Diqqat va uning turlari, xususiyatlari

1.3. Diqqat ko`rinishlari.

Diqqatning fiziologik mexanizmlari ma’lum nerv markazlarining qo’zg’alishi va miyadagi boshqa nerv markazlarining tormozlanishi bilan bog’liqdir. Bu mexanizm sub’ekt (organizm) uchun ahamiyatli bo’lgan qo’zg’atuvchilarni ajratishni, psixik faoliyatning yo’nalganligini ta’minlaydi. Bunday yo’naltirilishga ORIENTASIYa (tushunib olish) refleksini misol qilib keltirish mumkin. Har qanday yangi qo’zg’atuvchi (agar u yetarli darajada kuchli bo’lsa) bu refleksni, I.P.Pavlov aytganidek, "nima u" degan refleksni keltirib chiqaradi. Bu sodda turdagi diqqatning fiziologik asosidir.

Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, orientatsiya (tushunib olish) refleksi paydo bo’lgan paytda xuddi uyqudan o’yg’onib bedorlikka o’tishdagidek o’zgarish hosil bo’ladi. I.P.Pavlov tomonidan kashf qilingan nerv jarayonlarining INDUKSIYASI qonuni diqqatning fiziologik asoslarini tushunib olish uchun muhim ahamiyatga ega. Nerv jarayonlarining INDUKSIYASI qonuniga asosan bosh miya po’stining bir joyida maydonga kelgan qo’zg’alish jarayonlari bosh miya po’stining boshqa joylarida tormozlanish jarayonlarini yuzaga keltiradi. Va aksincha bosh miya po’stining bir joyida yuzaga kelgan tormozlanish jarayoni bosh miya po’stining boshqa joyida kuchli qo’zg’alishni yuzaga keltiradi.
A.A.Uxtomskiy tomonidan ilgari surilgan DOMINANTLIK printsipi ham diqqatning fiziologik asoslarini tushunishda muhim rol o’ynaydi. Bu printsipga asosan, miyada qo’zg’alishning har doim ustun turadigan hukmron o’chog’i mavjud, bu hukmron qo’zg’alish o’chog’i ayni paytda miyaga ta’sir qilib, unda yuzaga kelayotgan hamma qo’zg’alishlarni qandaydir ravishda o’ziga tortib oladi va buning natijasida boshqa qo’zg’alishlarga nisbatan uning hukmronligi yanada oshib boradi. Bunday qo’zg’alish o’chog’ining paydo bo’lish asosi mazkur qo’zg’atuvchining kuchigagina bog’liq bo’lmay, balki nerv tizimining ichki holatiga ham bog’liq bo’ladi. Bu hol psixologik jihatdan biror qo’zg’atuvchilarga diqqatning qaratilishi va ayni chog’da ta’sir qilib turgan boshqa qo’zg’atuvchilardan chalg’ishda ifodalanadi.