3. Fikx tarixiy ijtimoiy xaetni urganishda muxim manba.
VIII-X asrlarda Movarounnaxrning ayrim shaxarlardagi xanafiylikka asoslangan ilmiy
markazlar paydo buldi. Bunga Irok va xurosan maktablarining ta`siri katta buldi. Buxoro
maktabiga Abu Xafs Axmad ibn Xafs al-Kabir al-buxoriy (vaf. 832y) asos solgan. Samarkand
ilmiy markazining shakllanishiga Abu Sulaymoon al-Juzjoniy, Ibn Samoa va Shaddod ibn
Xukaym kabi Balx fakixlarining xizmati katta buldi. Buxoro fakixlari bu davrda asosan fikxning
amaliy masalalari bilan, samarkandliklar esa uz ilmiy faoliyatlarini iloxiet mavzui bilan
shugillanishga karatdilar.
XI-XIII asrlarga kelib fikx ilmi uzining yuksak tarakkietiga etishdi. Koraxoniylar (999-
1212) davri fakixlari xakida ilmiy tadkikot olib borgan Turkiyalik olim Y.Z/Kavakci bu davrda
uch yuzga yakin fakixlar etishib chikkanligi, 20dan ortik fatvolar majmuasi, uch yuz ellikdan
ortik fikxiy asarlar yaratilganligi va shulardan 98% xanafiy fikxiga oid ekanligini aytib utadi.
Xakikatan xam Movarounnaxr xanafiy mazxabining «kal`asi» edi desak adashmaymiz.
«Xanafiylik sharkka eyilar ekan, u Xurosan va Movarounnaxrda uziga mustaxkam makon topdi.
Bir gurux mashxur xanafiy fakixlari xam shu dierlarga mansubdir. Xanafiy fakixlari
sulolalaridan: Buxoro sadrlari- V\XI asrdan to mugullar davri (603-1043\1206-1634)ga kadar
Buxoroda Ibn Moza Maxmud (vaf. 570\1174y) oilasining xanafiy fakixlari meros tarikasida
kelaetgan «Sadr» unvoni bilan mamlakat siesiy idoralarida va turli xokimliklarida yukori mansab
soxiblari edilar, ar-Rigdamuniy, az-Zaranjariy, al-Maxbubiy, as-Saffor, al-Pazdaviy, samarkand
sayyidlari, al-Xayzoxaziy,al-Akiliy. Al-Marginoniy oilalari ilm va ijtimoiy xaetda kuchli
mavkega ega buldilar. Ilm fan rivojlandi. Kuplab yirik olimlar etishib chikdilar.
Umuman fikx, xususan xanafiy mazxabining rivojlanish tarixida XI-XII asrlardagi
Movarounnaxr fakixlarining ilmiy faoliyati juda muxim urin tutadi. Bu davrda etishib chikkan
xanafiy fakixlaridan ad-Dabusiy Abi Zayd, al-Xalvo`iy, Abu Bakr Muxammad as-Saraxsiy, az-
Pazdaviy Ali, as-Sadr ash-Shaxid Umar, an-Nasafiy Umar, Alouddin as-Samarkandiy, Ibn Moza
Maxmud, al-Attobiy Axmad, al-Kosoniy Masud, Kozixon va yukorida zikr etilgan al-
Marginoniy Ali kabi ma`lum va mashxur fakixlarning nomlarini keltirish mumkin.
Utilgan mavzu buyicha savollar.
1.
Islomdan avval zoxidlik kanday shaklda bulgan?
2.
Sufilik kachon vujudga kelgan?
3.
Sufiylikning ilk namoendalari kimlar?
4.
Sufiylik mustakil okim sifatida kachon shakllangan?
5.
Tasavvufning asosiy ta`limoti nimalardan iborat?
6.
Urta Osieda tarkalgan tasavvuf tarikatlari kaysilar?
7.
Fikx atamasining shakllanishini tushuntirib bering?
8.
Ilk fikx maktablari kachon vujudga keldi?
9.
Kanday fikxiy mazxablar mavjud?
10.
Movarounnaxr fikx maktabining asosiy namoyandalari kimlar?
Adabietlar.
15.
Islom Karimov. Istiklol va ma`naviyat. T., 1994
16.
Islom Karimov. Uzbekiston XXI asr busagasida… T., 1997 y
17.
Azimov A. Islom va xozirgi zamon. T., 1991 y
18.
Boboxonov Sh. Musulmonlik asoslari. T., 1993
19.
Dinshunoslik asoslari. T., 1995
20.
Juraev X. Saidjanov Y. Dune dinlari tarixi. T., 1998 y
21.
Dinshunoslik (ma`ruzalar matni). T. 2000
|