Dinshunoslikka
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Jeyms Jorj Frezer (1854–1941) mohir yozuvchi va «antropologlar
silsilasi»ning mumtoz namoyondasidir. Aytilishicha, u oltmish yil da vomida har kuni o‘n ikki soatni ilm bilan shug‘ullanishga sarfla gan va uning shaxsiy kutubxonasida 30.000 dan ziyod kitob saqlan gan. Keng mutolaasi va o‘ta bilimdonligi evaziga Frezer insonlarni dinning mohiyatini tushunishlari, ayniqsa, o‘zining muhtasham asa ri «Oltin novda» (Golden Bough) orqali mif va rituallarni anglash lariga katta hissa qo‘shdi. Bu asar Frezerning istagi bo‘yicha tur li madaniyatlarga xos e’tiqod, amaliyot va institutlar asosida qiyosiy etnografik ma’lumotlar bilan to‘ldirilgan yuqori qiziqish bilan o‘qila digan entsiklopedik tadqiqot hisoblanadi. Masalan, Frezer ikki aso siy turiga e’tiborini qaratgan sehrgarlik marosimlari uchun foydali kategoriyadan foydalanishni taklif qiladi. Gomeopatik (juda oz miqdor) yoki yasama magiya bir xil uslub, ya’ni yomg‘ir chaqirish uchun do‘mbira chalib momaqal diroq hosil qilish amaliyotiga asoslanadi. Yuqumli kasallikni ketkazish sehri bog‘lanish qoidasiga asoslanib, unga ko‘ra sehr gar kasallikni aritish uchun kesilgan tirnoq va yondirilgan kiyim bo‘laklaridan foydalanadi. Frezerning qayd etishicha, bu ikki kate goriya ko‘pincha birlashtirilib yuboriladi, shuning uchun u ikki sehr turi ham narsalar o‘zaro yashirin munosabatlar orqa li birbiri bilan aloqaga kirishadi, degan e’tiqodga asoslangan ligidan kelib chiqib, ularga nisbatan «simpatik (o‘xshash) sehr» tushuncha sini ishlatishga odatlangan. Shuningdek, Frezer sehrgarlik, ilm va din o‘rtasida o‘ziga xos farqlar mavjudligi to‘g‘risidagi Teylorning qarashini e’tirof eta di, ammo, ularni evolutsion ketmaketlikda joylashtiradi. Uning fikricha, magiya eng sodda narsadir, chunki u muayyan g‘oya lar (insonni ifodalash uchun vudu (mahalliy Afrika dinlari ga xos) qo‘g‘irchog‘idan foydalanganlik kabi) o‘rtasidagi od diy 111 o‘xshashlikni namoyon qiladi. Uning qo‘shimcha qilishicha, magiya olamning tabiiy qoidalarini noto‘g‘ri tushunishga asos langan g‘ayriilmiy tur sanaladi. Din esa jamiyatning intellek tual evolutsiyasini ifodalovchi, fikrlashning yuqori nuqtasini aks ettiruv chidir, lekin, u o‘ta madaniylashib taraqqiy etgan ja miyatlarda astasekin o‘zib ketayotgan ilmfan qarshisida od diy fenomen bo‘lib qoldi. Bi roq, bunday g‘oyalar antropolog va sotsiologlar ning dalatadqiqotlarida noto‘g‘ri ekanligi ilgari suril gan bo‘lishiga qaramay, hanuz bugun ham keng tarqal ganicha qolmoqda. Frezerning qiyosiy ishi universal model larni topish uchun amalga oshirgan izlanishlari dan xabardor antropologlar tomonidan «u muayyan madaniy xarakterning o‘ziga xos jihatlariga yetarlicha e’tibor qaratmagan» qabilida gi fikr asosida tanqid ostiga olindi. Shuningdek, Frezer, Tey lor va boshqalar tarafidan sehrgarlik va din o‘rtasida keskin farq mavjudligi xususida bildirilgan fikrlar ham savollarni keltirib chiqardi. Tadqiqotlar esa magiya yoki yanada salbiyroq «xuro fot» deb nomlangan amaliyot va xattihara katlar asosiy dinlar ning ko‘pchiligida ham keng tarqalganligini ko‘rsatdi. Qolaver sa, yanada mantiqsizlikka tayanib qilingan ishlardan biri magiya va dinni alohida turkumlarga ajratilib ko‘rsatilishidir. Shu o‘rinda aytib o‘tish lozimki, zamonaviy ilmdan farq li o‘laroq, dinshunoslik fani nuqtayi nazaridan, din aniq bel gilangan va kelishilgan munosabat va amaliyotlarning yago na majmuasi hisoblanadi. Odamlar (jumladan, olimlar) din va ilmni o‘zaro qiyoslagan yoki ikkisini birbiriga qaramaqarshi qo‘ygan paytda, ular yanglish ravishda, imon haqida biror nar sa qabul qilmagan ilmdagi qat’iy talablarga zid diniy an’analarga tayangan imon borasida qiyos olib borayotgan bo‘ladilar. Chun ki, din deganda ko‘p holatda xristianlik yoki islom tushunila di, lekin unday emas. Aslida, ilm va dinni solishtirish sigirdan sog‘ib olingan sut mahsulotlari, aytaylik, pishloqning turli nav larini solishtirishga o‘xshaydi. O‘xshashlik va farqlarni solishti rish, bizga turli ta’rif, tushuncha va munosabatlardan ma’lumki, 112 masalaning mohiyatini oydinlashtirishga ko‘maklashadi, ammo, boshqa tarafdan, bu yo‘l o‘zgalar ustidan ustunlik yoki o‘zaro tenglikni qaror toptirishga mo‘ljallangan ba’zi rejalarga asoslan gan bo‘lishi mumkin. Dinshunoslik fani uchun yana bir muhim jihat, tadqiqot da lillari ko‘rsatishicha, ilmiy metodlar ilk bor joriy qilina bosh langan asrlarda ularning ta’sirchan tushuntirish qobiliyatiga qa ramay, keng miqyosli texnologik o‘zgarishlarni insonning diniy impulsi (turtki) ro‘yobga chiqargan deb ishonilgan. Shunday qilib, madaniy taraqqiy topgan jamiyatlarda dinning o‘rni o‘zga rishi to‘g‘risidagi ilk nazariyotchilarning evolutsion sxemasi to‘liq o‘zini oqlamadi. Aksincha, ilmfan yutuqlari asosida rivojlan gan sun’iy yo‘ldosh kanallari, internet va zamonaviy texnologi yalardan foydalanadigan dindorlar istiqomat qiladigan dunyo ning turli nuqtalarida diniy fundamentalizm g‘oyasi yuzaga keldi. Qolaversa, an’anaviy diniy amaliyotlar, xususan, xristianlar to monidan cherkov marosimlarida ommaviy ishtirok etish holati kamayib borgan bo‘lishiga qaramay, boshqa tomondan, din va axloq masalalariga nisbatan yangicha yondashuvlar shakllanib, ular orqali «nyu eydj» yoki «yangi diniy harakatlar» tug‘ilishiga olib keldi 1 . Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|