Dilorom qosimova menejment nazariyasi

N azorat savollari
1. M en ejm en t m adaniyati va uslubi nim a?
2. «M enejm ent» va «m adaniyat» deganda nim ani tush u n asiz?
3. M en e jm e n t m adaniyati nim a?
4. Q anday m e ’yor tu rlari m avjud?
5. M en e jm e n t m ad an iy atin in g qanday elem entlari m avjud?
6. H u jjatlarn in g m en ejm en t jarayonidagi aham iyati?
7. B oshqaruv uslubi tu sh u n ch asi nim a?
8. B oshqaruvning qanday uslublari m avjud?
126

---

11-bob. NIZO VA STRESSLARNI BOSHQARISH
11.1. N izolar tab iati, turi va sabablari
11.2. N izoli va ziya tn i boshqarish
11.3. Stress h o la tin i (ru h iy zarb an i) boshqarish
11.1. N izolar tab iati, turi va sabablari
N izo 
- bu aniq shaxs yoki guruhlardan iborat bo'lgan ikki yoki 
undan ortiq tom on o'rtasida m urosa mavjud bo'lmasligidir. H ar bir 
tom on o'z nuqtai nazari qabul qilinishiga intilib, boshqa tom onning 
shunday harakat qilishi uchun to'sqinlik qiladi (masalan, ikki muhandis 
dastgoh yaratib, har biri o'z loyihasini qabul qilinishini talab qiladi).
Nizo ko'pincha tajovuz, tahdid, m unozara, dushm anlik, urush 
va h.k.lar bilan tenglashtirilib, doimo nom aqbul hodisa sifatida qabul 
qilinadi, unga imkoni boricha yo‘l qo'ym aslik yoki tezlik bilan vu­
judga kelgan paytda ham la etish zarur. N izoga nisbatan bunday mu- 
nosabat «ilmiy boshqaruv» va «ma’muriy maktabga» m ansub mualliflar 
asarlarida aks ettirilgan.
«Insoniy munosabatlar» maktabiga m ansub mualliflar, shuningdek, 
nizolarga y o ‘l qo'ym aslik m um kin deb hisoblaganlar. U lar nizolar- 
ga korxona faoliyati sam arador em asligi va yom on boshqaruv bel- 
gisi sifatida qaraganlar. U larning fikriga ko'ra, korxonadagi yaxshi 
o 'z aro m uno sab at nizolar vujudga kelishining oldini olishi m u m ­
kin.
Hozirgi zam on nuqtai nazaridan sam arali boshqariluvchi korxo- 
nalarda b a’zi nizolar m avjud bo'libgina qolm ay, ular m avjud bo'lishi 
za ru r ham dir. A lbatta, nizo doimo ijobiy x u susiyatga ega bo'lm aydi. 
B a’zi hollarda u alohida shax s yoki b u tu n korxona ehtiyojlarini 
qondirishga to'sqinlik qiladi. Lekin ko'pchilik hollarda nizolar turli 
nuqtai nazarni bayon qilishga yordam beradi, qo 'shim cha axborot, 
m uqobil qarorlarga ega bo'lish uchun im kon y aratad i. Bu qaror 
qabul qilish jarayonini sam araliroq qilib, kishilarga o'z fikrini bildirish 
u chun im kon yaratadi.
S hunday qilib, nizo m a ’lum bir vazifani bajarish va korxona 
faoliyati sam aradorligini oshirish uchun x izm at qilishi yoki biror
127

---

vazifani b ajarish g a to 'sq in lik qilib, sh ax siy qoniqish va korxona 
faoliyati sam aradorligi pasayishiga olib kelishi m um kin.
N izolarning m enejm ent u ch u n nizoli vaziyat vujudga keltirish 
sabablarini bilish lozim. N izolarning to ‘rt asosiy tu ri mavjud: shax s­
ning ichki nizosi, shaxs va guruh o'rtasidagi nizo, shaxslar o'rtasidagi 
nizo, g uruh lar o'rtasidagi nizo.
S h a x s n in g ichki nizosi bir k ish ig a q a ra m a -q a rsh i to p sh iriq
berilgan va undan bir-birini inkor etuv chi natija talab qilingan hol­
da v u ju d g a k eladi. M a sa la n , se x b o s h lig 'id a n ish lab c h iq a rish
b o sh lig 'i m a h su lo t ishlab c h iq a rish n i k o 'p a y tiris h n i talab qilsa, 
korxona SN B bo'lim i boshlig'i ishlab chiqarish jaray on in i sekin- 
la sh tirish y o 'li bilan m a h su lo t sifatin i y ax sh ilash n i talab qiladi. 
B unday holda nizoning asosiy sababi yagona rahbarlik tam oyilining 
buzilishidir. S haxs ichki nizosi, shuningdek, ishlab chiqarish talab ­
lari xodim lar shaxsiy m anfaatlarig a muvofiq bo'lm asligi natijasida 
vujudga keladi. M asalan, o 'sh a sex boshlig'i shan ba va y aksh an ba 
k u n larin i oilasi d av rasid a o 'tk a z is h n i re ja la sh tirg a n edi, lekin u 
ju m a kuni ra h b a r s h a n b a k u n in i ish ku ni deb e ’lon q ilishi va 
sh o sh ilin c h b u y u rtm a n i b a ja rish z a ru rlig i haq id a b u y ru q oladi. 
N atijada ham ishda, ham oilada nizoli vaziyat vujudga keladi.
S h ax slar o 'rta sid a g i nizo e n g k e n g tarq a lg an nizo tu rlarid an
bo'lib, u korxonada tu rlich a nam oyon bo'ladi. K o'pincha bu ra h ­
b a r la r n in g h o k im iy a t, re s u r s , k a p ita l v a is h c h i k u c h i u c h u n
kurashidan iboratdir. H a r bir rah b ar re su rslar cheklangan bo'lganligi 
sababli, ular faqat u n in g korxonasiga ajratilishi kerak, deb hisob- 
laydi. B itta b o 'sh jo y u ch u n ikki nom zod m avjud b o 'lg an holda 
h am u la r o 'r ta s id a u zo q nizo davom e tish i m u m k in . S h a x sla r 
o 'rtasid ag i nizo ikki shaxs o 'rtasid ag i qaram a-qarshilik sifatida ham
nam oyon bo'lishi m um kin. Turli fe’l, dunyoq arash, qad riy atlarg a 
ega kishilar k o'pincha chiqisha olmaydi.
Alohida shaxs va g u ru h o 'rta sid a bu shaxs g uruh n u qtai nazari- 
dan farq qiluvchi n uqtai n az arg a ega bo'lgan holda nizo chiqishi 
m u m k in . M a sa la n , m a jlisd a s o tu v h ajm in i o sh irish m a sa la sin i 
m uhokam a qilish jarayonida ko'pchilik bunga m ahsulot narxini tu- 
shirish yo'li bilan erishish tarafdori bo'lsa, bir kishi bu narsa foyda 
qisqarishiga ham da m ahsulot sifati yom onlashgan degan fikrga olib
128

---

keladi deyishi m um kin. Bu hoi alb atta nizoga olib keladi. R ahbar­
n in g intizom ni m u stah k am lash u ch u n ko 'rg an tadbirlari xodim lar 
g uruhiga yoqm asligi m um kin. Bu holda g uruh rah barga n isbatan 
m u n o sa b a tin i o 'z g a rtirib , m e h n a t u n u m d o rlig in i p a s a y tirish la ri 
m um kin.
G u ru h la r o 'rta sid a nizo g u ru h la r o 'rta s id a kelishm ovchiliklar 
vujudga kelganda, m asalan, kasaba uyushm asi qo'm itasi va m a’m uriyat 
o 'rta sid a , korxona chiziqli boshqaruvi bilan shtabli boshqaruvchi- 
lar o 'rta sid a ro ‘y berish m um kin. Chiziqli rahbarlar ko'pincha shtab 
m utaxassislari tavsiyalarini ta n olm aydilar, h ar bir m asala bo'yicha 
ularga tobe ekanliklarini ro 'k ach qiladilar. S h tab xodim lari o 'z nav- 
batida o 'z qarorlarini m ustaqil hal etish im koniyatiga ega em aslik- 
laridan norozi bo'ladilar. Bu v aziyat vazifani bajarishga qarshilik 
qiluvchi nizoga misol bo'ladi.
U larn in g asosiy sababi re su rsla rn in g cheklanganligi, m asala- 
larn i h al e tis h n in g o 'z a ro b o g 'liq lig i, m a q sa d , q a d riy a tla rd a g i 
farqlar, h ayo tiy tajrib a va xulqdagi farqlar, qoniqarsiz kom m uni- 
k a tsiy a la rd ir.
B a’zi tashkiliy tizim lar va m uno sab atlar vazifalar o 'zaro bog'liq- 
ligidan kelib chiquvchi nizolar ro 'y berishi u ch u n sharoit yaratadi. 
Shu sababli o 'zaro bog'liq bo'linm alar rahbarlari b itta um um iy ra h ­
barga bo'y sunishi kerak, chunki sh unday qilinganda nizo vujudga 
kelishi ehtim oli kam ayadi. M asalan, m eh n at va ish haqi bo'lim i, 
m oliya bo'lim i o 'z a ro bog'liq bo'lib, b itta ra h b ar - boshliq yoki 
bosh iq tiso d ch ig a b o 'y su n a d i va ix tiso slash u v i k u ch ay ish i bilan 
nizo vujudg a kelish ehtim oli ham sh unch a ortadi.
Ix tisoslashgan tash k ilo tlar m aqsadlari turlicha, ular qaror qabul 
qilishda n isb atan m ustaqildir.
T a s a w u r va q adriyatlar o 'rtasidagi farq ham nizolar chiqishga 
sabab bo'ladi. M asalan, rah b ar qo'l ostidagi xodim o 'z fikrini bildirish 
huquqiga ega deb o'ylasa, rahbar fikriga ko'ra faqat un in g fikri so'ral- 
ganda bildirishi, boshqa p ay t esa buyurilgan ishni bajarishi kerak.
O liy o 'qu v y u rtin in g yuqori m alakali xodim lari m ustaqillik va 
erkinlikni, ular m anfaatlarini cheklam aslikni talab qiladilar. Kafedra 
m udiri har bir m uam m o ishini qattiq n azo rat qilgan holda nizoli 
vaziyat vujudga kelishi m um kin.
129

---

Kishilar xulqi va hayotiy tajribasining farq qilishi ham nizoga 
olib kelishi m um kin. B a’za n h ar bir s o 'z u ch u n jan jallash u v ch i 
kishilar ham uchrab turadi. B unday kishilar nizoli vaziyat vujudga 
kelishiga sababchi bo'ladilar.
Q oniqarsiz kom m unikatsiyalar, y a’ni axborot alm ashinuvining 
qiyinlashuvi nizo u chun ham sabab, ham u n in g oqibati bo'lishi 
m um kin. M asalan, h ar bir bo'lim yoki xodim bajarishi lozim bo'lgan 
vazifalar aniq belgilab qo'yilm agan taqdird a ham bo'lim lar, ham
ayrim xodim lar o 'rta sid a nizo kelib chiqishi m um kin. Bir necha 
nizo m anbaining mavjud bo'lishi nizoli vaziyat ehtimolini ko'paytiradi.
Bir tom on ikkinchi tom onga o'z nuqtai nazari to 'g 'ri ekanligini 
uqtirishi natijasida ham nizolar vujudga keladi.