
m oiy tiz im la r, s h u ju m la d a n , ish lab c h iq a rish tizim i riv o jlan ish i v a
am al qilish q o n u n iy a tla ri, k ish ila rn in g ja m iy a tn in g tu rli q atlam id a- 
gi x u lq -a tv o ri q o n u n iy a tla rin i ta d q iq q iladi. Ijtim o iy p six o lo g iy a
g u ru h v a o m m a p six o lo g iy a sin in g x u s u s iy a tla r i, u la rn in g sh ax s- 
n in g on g i v a x u lq ig a t a ’siri, k ish ila r fao liy atin i ra g 'b a tla n tiru v c h i 
om illar, kayfiyat, ijtim o iy fik rn L sh a k lla n tiru v c h i om illarni o 'rg a n a d i. 
S h a x s p six o lo g iy asi oliy n e rv fao liy ati tu rla r i v a in so n te m p e ra - 
m e n ti, x a ra k te ri, s h a x s n in g iro d asi, q o b iliy ati, h issiy o ti, x o tira si, 
a n g la s h v a h is e tis h q o b iliy atin i o 'rg a n a d i, m e h n a t p six o lo g iy asi 
m e h n a t faoliyati, s h u ju m la d a n , ra h b a r v a m u ta x a s s is la r (k a sb iy
x u s u s iy a t v a q o b iliy a tla ri, k a d rla rn i o 'q itis h u su lla ri, ish v a d am
olish ta rtib i, k a d rla rn i ta n la s h v a b ah o la sh u su llari, m e h n a t jarayo- 
n in in g p sixologik jih a tla ri) faoliyatini o 'rg a n a d i.
K is h ila rn in g fik rla s h u s u lid a o 'z g a r is h y u z b e ris h i v a u la r 
m a d a n iy h a m d a bilim d a ra ja s in in g o rtib borishi bilan ijtim oiy-psixo­
logik u s u lla rn in g a h a m iy a ti h a m o rtib b o rad i. B u n d a y s h a ro itd a
s h a x s n in g e h tiy o j v a m anfa& tlari m a ’n a v iy s o h a to m o n o 'z g a rib
b o rad i. 0 ‘z m e h n a tid a n q o n iq is h n in g m u h im om ili b o 'lib ish la b
c h iq a ru v c h ila rn in g ra h b a r bilan o 'z a ro y a x sh i m u n o s a b a ti, ish lab
ch iq a rish d a g i q u la y ijtim o iy -p six o lo g ik v a z iy a t x iz m a t qiladi.
M e n e jm e n tn in g ijtim o iy -p six o lo g ik u su lla ri ish lab c h iq a rish d a
m a v ju d ijtim o iy m e x a n iz m n i ( o 'z a r o m u n o s a b a t tiz im i, ijtim o iy
e h tiy o jla r) q o 'lla sh g a a so sla n ad i. M e n e jm e n tn in g ijtim o iy u su llari 
ijtim o iy ta r tib g a so lish v o sita sid a a m a lg a oshiriladi.
Ijtim oiy ta rtib g a solish usu llari turli g u ru h la r v a sh a x sla r m aqsadi 
va m an faatlarin i an iq lash va ro stla sh yo'li bilan ijtim oiy m u n o sab at- 
larni ta rtib g a solish v a u y g 'u n la sh tirish m aq sad id a qo'llaniladi.
U la r ju m la s ig a ijtim o iy ta s h k ilo tla r n iz o m la ri, s h a r tn o m a la r, 
o 'z a r o m a jb u riy a tla r, is h c h ila rn i ta n la s h , ta q s im la s h v a ijtim o iy
92

---

eh tiy o jlarn i q o n d irish tizim i kiradi. Ijtim o iy ta rtib g a solish u su llari 
in s o n o m ili fa o llig in i o s h ir is h , b o s h q a r u v n i d e m o k r a tla s h tir is h
m a q sa d id a h a m qo 'llan ilad i.
M e n e jm e n tn in g p six o lo g ik u su lla ri ja m o a d a m aq b u l p six o lo g ik
h o la t ta sh k il e tis h y o ‘li b ilan k ish ila r o 'rta s id a g i m u n o s a b a tla rn i 
ta rtib g a so lish g a q a ra tilg a n d ir. P six o lo g ik u s u lla rg a kich ik g u ru h
v a ja m o a la rn i ta s h k il e tish , m e h n a tn i in s o n iy la s h tiris h , m a la k a li 
k a d rla r ta n la s h , u la rn i o 'q itis h v a h .k .la r kiradi.
K ichik g u ru h va ja m o a la rn i ta sh k il e tish u su lin i q o 'lla sh kichik 
g u ru h d a g i ish c h ila r o 'rta s id a g i m a q b u l m iqdoriy-sifat n isb a tin i a n ­
iq lash im konini beradi.
M e h n a t faoliyatini in so n iy la sh tirish d eg a n d a ra n g la r, m u siq a n in g
ru x iy t a ’sirid an fo y d alan ish , b ir xil, o 'z g a rm a s m e h n a tn i b a rta ra f 
e tish , ijodiy y o n d a sh u v n i k e n g a y tiris h tu sh u n ila d i.
K asbiy ta n la s h n in g m o h iy a ti - k ish ila rn in g ru x iy x u s u s iy a tla rin i 
u la r b a ja ru v c h ila rig a e n g m o s b o 'la d ig a n qilib ta n la s h d a n ib o ra t. 
S h a x s n in g ru x iy x u s u s iy a tla ri ju m la sig a u n in g qiziqish v a m ayllari, 
q o b iliy a ti, te m p e r a m e n t v a x a r a k te r i k ira d i. S h u sa b a b li ra h b a r 
s h a x s g a ra h b a rlik q ilg a n d a o 'z o ld ig a in so n ru x iy x u s u s iy a tla r i 
sh ak lla n ish i v a riv o jlan ish in i o 'rg a n is h , u n in g qiziqish va qobiliyati, 
te m p e ra m e n t v a fe’lini bilish v azifasin i q o 'y ish i k era k .
S h a x s n in g ru x iy x u su siy a tla rin i in so n fao liy atid a a jra tib tu sh - 
unib b o 'lm ay d i, c h u n k i kishi qobiliyati va f’eli x u s u s iy a tla ri u n in g
faoliyati h a m d a x u lq id a n a m o y o n bo 'lad i. In so n h a y o ti v a o m m av iy
faoliyati u n in g ru x iy holatini sh ak llan tirad i. In so n n in g q an d ay h ay o t 
k e c h irish i, n im a b ilan s h u g 'u lla n is h in i b ilm ay u n in g q a n d a y v u ­
ju d g a k elg an lig i, u yoki bu n a rs a g a qobiliyati riv o jlan g an lig i, fe ’li 
sh a k lla n g a n lig in i an g la b b o 'lm ay d i.
In s o n , av v a lo , o 'z in i ijo d iy s h a x s s ifa tid a b a h o la y d i. Is h c h i 
m e h n a tg a b u n d a y n u q ta i n a z a rd a n q a ra m a y d i: m o d d iy e h tiy o jla r 
b irlam ch i bo'lib, u la r q o n iq q a n d an s o 'n g n is b a ta n y u k s a k insoniy 
e h tiy o jla r ilgari su rilad i.
In so n faoliyati m a ’lum ra g 'b a tla n tiru v c h i o m illarg a a so sla n g a n
bo'lib, m a ’lum m a q sa d g a e rish ish g a q a ra tilg a n d ir. R a g 'b a tla n tiru v c h i 
o m il - m a q s a d m u n o s a b a ti in s o n fa o liy a ti o 'z a g id ir . U m u m iy
m a ’n o d a ra g 'b a tla n tiru v c h i om il - bu in so n n i faoliyat y u ritis h u c h u n
93

---

u n d o v ch i om il b o'lib, m a q sa d e sa in so n u n i a m a lg a o sh irish i n a ti­
ja sid a e rish ish n i x o h la g a n n a rs a d ir. R a g 'b a tla n tiru v c h i om il kishi 
xulqining ichki kuchidir. P sixologiyada uzoq va qisqa ra g 'b a tla n tiru v c h i 
om il a jra tilad i. A g ar in so n fa o liy a tin i ra g 'b a tla n tiru v c h i om il v a o 'z
oldiga q o 'y g a n m a q sa d y aq in k e la ja k k a m o 'lja lla n g a n b o 'lsa , u q isq a 
m u d d a tli, a g a r u la r u z o q istiq b o ln i q a m ra b o lsa, u z o q m u d d a tli 
d eyiladi. R a g 'b a tla n tiru v c h i om il d a ra ja si b ilan in s o n n in g m e h n a t- 
ga, y u tu q v a m u v a ffaq iy a sizlik k a n is b a ta n b o 'lg a n m u n o s a b a ti u z ­
v iy b o g 'liq d ir. F a q a t u z o q m u d d a tli r a g 'b a tla n tir u v c h i om il m e h n a tg a
ijodiy m u n o s a b a td a b o 'lis h m an b aid ir.
R a h b a r g a x o s b o 'lg a n m u h im x u s u s iy a t k is h ila r fa o liy a tin i 
ra g 'b a tla n tiru v c h i om illarni yax sh i bilish, h a r bir kishini u yoki bu 
vazifani b a ja rish g a qiziq tira olishdir. B u, ay n iq sa, u yoki b u korxo- 
n a g a ish g a kirib, u larn i kelajakda n im a k u tish in i bilish lozim b o 'lg an
y o sh lar bilan ish lash d a m u h im d ir, R ah b ar ishini kim , q ach o n , qaysi 
sk rip k an i chalishi, qaysi asb o b d a m u siq a chalishini o 'rg a n g a n , kim
n o to 'g 'ri chalishi m u m kinligini, kim ni qaysi y erg a q o 'y ish kerakligi- 
ni bilishi lozim b o 'lg a n dirijyor m e h n a ti bilan so lish tirish m um kin.
Kishi ru x iy x u s u s iy a tla r in in g u b a ja ra d ig a n ish ta la b la rig a m o s 
k e lm a s lig i, o 'z k a sb id ijn q o n iq m a s lik u n i o 'z g a r tir is h g a h a r a k a t 
q ilish g a, x a to qilish e h tim o li o rtis h ig a v a n a tija d a m e h n a t u n u m - 
d orligi p a sa y ish ig a olib keladi. A k sin c h a , a g a r in so n o 'z qobiliyati- 
ni to 'liq n a m o y o n qila o lu v ch i ish bilan b an d b o 'lsa , u o 'z m e h n a ti- 
d a n m a m n u n b o 'lad i, k a sb n i te z e g allay d i v a m e h n a t u n u m d o rlig i 
y u q o ri b o 'la d i.
I n s o n u c h u n f a q a t m o d d iy r a g 'b a t m u h im d e b h is o b la s h
n o to 'g 'r i. U n g a ju d a k o 'p n a r s a - u m u m iy ish d a o 'z x issa si bor- 
ligini his e tish , o 'z in i m e h n a t orqali n a m o y o n e tish , o 'z m alak a si 
bilan g 'u ru rla n is h , o 'rto q la ri h u rm a tig a s a z o v o r b o 'lish va h .k .la r 
h a m m u h im d ir. K o 'p ch ilik k ish ila r s h a x s iy faro v o n lik k a b o sh q a la r 
h iso b ig a e ris h ilg a n s h a x s iy m u v a ffa q iy a t o rq ali e m a s , m a m la k a t 
i q t i s o d i y o t i g a q o 's h g a n m e h n a t i h is o b ig a e r is h is h lo z im lig in i 
t a ’k id la y d ila r.
I z la n is h la r m e h n a t g a n i s b a t a n m u n o s a b a tg a t a ’s ir e tu v c h i 
ra g 'b a tla n tiru v c h i o m illa r q u y id ag i ta rtib d a ta q sim la n ish in i k o 'rsa td i: 
m e h n a t m o h iy a ti, ish haqi, y u q o ri la v o z im g a e g a b o 'lish im koniya-
94

---

ti, ish n in g qiziqarliligi, m e h n a tn i ta sh k il e tish , m a ’m u riy a tn in g ish- 
ch ig a n is b a ta n m u n o sa b a ti.