Diniy fanatizm va fanatlar yo’zaga kelishining psixologik asoslari (2soat) Reja

---

Diniy fanatizm va fanatlar yo’zaga kelishining psixologik asoslari (2soat) 
Reja: 
1.Diniy fanatizmning din psixologiyasida o‟rganilishi. 
2. Nodiniy fanatizmni umumiy psixologiyada o‟rganilishi.
3.Shaxs diqqati dominantlik (ustunlik) xususiyati fanatizm va uning patopsixologiyada 
o`rganilishi.
Tayanch so`zlar: Etnografiya, etnos, etnopsixologiya, urf-odat, milliy ong, etnik 
xususiyatlar, milliy psixologik kiyofa, etnik qatlam. 
Fanatizm – yunoncha fanaticus-g‟azablangan, jazavasi tutgan ma‟nosini bildirib, 
qandaydir g‟oya yoki e‟tiqodda oxirigi chegaraga etgan, mukkasidan ketgan ruhiy holat. 
Ko‟chma ma‟noda biron –bir narsaga kuchli ehtiros bilan berilish. Boshqa har qanday qarash va 
g‟oyalar murosasiz munosabat hisoblanadi. Masalan diniy mutaassiblik futboldagi manqurtlik 
shular jumlasidan. 
Fanat guruh rahbalari, fanatlarni o‟zlarining ma‟naviy boshlig‟iga so‟zsiz bo‟ysunish 
mexanizmlarini ishlab chiqadi. Bunday guruhlar, asosan, o‟zining mustaqil fikriga ega 
bo‟lmagan, diniy bilimlari sayoz yoshlardan, qat‟iyatsiz kishilardan tashqil topadi. Lekin ulardan 
o‟zini ko‟rsatish, qanday yo‟llar bilan bo‟lsa ham “Men”ini namoyon etish istagi ustivor bo‟ladi. 
XX asr boshlarida frantso‟z nevropotolog va psixiatorlari fanatizmning oliy nerv faoliyati 
asoslarini o‟rganishga harakat qilganlar. Shu yo‟nalishda isholib borgan E. Myurise “Diniy 
hissiyot kasalligi” asasrida fanatizm yuqori darajada rivojlangan ehtiros asosida ijtimoiy muhit 
muayyan guruh yoki shaxsga yoqish istagi, deb yozadi. Fanatizm insonning hissiyot va 
e‟tiqotda, biron narsaga mukkasidan ketish natijasida kelib chiqadi. Bunday holda inson o‟zi 
qilayotgan hatti-haraktlar, birdirayotgan fikrlarni birdan-bir to‟g‟ri haqiqat deb, qabul qiladi va 
aytilayotgan, unga bildirilayotgan har qanday e‟tirozlarni mutloqo tan olmaydi. Uning 
gnoseologik asosida ilmsizlik, dunyoviy bilimlar olamini bilishdagi ilmiy tafakkuri va idrokining 
pastligi, hayotiy tajribaning etishmasligi muayyan asosda, aqidaprastlik (fundamentalizm) 
yotadi. Bu toifaga ayniqsa, ongi shakllanishga ulgurmagan yoshlarning kirib qolishi o‟ta xunuk 
oqibatlarga olib keladi. Fanatizm og‟usi bilan zaharlanagan yoshlar o‟z hatti-harakatlariga 
tanqidiy baho bera olmaydilar. Natijada, ular o‟zlarining maqsadar yo‟lida har qanday nomaqbul 
hatti-harakatlardan qaytmaydilar. Agar bu xil toifadagi yoshlar birlashib muayyan kuchlar 
tomonidan boshqarilib, yo‟naltirilib turilgan bo‟lsa, ular jamiyat barqarorligi, odamlar hayoti va 
yashashi uchun o‟ta xavfli kuchlarga aylanadilar. 
Qadimgi yunon falsafasining eng so„nggi buyuk namoyandasi Aflotunning shogirdi 
Arastudir.Arastu (mil. avv. 384-322 y.y.) YUnonistonning Stagira shahrida tug„ilib, 17 yoshida 
Afinaga kelib, Aflotun akademiyasiga o„qishga kiradi va unda 20 yil ta‟lim oladi. U Aflotun 
bilan juda ko„p masalalarda munozaralar qilib, Aflotunning falsafiy ta‟limotini rad qila 
boshlaydi. Aflotun vafotidan keyin Arastu Afinada o„z maktabini tashqil qilib, uni yunon fani va 
falsafasining markaziga aylantiradi. U qadimgi YUnonistonda hamma ilmlarga oid yutuqlarni 
egallab, 
ularni 
sistemalashtiradi, 
rivojlantiradi. 
Hozirgi 
zamon 
tabiatshunosligi, 
jamiyatshunosligi, mantiq fani o„zlarining dastlabki taraqqiyotini boshlanishi va ibtidosini 
Arastu ilmiy faoliyatidan olgan. Uning «Fizika», «Matematika», «Jon to„g„risida», 
«Kategoriyalar», «Ikkinchi Analitika», «Topika», «Organon» singari asarlarida samarali ijodi-
tabiatshunoslik va jamiyatshunoslikka, falsafaga oid qarashlari o„zining to„la ifodasini topgan. 
Arastu Aflotunning «g„oyalar dunyosi» to„g„risidagi nazariyasiga qarshi chiqib, uning «g„oyalar 
dunyosi» «narsalar dunyosidan alohida», degan fikrini - bu aslo mumkin emas, qanday qilib 
narsalar boshqa, ularning mohiyati-g„oyalari alohida yashaydi? Bu aqlga to„g„ri kelmaydigan 
hol,-deydi Arastu. Aflotunning: «narsalar dunyosi harakatda, o„zgaruvchan va ma‟lum vaqt bilan 
bog„liq, g„oyalar dunyosi esa, o„zgarmas, doimiy va abadiydir»,-degan fikriga qarshi: «Bu 
qanaqasi? Original - asl o„zgarmas, uning aksi, g„oyasi o„zgaruvchan bo„lar ekan, bu mantiqqa 
zid qarash-ku!» deydi. Arastu Aflotunning «g„oyalar dunyosi» to„g„risidagi ta‟limotni qat‟iy rad 
qilib, u narsalarning asli, mohiyati, substansiyasi shu narsalarning o„zidadir, deydi va bu 

---

qarashni isbotlaydi. U bunda bu sabablarning har birini bir-bir tahlil qilib, izohlab beradi, 
moddiy sabab, ya‟ni modda har bir narsaning materiali, har bir narsa undan hosil bo„ladi. 
SHakliy sabab, ya‟ni shakl har bir narsaga shakl ato qiladi. Masalan: «haykal shaklsiz 
bronzadan, idish-tavoqlar beshakl loydan farq qilishib, ular muayyan shakl vositasidagina shu 
narsa qiyofasini kasb etadi. Agarda shakl bo„lmasa, bronza yoki mis, loy qanday material holida 
bo„lsa, shunday qolaveradi», deydi u. Arastu bunda shaklni faol hisoblaydi, u hatto shaklni 
narsaning borliq ko„rinishi, borliqning ma‟nosi, deydi. Arastu fikricha, agar modda va shakl 
«narsalar nimalardan to‟zilgan?» degan savolga javob bersa, «yaratuvchi sabab nima yaratildi?»-
degan savolga javo beradi. Masalan, ota-ona bolaning sababchisidir. Oxirgi sabab-bu «maqsad» 
bo„lib, Arastu tasavvuricha, «nima uchun? degan savolga javob bo„lib, unda tabiat hodisalarining 
kelib chiqishi, paydo bo„lishi ifodalanadi. Arastu bu bilan har bir ijtimoiy hodisada, har bir inson 
faoliyatida ma‟lum maqsad borligini qayd qiladi. Arastu falsafasidagi yana bir muhim jihat-bu 
uning imkoniyat va voqelik kategoriyalarini har tomonlama tadqiq qilib ishlab chiqadi. 
Arastuning tarixiy xizmati esa uning naturfalsafasi va bilish nazariyasidir. U: «Aql (idrok), fikr, 
ong tabiat bo„lmasa, u bilan muvofiq kelmasa, demak, (ular) soxtadir», deydi. Arastu bilishda 
borliqni e‟tirof qiladi, tabiat, moddiy olam inson ongidan, insonga bog„liq bo„lmagan holda 
mavjud bo„lib, ular inson sezgisi, idroki, ongi tafakkuri, bir butun bilishining manbai, deb 
hisoblaydi. Insonning bilishi uning ayrim predmet, buyum, hodisalarni sezishidan, so„ngra aql, 
tafakkur, nazariy bilimlar vositasida umumiylikni bilishga erishadi. Arastu shunday yozadi: 
«..kimki hech narsani sezmasa, u hech narsani bilmaydi va hech narsani tushunmaydi; agar biror 
narsani bilsa, (mushohada qilsa) unda u kishi buni tasavvur sifatida ham bilib oladi, chunki 
tasavvurlar sezgilar demakdir. Faqat materiyasizdir, xolos». Qadimgi yunon falsafasining eng 
muhim jihati – uning stixiyali dialektik xaraktyerga egaligidir. Bu dialektikaning asoschilaridan 
biri Geraklitdir. U o„zining olov to„g„risidagi ta‟limotida barcha narsalar olovdan paydo bo„lib, 
so„ngra olovga qaytadi, deb, olovning yerga, suvga, havoga aylanishini va aksini ta‟riflab, 
dunyoni doimiy harakatda, o„zgarish jarayonida ko„radi. 
SAVOLLAR. 
1.Milliy xarakterni urganish uchun nimalarni bilish kerak ? 
2/Milliy xarakterni shakllanishiga nimalar ta‟sir etadi ? 
3.Miliy xaratyerga kiruvchi xususiyatlarni sanab ko‟rsating ? 
4/Nima uchun " mexmondustlikni " fakat bitta millatga xos xususiyat, deya olmaymiz ? 

ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. X. Alimov. «Milliylik va ijtimoiy ruxiyat» T. 1992 y. 
2. V. M. Karimova «Psixologiya» T. 2000 y. 
3.E. G. Goziev. « Muomala psixologiyasi» T. 2001 y. 
4. I. Jabborov. «O‟zbek xalq etnografiyasi» T. 1994 . 
5.M. Mamatov «Milliy psixologiyaqiyofava uning xususiyatlari» T. 1980y.