Dinshunoslikka
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Din fenomenologiya
si vakillari antropologlar tomonidan to‘plan gan ma’lumotlardan o‘z yo‘nalishlarida foydala nadilar. 117 qaratganliklar yoki din, ritual va afsonalarning diniy sifatga ega ekanligini noto‘g‘ri talqin qilganlari yoki o‘tkazib yuborganlari uchun e’tiroz bildiradilar. Endi, masalaning mohiyatini ta’rif lash va tushuntirishda fenomenologiya va psixologiya o‘rtasida farq mavjudligi ularni tenglashtirishga urinishni ajablanarli qilib ko‘rsatishi mumkin. Biroq, haqiqatan, ular bir qator masalalar, jumladan, diniy ong, diniy tajriba va qarash borasida umumiy o‘xshashliklarga ega. Shuningdek, har ikkisi, turli shaklda bo‘lsa da, sotsiologik qarashlardan farq qiladi. Psixologlar shaxsning hissiy tajribasi, ehtiyoji va fikrlashiga oz e’tibor qaratganligi naza ridan sotsiologik nazariyalarni tanqid qilishsa, fenomenogiya so hasi vakillari esa dinni tushunishda uning ijtimoiy vazifasidan ko‘ra ham jamoa, ham individni qamrab oluvchi dinning tarkibiy tuzilishini tadqiq qilish lozimligini uqtiradilar. Odatda, bu so halarda muhokama mavzusi – insonning ichki hayoti hamda ri tuallar, miflar, muqaddas qadamjolar, ilohiy tasavvur kabi diniy fenomenlar hisoblanadi. Mazkur tushunchalar borasida ushbu ik ki soha o‘rtasidagi kesishish nuqtasi, psixologlar singari fenome nologlar yuqoridagi diniy fenomenlarni inson tomonidan qanday tajriba va idrok qilinishiga asosiy e’tibor qaratadilar. Din psixologiyasi bilan fenome nologiyasi o‘rtasidagi o‘xshashlik yana, ular tomonidan qo‘llaniladigan tushunchalar, qa rashlar va mos tavsiflarda ko‘zga tashlanadi. Ayni paytda, «mos tavsif» («sym’athetic descri’tions») deganda, dindor tomonidan o‘z diniy an’ana to‘g‘risida, hech bir tanqidiy tahlilsiz, ma’lumot be rish tushuniladi, bunda, voqe lik haqida ma’lumot berishdan bo‘lak bilimga biror yangilik qo‘shilgan hisoblanmaydi. Qolaver sa, «mos tavsif» dindorning histuyg‘uga yo‘g‘rilgan qarashlari Din fenomenologiyasida muhokama mavzusi – inson ning ichki hayoti hamda ritu allar, miflar, muqaddas qa damjolar, ilohiy tasavvur kabi diniy fenomenlar hisoblanadi. Unda diniy fenomenlarni in son tomonidan qanday tajriba va idrok qilinishiga asosiy e’ti bor qaratadilar. 118 ni tushunishni anglatadi. «Breketing» («Bracketing») esa hakam qarorini vaqtincha (vaziyatga to‘g‘ri bahoni belgilash uchun) to‘xtatib turishni bildiradi. «Soddalashtirmaslik» («Irreducibili ty») zaruriy sifatni yo‘qotish maqsadida obyektning muayyan qis mini istamaslik yoki ishonchsizlik bilan qisqartirishni nazarda tutadi. Shunday qilib, fenomenologlar reduksion sotsiologik qa rashlarni rad etgan holda, dinni tushuntirish yo‘li sifatida faqat psixologik yondashuvni qabul qilishni ma’qul ko‘rmaydilar. O‘z navbatida, fenomenologlar ilmiylik yoki obyektivlik ta’minlan ganligi jihatidan diniy e’tiqod va amaliyotlarning nafaqat, psixo logik balki, sotsiologik, siyosiy va boshqa ta’sirlari mavjudligini e’tirof etadilar. Fenomenologiya vakillari ushbu – Eliade asarlari da «sakrat» («sacred»), Otto nazdida «muqaddas» («numinous» or «holy») deb nomlangan (bu nazariyotchilar va ularning qarash lari haqida quyida to‘xtalinadi) – farqli diniy jihatni saqlab qolish va unga katta urg‘u berishga harakat qilayotgan bo‘lsalarda, bu yondashuv dindorlar tomonidan amalga oshirilgan teologik fikrni tasdiq yoki inkor qilgandanda ko‘ra haqiqat haqidagi «brekket» fikr uchun eng yaxshi bo‘lib qolmoqda. Fenomenologlarning ishi ko‘pincha, dindorning g‘oyasi, tili, afsona, rituallar, e’tiqod va amaliyotlarini tushunishga harakat qilishligi jihatidan din bilan bog‘liq bo‘lsada, ular dindorning tushunchalarini tasdiqlash, rad etish, yoki o‘zlari uchun unga nisbatan chegara belgilab olish ga haqlari yo‘q hisoblanadi. Psixologik yondashuvlar esa bunday to‘xtalish (breket) yoki xayrixohlik (simpatiya)ga bog‘liq emas. Din psixologiyasining ba’zi namoyondalari ichki muqaddas kuch ning haqiqat ekanligiga to‘xtalib o‘tishlariga qaramay, ulardan boshqa guruh din psixologik ehtiyoj, orzularni ro‘yabga chiqishi ni qattiq istash, jismoniy zaifdan kelib chiqqan inson tuzilishida gi proeksiya, deya fikr bildirib o‘tadilar. Shuningdek, psixologik yondashuvlarda ichki diniy haqiqat ning imkoniyatlarini inkor qilmagan va ularning dindor ma’naviy sog‘lomligidagi o‘rnini chetga surib tashlamagan holda diniy amaliyotlarni o‘rganish orqali insonning qarashi, tajribasi va hat 119 to, ong faoliyatiga e’tibor qara tiladi. Aslida, dinning bu singari ijobiy jihatlari dindorning tushun chasi va diniy tajribasi haqida psixo logik tushuntirishlarni talab qiladi. Fenomenologiya va psixo logiya sohasi vakillari, birdek, in sonni yanada yaxshiroq tushunish maqsadida dinning turli jihatlar, diniy tajriba, e’tiqodlar, an’ana lar, diniy hayot tarzi, kelib chi qishi va funksiyalari ustida tahli liy faoliyat olib boradilar. Bundan tashqari, ushbu yondashuvlar bir guruhga oid kelib chiqish va am bitsiyaga ega hisoblanadi. O‘n to‘qqizinchi asrning boshlarida, Gegel bilim nuqtayi nazaridan, fenomenologiyani ong orqali o‘zlashtiriladigan ilm deb ta’rifla di. U o‘zining «Ruh fenomenologiyasi» asarida aytadiki, farqli hodisa (fenomen)lar ning puxta o‘rganish turli ko‘rinishlarni bir lashtiruvchi va yo‘naltiruvchi asosiy ruhni kashf etishga olib bo radi. Shuningdek, u dinshunoslikning rivojlanishidagi asosiy tad qiqotlar «din haqidagi ilm» nomi bilan olib borilganligi va bunda asosan fenomenologik yondashuvdan foydalanilganligini ta’kid laydi. O‘n to‘qqizinchi asrning oxirlarida, Per Daniel Shantepi de la Suassaye din haqidagi fan yo‘lida psixologik va fenomenologik yondashuvlar birbirini to‘ldirishini ta’kidlagan holda ularni bir o‘rinda zikr qiladi. Din psixologiyasi psixologiya fani singari inson, madaniyat, jamiyat va dunyo mohiyatini yaxshiroq anglashni maqsad qilgan fanlar shakli kengaygan XIX asrda yuzaga keldi. Karl Yung din shunoslik tadqiqotlariga bag‘ishlangan «Psixologiya va din: G‘arb va Sharq» asarida bildirishicha, tadqiqotchi «metafizik yoki fal safiy mulohazalarni» o‘zlashtirmay turib, «fenomenni kuzatish» Fenomenologlarning ishi dindorning g‘oyasi, tili, afsona, rituallar, e’tiqod va amaliyotlarini tushunishga harakat qilish hisoblanadi 120 haqida so‘z ochmasligi lozim. Shuningdek, u o‘z tadqiqotlarida real voqeahodisalar, tajribaga suyanishi sababidan amaliy (em pirik) ekanligi, qolaversa, muhokamadan ko‘ra faktlarga asoslan ganligi jihatidan fenomenologik yondashuvlardan foydalanishni qat’iy ravishda afzal ko‘radi. Ba’zi fan va texnologiya tushuncha lari farazlarni tekshirish hamda Yung va undan avvalgi olim lar yashagan davr oralig‘ida o‘zgargan «fakt»larni qayta tiklash uchun ishlatilgan. Kognitiv (bilim) ilm va «nevroteologik» tahlil orqali dinning tadqiq qilishni zamonaviy ko‘rinishi yaqin davrlar ichida vujudga kelgan harakat bo‘lib, bilim jarayoni va aql faoli yati nuqtayi nazaridan diniy onglilikni o‘rganadi. Bu yondashu vlar ilg‘or ilmiy uslublar, til, hissiyot va texnologiyalardan foy dalanadi, biroq, din va diniy onglilik haqidagi tushuntirish va interpretatsiyalar natijasi har doim ham eskirgan dastlabki bar cha yondashuv va uslublarni namoyon qilavermaydi. Biz diniy ong, tushuncha va tajribaga katta e’tibor qaratilgan dinni il miy o‘rganish doirasidagi ushbu tadqiqotimizda fenomenologik va psixologik yondashuvlar orqali yuqoridagi yangi harakatlarni ko‘rib chiqamiz 1 . Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|