2. Fikx ilmining tarakkiy etishi va maktablari.
VIII-XII asrlar butun musulmon jamiyatida fan va madaniyat, ilm va tafakkur rivojlangan
bir davr buldi. Bu davrda diniy bilimlar bilan bir katorda duneviy ilmlar xam uz rivojiga ega
buldi. Islom dini- Arabiston yarim oroli dorasidan chikib, tarakkiy etgan jaxon diniga aylandi.
Islomning din sifatida shakllanib, rivojlanishi aynan shu davrlarga tugri keladi. Albatta bunga
turli mintakalardagi jaraenlar uz ta`sirini kursatdi. Xususan Movorounnaxrning islom madaniyati
va fanning algebra, astronomiya, falsafa, tarix, xadis, kalom va boshka soxalariga kursatgan
ta`siri juda kattadir. Ayniksa fikx ilmi soxasida Movarounnaxrning tutgan urni bekiesdir.
Umuman olganda islom xukukshunosligi (fikx) uziga xos rivojlanish tarixiga ega.
Fikx- garbda Islamic Law, Muslim Law, Muhammad Jurisprudence, Le Droit Musulman,
Islamische gesets kabi nomlar bilan yuritiladi. Duneda amaldagi xukuk normalaridan farkli
ularok, fikx uz ichiga ibodat masalalarini xam kamrab oladi. Buni Tavrot kitobining ibodat
masalalarini jamlab olgan Talmudga kieslash mumkin. Fikx kadimdan mavjud xukukiy
normalarini ibodat va muomala masalalari bilan mushtarak xolda ma`lum tartibga solingan
xukukiy tizimdir.
Lugatda: «al-fikx» kalimasi – «anglamok, tushunmok» kabi ma`nolarni beradi.
Istiloxda: «al-fikx» - «Islom xukuki» deb yuritiladi.
Fikx zamonaviy fanlar asosida xozirgacha chukur urganilmagan bulib, mutaxassis olimlar
oldiga katta muammolarni kuyib kelmokda.
Fikx –odatda «firu al-fikx» (suzma-suz: «fikx tarmoklari») shariatni konkret soxalarga
tadbik kilishdan va «usul al-fikx» (suzma-suz «fikx asoslari») shariat xukm oladigan manbalarni
ishlab chikishdan iborat buladi. Tarixiy tadrijga kura «al-fikx» usul al-fikx dan avval paydo
bulgan. Fikx ilmining tadrijiy rivojini mutaxassis olimlar tomonidan bir necha davrlarga taksim
etilgan. Masalan:
Paygambar s.a.v. davri (610-632). Bu davrda Paygambar s.a.v. xali xaet edilar. Vaxiy
kelishi davom etaetgan bir davr edi. Ixtilofli va muammoli masalalarni shaxsan u zotning uzlari
orkali xal etilardi. Muxammad s.a.v. paygambar bulish bilan birga davlat boshligi xam edi.
Barcha xukukiy masalalar, sud jaraenlari, ijro bevosita u zotning boshchiliklarida bular edi.
Saxobalar davri. Paygambar s.a.v. vafotlaridan keyingi davrda Islom xalifaligi xududi tez
sur`atlar bilan kengaya bordi. Andalus, Eron, Irok, suriya, Movorounnaxr, Misr, Shimoliy Afrika
musulmonlar kuliga utdi. Musulmonlar u erlarga kozilar va fakixlarni yubora boshladilar. Bir
biridan uzok bulgan erlarda mustakil fikx markazlari paydo buldi.Bu markazlar bir biridan ilmiy
jizatdan deyarli fark kilmas edi. Madina, Makka, Misr, Kufa, Basra va Shom kabi maxalliy
markazlarning urf odatlari, extiej va shart sharoitlari boshka boshka edi. Fikxni tadbik etuvchi
saxobalar stuk kobiliyatli, ochik fikrli va keng dunekarashga ega edilar. Ular biror fikxiy konun
koidani joriy etishda albatta usha er xaolisining urf odati va shart sharoitlarini xisobga olar
edilar. Shu sababdan fikx ilmi tezlik bilan xalk zielilari orasiga singib ketdi. Saxobalar davrida
kuyidagi fikx markazlari shakllandi:
A) Madina maktabi
B) Makka maktabi
V) Kufa maktabi
G) Misr maktabi
D) Shom maktabi
Yukorida nomlari zikr etilgan ilm markazlarida ta`lim berish uslubi usha ulkaning mavjud
madaniyati va urf odatlaridan kelib chikkan xolda bir biridan bir oz bulsada fark kilar edi.
Shuningdek ibodat va muammola masallaaridagi ijtixodlar (ijtixod- fakixning biror masala
yuzasidan chikargan fatvosi) xam turli shakllarda edi. Bu xolat ma`lum ulkalarda turli
mazxablarning paydo bulishiga asos bulib xizmat kildi.
Dostları ilə paylaş: |