235
so‘z aralashib qolishidan va hadis naql
qiluvchi sahobalar vafot
etishlar bilan hadis zoye bo‘lishidan qo‘rqib, uni yozma shaklda
to‘play boshladilar. Bu odamlar turli yurtlarga tarqalib ketganlar.
VIIasr o‘rtalaridan boshlab ularni topib, hadislarni og‘izlaridan
yozib olishga harakat qilingan. Bunda turkistonlik muhaddislar
katta xizmat qilishgan.
Islom olamida eng obro‘li hisoblangan hadis to‘plamlar qu
yidagilar hisoblanadi: 1) «alJomi’ assahih» yoki qisqacha, «Sahi
hi Buxoriy»; 2) «Sahihi Muslim», 3) «Sunani Termiziy»; 4) «Sunani
Abu Dovud»; 5) «Sunani Nasoiy»; 6) «Sunani Ibn Moja». Shu
ningdek, Ibn Hanbal musnadi ham katta shuhrat qozongan.
Zardushtiylik.
Markaziy Osiyoda miloddan avvalgi II–I ming
yilliklarda vujudga kelgan. U dunyodagi eng qadimiy dinlardan
biri
hisoblanib, unga mil. av. XII–VI asrlarda Markaziy Osiyo,
Ozarbayjon, Eron va Kichik Osiyo xalqlari e’tiqod qilganlar.
Zardushtiylik ta’limoti Markaziy Osiyoda ibtidoiy davrda mav
jud bo‘lgan tabiat kuchlarini ilohiylashtiruvchi e’tiqodlarga nisba tan
monoteistik ta’limot hisoblanadi. Zardushtiylik negizida olamning qa
ramaqarshiliklar kurashi asosiga qurilishi, yaxshilik va yomonlik,
yorug‘lik va qorong‘ulik, hayot va o‘lim o‘rtasidagi abadiy kurashi
haqidagi g‘oyalar yotadi. Barcha yaxshiliklarni AxuraMazda va
barcha yomonliklarni Anxramaynyu (yoki Axriman) ifodalaydi.
Zardushtiylik boshqa barcha dinlarga nisbatan bevosita va bil
vosita eng ko‘p ta’sir o‘tkazgan dindir, deyish mumkin. Zardush
tiylikda har bir kishi ustidan ilohiy hukm amalga oshirilishi, jan
nat va jahannam, qiyomatqoyim, unda tananing qayta tirilishi,
tana va ruh qayta birlashib mangu yashashi haqidagi ta’limotlar
mavjud. Zardushtiylik dini Zardusht nomiga nisbat beri lib, shart
li ravishda shunday atab kelinadi.
Aslida esa, mazkur dinning
muqaddas kitobi hisoblanmish «Avesto»da u «Mazdayasna» dini
236
deb atalgan. Bu so‘zni «Mazdaga sig‘inmoq» deb tarjima qilish
mumkin. «Mazda» so‘zi «donish, donishmand, oqil» kabi ma’no
larda talqin etiladi. Zardushtiylik shuningdek, «Be’din», ya’ni
«Eng yaxshi din» degan nom bilan ham ulug‘langan. Uning ta’li
motiga ko‘ra, borliq Mazdaning irodasi bilan yaratilgan. «Mazda»
so‘zi oldiga ulug‘lash ma’nosini anglatuvchi «Axura» qo‘shilib,
zardushtiylikning ilohiyoti – AxuraMazda nomi paydo bo‘lgan.
Bu – «Janob Mazda» yoki «Iloh» demakdir.
Zardushtiylikda
imon fikrlar sofligi,
so‘zning sobitligi, amallarning insoniyli
giga asoslanadi. Har bir zardushtiy kuniga
besh marta yuvinib, poklanib, Quyoshga
qarab, uni olqishlab sig‘inishi shart hi
soblangan. Zardushtiylik ibodatxonalarida
doimiy ravishda olov yonib turadi. Ularda
dunyodagi to‘rt unsur – suv, olov,
yer va
havo ulug‘lanadi.
VIII asrda Markaziy Osiyoga islom
dini kirib kelib, keng tarqal
guniga qa
dar zardushtiylik mahalliy xalqlarning
asosiy dini hisoblangan. Tarixiy sharoit
lar ta’sirida zardushtiylikka e’tiqod qiluv
chi
jamoalar soni qisqarib, bugungi kun
da taxminan 100 ming nafarni, ularning
aksariyatini esa Hindistonning Bombey
shtatiga taalluqli rayonlardan birida ya
shovchi parslar
1
tashkil qiladi.
Avesto zardushtiylikning muqaddas ki
tobi hisoblanadi. U «Apastak», «Ovisto»,
«Ovusto», «Abisto», «Avasto» kabi shakllarda ham ishlatib ke
lingan. Avesto Markaziy Osiyo, Eron, Ozarbayjon
xalqlarining
1
Pars – VIII asrda Fors ko‘rfazi musulmonlar tarafidan egallanishi natijasida
Hindiston va Pokistonga qarab yo‘nalgan zardushtiylik tarafdorlari nomi.
237
islomgacha davrdagi ijtimoiyiqtisodiy hayoti, olam to‘g‘risida
gi tasavvurlari, urfodatlari, ma’naviy madaniyatini o‘rganishda
muhim manba sanaladi.
U bizgacha to‘liq holda yetib kelmagan. Bizgacha yetib kel
gan Avesto, Beruniyning yozishicha, aslining beshdan ikki qismi
xolos. U: «Avesto 30 nask (bo‘lim) edi, majusiylar (zardushtiylar)
qo‘lida 12 nask chamasi qoldi», – deb yozgan.
Avesto qismlar, ya’ni kitoblardan iborat bo‘lib, ularning orasida
asosiy liturgik (ommaviy ravishda bajariladigan ibodatlarga xos)
matn sifatida Yasna qaraladi. Yasna asosini gatlar tashkil qilib,
u Zardusht va uning bevosita izdoshlari tomonidan bayon qilin
gan madhlarni qamrab oladi. Shuningdek, gatlar zardush tiylikka
oid ibodatlarning bajarilishida birlamchi o‘rin tutadi. Avesto ning
boshqa bir kitobi Vidavdod bo‘lib, u gunohlardan poklanish
ga tegishli qoidalar majmuasidir. Visparad esa «kichik Xudolar»
(s’iritual lords)ga atalgan lita nik (Xudo
ga murojaat paytida yig‘labsi rab aytiladi
gan yoki o‘qiladigan ibodatga oid) ritual
lar to‘plamidir.
Avestoning yana bir Yasht
kitobi Zardusht qahramonliklarini badiiy
tarzda ifodalovchi hiko yalarni o‘z ichiga
oladi.
Dostları ilə paylaş: