Diniy ekstremizm va fundamentalizm - Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar
masalasi ijtimoiy xaetda muxim va murakkab masala bulib kelgan. Chunki uning zamirida
shaxsning xukuki, demokratiya, adolatparvarlik va insonparvarlik kabi katta ijtimoiy siesiy
xukukiy va axlokiy tushunchalar etadi. BMTning ustavidan tortib barcha xalkaro xujjat va
shartnomalarda xamma mamlakatlarning konstitutsiya va konunlarida vijdon erkinligi uz
ifodasini topgan.
Odamlar doim turli dunekarash va e`tikod bilan yashaganlar va yashaydildar. Xar kimning
uz ichki dunesi, uz e`tikodi buladi. Vijdon erkinligi kanedaydir bir mavxum tushuncha emas, u
albatta ma`lum ijtimoiy vaziyatda namoen buladi. Shuning uchun uni konkret tarixiy, ijtimoiy,
sharoitsiz ob`ektiv va sub`ektiv omillarsiz tasavvur kilish kiyin. Bundan tashkari «Vijdon
erkinligi» tushunchasi ilmiy talkin kilishda milliy, mafkuraviy va madaniy omillarni xam albatta
nazarda tutish kerak.
Mustakillik yangilanish jaraeni xamma soxalar kabi vijdon erkinligi, davlat va din, dinga
ishonuvchilar va ishonmaydiganlar urtasidagi munosabatlar soxasini xam uz ichiga
oldi.Binobarin Uzbekiston Respublikasi konunchiligida asarlar osha karor topgan vijdon
erkinligiga yuksak va samimiy xurmat ifodalangan. 1992 yilda kabul kilingan UzRning
Konstitutsiyasining 31 moddasida xar bir fukaro uchun vijdon erkinligi xukuki kafolatlanadi.
Shuni mamnuniyat bilan kayd etish lozimki, keyingi yillarda davlat bilan diniy tashkilotlar
urtasidagi uzaro munosabatlarda juda katta uzgarishlar sodir bulmokda. Dinning jamiyatdagi urni
tiklanmokda. Diniy uyushma va tashkilotlarning faoliyat kursatishlariga imkoniyat yaratilmokda.
Kator tarixiy obidalar diniy tashkilotlar ixtieriga utkazildi, yangi masjidlar ochilmokda. Diniy
tashkilotlarning xalkaro alokalari kun sayin kengayib bormokda. 1991 yilda UzR Oliy Majlisi
«Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar tugrisida»gi konunni kabul kildi. 1998 yilda bu konunning
yangi taxriri kabul kilinib, 15 may kuni matbuotda e`lon kilindi va shu kundan e`tiboran u
kuchga kirdi.
Mazkur konun 23 moddadan iborat. 1 moddasida ushbu konunning maksadi nimalardan
iborat ekanligi ochik va ravshan baen etilgan. Konunning 3 moddasi vijdon erkinligi xukuki
xakida bulib unda xar bir fukaro dinga munosabatini uzi mustakil aniklashi, u xar kanday dinga
e`tikod kilish eki xech kanday dinga e`tikod kilmaslik xukukiga ega va bu xukuk esa UzR
Konstitutsiyasi tomonidan kafolatlanajagi ta`kidlandi.
4 moddada fukarolarning dinga munosabatlaridan kat`inazar teng xukukliligi xakida suz
boradi. Rasmiy xujjatlarda fukaroning dinga munosabati kursatilishiga yul kuyilmaydi.
Vijdon erkinligi xakidagi konunning 5 moddasida UzRda din va diniy tashkilotlar
davlatdan ajratilganligi kursatilgan. Bu degani davlat diniy masalalar bilan shugallanmaydi,
diniy tashkilot va diniy boshkarma ishlarga aralashmaydi. Din va diniy tashkilotlar xam davlat
ishlariga aralashmasligi lozim. Lekin diniy tashkilotlar jamoat ishlarida ishtirok etish xukukiga
egadir.
Diniy tashkilotlarga UzR da diniy xarakterga ega bulgan partiyalar tuzish, respublikadan
tashkaridagi diniy partiyalarning bulim eki filiallarini ochish man etiladi. Dindan davlatga va
Konstitutsiyaga karshi targibot olib borishda nafrat, millatlararo adovat uygotish axlokiy
negizlarni va fukaroviy totuvlikni buzishda buxton vaziyatni bekarorlashtiruvchi uydirmalar
tarkatishda,davlatga jamiyat va shaxsga karshi karatilgan boshka xatti xarakatlarda
foydalanishga yul kuyilmaydi. Terrorizm, narkobiznes va uyushgan jinoyatchilikka
kumaklashadigan shuningdek boshka garazli maksadlarni kuzlovchi diniy tashkilotlar okimlar,
sektalar va boshkalarning bunday faoliyatlari takiklanadi.
Fukarolar dinga bulgan munosabatlaridan kat`i nazar ta`limning xilma xil turlari va
darajalarini egallashi mumkin. Konunning 9 moddasida kursatilishicha diniy tashkilotlarning
markaziy boshkaruv organlari ruxoniylarni va uzlariga zarur bulgan diniy xodimlarni tayerlash
uchun diniy ukuv yurtlari tuzishga xakli. Diniy ukuv yurtlari UzR Adliya vazirligida ruyxat
utkazilib,tegishli litsenziya olganidan keyin faoliyat kursatish xukukiga ega buladi.
Oliy va urta diniy ukuv yurtlarida ta`lim olish uchun fukarolar UzRning «Ta`lim
tugrisida»gi Konuniga muvofik umumiy majburiy urta ta`lim olganidan keyin kabul
kilinadi.Diniy ta`lim beruvchilar maxsus diniy ma`lumoti bor kishilar bulib, bolalarni ukitish
uchun diniy boshkarmaning eki markazning ruxsotnomasiga ega bulishi kerak. Xususiy diniy
ta`lim berishga yul kuyilmaydi. Bu konun koidalarni buzganlar konun oldida javobgardirlar.
Diniy tashkilot –bu ma`lum dinga ishonuvchilar va ularning jamoalarining uyushmasidir
(masjid, cherkov, sinagoga, diniy ukuv yurtlari va x kabi). Uni tashkil etish uchun unga bir xil
e`tikkodga ega bulgan kamida 100 kishi a`zo bulishi kerak. UzR xar kanday fukarosi 18 eshga
tulganidan keyin ma`lum diniy jamiyatga a`zo bulishi mumkin.
Diniy tashkilotlar uz mulklariga ega buladilar. Binolar, din bilan boglik buyumlar, ishlab
chikarish va xayriya ishlariga muljallangan inshootlar pul mablaglari xamda diniy tashkilotlar
faoliyatini ta`minlash uchun zarur bulgan boshka mol mulk diniy tashkilotlarning mulki
xisoblanadi. Ibodat, diniy ras rusum va marosimlar utkazish maxalliy xokimiyat tomonidan
takiklanmaydi. Konunning 3 moddasida kursatilishicha dinga e`tikod kilish eki uzga e`tikodlar
erkinligi milliy xavfsizlikni va jamoat tartibini boshka fukarolarning xaeti salomatligi, axloki,
xukuki va erkinligini ta`minlash uchun zarur bulgan darajadagina cheklanishi mumkin.
Konunnig 23 moddasida «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar tugrisida»gi konunni
buzgan kishilar konun oldida javob berishlari kursatilgan. UzRda ijtimoiy xaet siesiy institutlar,
mafkuralar va fikrlarning xilma xilligi asosida rivojlanadi. Uning xududida 15 ta diniy
konfessiya vakillari istikomat kiladilar. Konstitutsiyaning 12 moddasida ta`kidlanishicha xech
kanday mafkura davlat mafkurasi sifatida urnatilishi mumkin emas. Shunga kura xech kanday
konfessiya boshkalaridan ustun deb karalishi eki ularga uz ta`sirini utkazishi mumkin emas.
2.Diniy ekstremizm muayyan diniy konfessiya va tashkilotlardagi ashaddiy mutaassib,
fanatik unsurlarning faoliyati mafkurasi. Fanatizm uz akidasining shak shubxasiz tugriligiga
ishonib, boshka firka va mazxablarni butunlay rad etgan xolda ularni tan olmaslik, balki ularni
diniy asoslarni buzishda ayblab ularga karshi urush ochishga olib boradigan omillardandir. Diniy
fanatizm diniy ekstremizm va terrorizmga zamin tayerlaydi.
2. Fundamentalizmning vujudga kelishi. Ekstremizmni keltirib chikaruvchi omillar.
Fundamentalizm ma`lum din vujudga kelgan ilk davriga kaytish va bu yul bilan
zamonaning barcha muammolarini xal kilish mumkin degan fikrni ilgari suruvchilarning
yunalishi. Diniy fundamentalizm akidaning uzgarmasligini ximoya kiladigan vaxy va
mu`jizalarning mukaddas kitoblardagi baenining xarfiy talkini tarafdori, ularning xar kanday
majoziy talkiniga murosasiz suzma-suz talkinga asoslangan e`tikodni aklga tayangan mantikiy
dalillardan ustun kuyadigan, muayyan diniy e`tikod shakllanishining boshlangich davrida
belgilangan barcha yul yuriklarni kat`iy va ogishmay bajarilishini talab kiladigan diniy okimlarni
ifodalashda kullaniladigan istiloxdir.
Fundamentalizm iborasi birinchi bor 1 Jaxon urushi arafasida vujudga kelgan
protestantizmdagi ortodoksal okimlarni ifodalash uchun ishlatilgan. Bu okim 1910 yildan keyin
shu nom bilan atala boshlagan. Fundamentalistlar xristianlikning an`anaviy akidalariga, ayniksa
Bibliyaning mutlako mukammaliliga ishonishni mustaxkamlashni, uni suzma suz sharxlashga
kat`iy rioya kilishni talab kildilar. Bu okim keyinchalik Amerikada keng tarkalib ketdi. 1919 yili
Filadel`fiyada Jaxon xristian fundamentalistlari assotsiatsiyasiga asos solindi.
Asrimizning 70 yillaridan boshlab esa bu suz islomga nisbatan kullanila boshladi. Islom
fundamentalizmi zamonaviy islomdagi uch yunalishdan biridir. Islom fundamentalizmining
asosiy goyasi «sof islom» printsiplariga kaytish maksadi «islomiy tarakkiet» yulini joriy etishdir.
XX asrning 80-90 yillarida butun duneda diniy omilning faollashuvi sobik sovetlardan
keyingi xududda xam uz aksini topdi. Bu davr jamiyat tarakkietida, bir jixatdan, diniy
e`tikodning ijtimoiy madaniy xaetdagi tabiiy mavkei tiklanaetgan, 2 chi tomondan mazkur
asosda ayrim mafkuraviy ziddiyatlar tugilishi vakti buldi.
Asosiy konunimizda yana shu narsa kat`iy kilib belgilab kuyilganki, konstitutsiyaviy
tuzumni zurlik bilan uzgartirishni maksad kilib kuyuvchi. Respublikaning suvereniteti, yaxlitligi,
va xavfsizligiga, fukarolarning konstitutsiyaviy xukuk va erkinliklariga karshi chikuvchi,
urushni, ijtimoiy, milliy irkiy va diniy adovatni targib kiluvchi, xalkning sogligi va
ma`naviyatiga tajovuz kiluvchi, shuningdek xarbiylashtirilgan birlashmalarning, milliy va diniy
ruxdagi siesiy partiyalarning xamda jamoat birlashmalarining tuzilishi va faoliyati
takiklanadi.(57 modda).
Urta Osiedagi respublikalar uz mustakilligiga erishishi va uning mustaxkkamlanishi
davrida «islom omili», «islom uygonishi», «kayta islomlashish», «islom fenomeni» kabi iboralar
tobora kuprok ishlatilib, bu xol ularning bekies faollashuvini uzida aks ettirdi. Bunga sabab sobik
Sovet davlatining mafkuraviy tasavvurlari va kadriyatlarining emirilib muayyan vakt davomida
xosil bulgan ma`naviy bushlikni tuldirish zarur edi. Kommunistik mafkura ma`naviy jixatdan
kashshok bulib, uziga xos mutaassibligi va muayyan millatlar manfaatlariga karshi karatilganligi
bilan shuro xokimiyatidan keyingi makonda diniy fundamentalizm uchun kulay sharoit tugdirdi.
Usha davrda dinning ta`kib ostida bulib kelgani islom dinining eng saloxiyatli ulamolari katogan
kilinishi, minglab masjid va madrasalarning buzib tashlanishi, diniy taasubni yukotishga emas,
balki uning ildizlarini oziklantiruvchi xatarli omillarning kuchayishiga olib keldi. Millatlar
orasida uzlikni anglash tuygusi, etnik jixatdan nasl nasabini izlashga intilishlari bekies kuchaydi
Uzbekistonga nisbatan islom fundamentalizmining taxdidi akidaparastlikni eyish, bu yul
bilan musulmonlarni isloxotchi davlatga ishonichini yukotishga urinishida uzini namoen
etmokda. Bunday guruxlar mustaxkamlanib boraetgan umummilliy birdamlik va xamjixatlik,
millatlar va fukarolararo totuvlikka raxna solishga xarakat kilmokdalar. Demokratiya va duneviy
davlat tushunchalarini, e`tikod erkinligiga asoslangan kup konfessiyali duneviy jamiyatni
obrusizlantirishga yunaltirilgan sa`y-xarakatlarni amalga oshirmokdalar.
Prezidentimiz ta`kidlaganidek, «Eng avvalo, jamiyat. Gurux, aloxida shaxs ma`naviy
xaetining muayyan soxzasi bulgan din umuminsoniy axlok meerlarini uziga singdirib olgan,
ularni jonlantirgan xamma uchun majburiy xulk atvor koidalariga aylantirgan.
Binobarin din odamlarda ishonch xissini mustaxkamlagan. Ularni poklab, yuksaltirgan.
Xaet sinovlari, muammo va kiyinchiliklarni engib utishlarida kuch bagishlagan. Umuminsoniy
va ma`naviy kadriyatlarni saklab kolish xamda avloddan avlodga etkazishga erdamga kelgan.
Dinning yuksak rolini e`tirof etish bilan birga diniy dunekarash tafakkurning, insonning
uzini urab turgan dunega uzi kabi odamlarga munosabatining yagona usuli bulmaganligini xam
ta`kidlash mumkin. Duneviy fikr, duneviy turmush tarzi xam u bilan enma en, u bilan teng
yashash xukukiga ega bulgan xolda rivojlanib kelgan».
Keyingi yillarda yurtimizda milliy va diniy kadriyatlarning tiklanishiga katta e`tibor
berilib, bu narsa xukumatimizning ustuvor siesatiga aylandi. Kuplab diniy bayramlarga ommaviy
tus berildi, televidenie va matbuot tomonidan diniy masalalar tez-tez eritila boshlandi. Fukarolar
urtasida diniy ilm va an`analarga kizikish kuchaydi. Bundan foydalanib, ba`zi garazli shaxslar
ma`lum manfaatlar evaziga chet eldan yurtimizga sukulib kirmokchi bulgan ekstremistik okimlar
«da`vatchi»lariga aylandilar. Ular xorijliklar tomonidan istaganlaricha mablag va diniy
adabietlar bilan ta`minladilar. Bu xarakatlar tezda uz okibatini kursatdi. Fargona vodiysi va
Toshkent shaxrida uya kurib olgan «Vaxxobiychilik» xarakati, jumxuriyatimizning deyarli
barcha shaxar va kishloklariga etib borishga ulgurgan «Xizbut taxrir» kabi guruxlarning keyingi
yillarda Vatanimizning turli joylarida uyushtirgan fitna fasod xarakatlari shundan darak beradi.
Modomiki, biz eshlarimizni, Prezident aytganidek Imom Buxoriylar, Nakshbandiylar va
Yassaviylar ta`limoti asosida tarbiyalar ekanmiz, biz ularni turli islom nikobi ostidagi garazli
guruxlar bilan buyuk ajdodlarimiz amal kilgan va bizlarga xam tavsiya etgan musaffo islom
urtasini ajrata oladigan darajada bilimli kilishimiz zarur buladi.
Vaxxobiylik XVIII asrda Arabiston yarim orolida vujudga kelgan dini-siesiy okimdir.
Uning asoschisi Muxammad ibn Abd al-Vaxxob 1703 yili Arabiston yarim oroli Najd ulkasining
al-Uyayna degan joyida tavallud topgan. Bu davrda uning otasi Abd al-Vaxxob ibn Sulaymon
mustakil maxalliy amir xokimiyatida kozilik lavozimida xizmat kilar edi. Muxammad eshligidan
diniy ilmlarni uz otasi raxbarligida urgana boshladi. U an`anaga kura, Kur`onni ed oldi, tafsir va
xadis ilmlari bilan tanisha boshladi. Bir necha bor Misr, suriya, Kurdiston, Irok, Eron
mamlakatlarida bulib, kupincha ulamolar suxbatida uzining janjalkashligi va mutaassibligi bilan
ajralib turgan. U uz targibotchilik faoliyatini 1730 yillarda boshlab, birinchi maksadi uziga
munosib xomiy topish buldi.
1745 yili Muxammad ibn Abd al-Vaxxob ad-Diriyya vodiysiga uning amiri Muxammad
ibn Saud taklifiga binoan kuchib utdi. Bu bilan Muxammab ibn Saud uz xokimiyatini
kuchaytirishda vaxxobiylikdek mafkuraviy kurolga ega buldi. Vaxxobiylar uzlari xoxlagan
jamoani kufrda eki shirkda ayblashlari va unga karshi jixod e`lon kilishlari mumkin edi. Ibn
Saud esa bu jixodni amalga oshirib, uz xokimiyati chegaralarini kengaytirishni boshladi.
Muxammad ibn Abd al-Vaxxob 1792 yili vafot etdi. Ibn Saud va uning sulolasi vaxxobiylik
bayrogi ostida olib borgan urushlari 1932 yilida Saudiya Arabistoni davlatining tuzilishi bilan
yakunlandi.
Vaxxobiylik ta`limoti diniy masalalarda din fundamenti, ya`ni Paygambar davri
vokeiyliklariga kaytishni talab etdi. Ular barcha muxoliflarini bid`atchilikda ya`ni dinga yangilik
kiritganlikda aybladilar, uzlarining siesiy dushmanlarini esa mushriklikda ayblab, ularga karshi
jixod olib borishga fatvo berdilar. Axlokiy nazariy jixatdan, garchi shaxsiy kamtarlik, mol
mulkka xirs kuymaslik duneviy xaetda toat ibodatga aksariyat vaktni sarflashni targib kilsalarda,
lekin amalda saroy axolining boskinchilik urushlari kushni kabilalar mol mulklarini talash
okibatida gap bilan amal urtasida ziddiyat paydo buldi.
Vaxxobiylik xarakatlari Usmoniylar imperiyasi (1453-1924) xududlarida vujudga
kelganligi va imperiya bilan bu xarakat urtasida bir necha konli tuknashuvlar yuz berganligi
tufayli bu okimda turk islomiga karshi bulgan kuchli kayfiyat uz aksini topdi. Imperiyaning
markaziy xududlarida xanafiylik mazxabi mutlak xukmron mavkeiga ega bulganligi uchun
mazkur koidalari kattik tankid kilindi.
Shuningdek vaxxobiylik xarakati mafkurasining markazida avvaliga Arabiston erlarini
birlashtirish orkali keyinchalik butun islom dunesida islom davlatini shakllantirish goyasi xam
mavjud edi. Ular bu maksad yulida xar kanday kurbonliklarga tayer edilar. Vaxxobiylarning chet
ellarda kuplab tashkilotlari bulib, ular faol xarakat olib boradilar. Ularning kupchiligi yashirin
siesiy faoliyat olib boradi. Ish uslublari –diniy xissietlari kuchli bulgan fukarolarni jamiyatlariga
tortib, ularni kayta tarbiyalash, sung ulardan tashvikot va ijtimoiy tartibbuzarlik, ekstremistik
xarakatlarda foydalanish. Bu ishlarga ayniksa eshlarni, bolalarni, xaet tarzidan norozi bulgan
shaxslarni jalb kiladilar. Xayriya fondlari orkali mayib majruxlarga, etim esirlarga erdam, diniy
ta`lim berish, turli diniy adabietlarni tarkatish kabi yullar bilan keng targibot ishlarini olib
boradilar. Kishilarga fanatizm murosasizlik, uzgalar fikrlari va manfaatlariga xurmatsizlik ruxini
singdirishga urinadilar.
Al-Ixvon al-muslimun. XIX asr dastlabki yillarida islom dini tarkalgan mamlakatlar
iktisodiy, ijtimoiy, siesiy, xaetda katta tarixiy uzgarishlar yuz bera boshladi. Bu uzgaraetgan
yangi sharoitlarga diniy-falsafiy, xukukiy normalarning XIX asr yarmidan boshlangan
moslashuvi fanda «Islomiy isloxatlar» nomini oldi. Lekin bu jaraen xaddan tashkari chuzilib
ketdi va kup soxalarda ziddiyatli xollarni keltirib chikardi. Ular orasida panislamizm va
musulmon jamoalarining boshka konfessiyalardan ajratish goyasini aytishimiz mumkin.
Jamoliddin al-Afgoniy (1839-1897) xisoblanadi. U diniy-siesiy arbob bulib, 1884 yili Parijda
Muxammad Abdux (1849-1905) bilan birgalikda «al-Urvat al-vusko» jurnalini nashr etdi va
unda panislamizm goyalarini targib kila boshladi. Afgoniyning goyalarini keyinchalik
«Musulmon birodarlar» («al-Ixvon al-muslimun») radikal shakllarida rivojlantirildi.
Al-Ixvon al-muslimun 1928 yili Misrning Ismoiliya shaxrida Misrlik shayx Xasan al-
Banno tomonidan tashkil etilgan diniy-siesiy tashkilot. Xasan al-Banno Jamoliddin al-Afgoniy,
Muxammad Abdux, Rashid Rizo asarlaridan ta`sirlanib, panislamizm goyasida «jixod», «islomiy
millatchilik», «islomiy davlat» ta`limotlarini ishlab chikdi. Al-Ixvon al-muslimun bu ta`limotlar
asosida islom dini tarkalgan mamlakatlarda Kur`on va shariatda ifodalangan koidalarga tulik
rioya kiluvchi, «islomiy adolat» printsiplari urnatilgan jamiyat kurish uchun siesiy kurashni
boshlab yubordi.
Al-Ixvon al muslimun uz tarixida bir necha boskichlarni bosib utdi. 1928-1936 yillardagi
davrni xayriya va ma`rifatchilik boskichi deb atasa buladi. Keyinchalik u kurash uslubi sifatida
terrorni kullash darajasiga etgan siesiy tashkilot sifatida maydonga chikdi. Kuplab davlatlarda
uning faoliyati takiklandi. Keyingi davrda al-ixvon al-muslimun orasida bulinish yuz berib, ular
3 yunalishga bulinib ketdi.
1)
«mu`tadillar»- Xasan al-Banno va Sayyid Kutb tarafdorlari.
2)
«islom demokratlari» -«islom sotsializmi» ta`limoti tarafdorlari
3)
«at-Takfir va-l xijra», «al-Jixod», «Xizb at-Taxrir al-islomiy» kabi terror uslubini
kullovchi tashkilotlar.
Xizbut taxrir 1952 yili Kuddus shaxrida falastinlik iloxietchi Takiy addin an-Nabaxoniy
(1909-1979) tomonidan asos solingan diniy-siesiy partiya. U Xayfada tugilib usgan, Koxiradagi
«al-Azxar» universitetida ta`lim olgan.
Xizbning asosiy maksadi avval arab davlatlari mikiesida, keyin islom dunesi mikesida va
nixoyat jaxon mikesida xalifalik shaklidagi islom davlatini tuzish. Ularning asosiy da`vosi
Mustafo Kamol Otaturk tomonidan 1924 yili Usmoniy xalifa Ikkinchi Abdulmajid (1922-1924)
xalifalikdan gayrikonuniy chetlatildi. Davlat diniy-islomiy konunlar asosida xalifa tomonidan
idora etilishi lozim. Xizb dasturi 187 banddan iborat bulib, asosiy maksadi xokimiyatga erishish.
Bundagi asosiy yul- islomiy fikrlovchi shaxslarni shakllantirish. Ularga islomiy ta`lim-tarbiya
berish ikki boskichdan iborat: 1) u bilan islom ta`limotini urgatish yulida madaniy ma`rifiy ishlar
olib borish; 2) siesiy faoliyatga tortish.
Maksadga erishish uchun kurash uch boskichdan iborat:
-goyaviy fikriy kurash;
-jamiyatda goyaviy inkilobni amalga oshirish;
-xokimiyatga fakatgina umma jamoaning tulik roziligidan sung kelish.
|