«Doqquz Bitik» sırası

Küllütəpə I
, 
Əliköməktəpəsi və
 
İlanlıtəpə
 
abidələrində
 
ortaya
 
çıxarmıĢlar. 
«Müəyyən edilmiĢdir ki, Xalaf kulturunun doğu sınırları Ġranın quzey-batı 
bölgələrinə uzanır. Bu ərazilərdən quzey-doğu bölgələrə və Güney Qaf-
qaza  Xalaf  kulturunun  təsiri  görünür».
43
 
Sulduz  ovalığında  Dəlmətəpə 
abidəsi  Ġkiçayarasının  quzeyindəki  Yarımtəpə  II  abidəsi  ilə  eyni  kulturun 
sinxron lokal
 
variantları
 
olub,
 
m.ö.V
 
minilin əvvəlinə  aiddir. Bu əlaqələr 
qırılmadan quzey Ubeyd kulturu timsalında davam etmiĢ, quzey və doğu 
yöndə  m.ö.  IV  minildə  daha  geniĢ  bölgələri  əhatə  etmiĢdir.  Belə  ki,  bu 
kulturun
 
lokal
 
variantları
 
Van gölü  yaxasından (Tilkitəpə) tutmuĢ Ağrıdağ 
vadisi  (Texut),  Güney  və  Quzey-Azərbaycan  üzərindən  Türkmənistana 
                                                 
41
 Bəzi yazarların ilk metal (mis) nümunələrinin də Orta Asiyada üzə çıxması haqqında 
dedikləri həqiqətə uyğun deyil, çünki ilk metal tapıntıları bölgələr üzrə m.ö. belə sıralanır: 
Anadolu  -  VII-VI  minillərin  qovuĢuğu;  Quzey  Ġkiçayarası  -  VI  minil;  Güney  Qafqaz 
(Kültəpə I, Texut) - VI minil; Misir - V minil; Orta Asiya - V-IV minil. 
42
 Энеолит СССР, 34;  Сарианиди, 1970,
  
24. 
43
 Энеолит СССР, 121. 

---

 
194 
qədər uzanmıĢdır.
44
 
Azərbaycanda Kür-Araz kulturu m.ö.
 
IV-III minillər-
də  bugünkü Doğu və Güney-Doğu Anadolu, Azərbaycan, Ermənistan, 
Borçalı  və  Dağıstan  bölgələrinə,  yəni  bugünkü  azər  türklərinin  etnik 
coğrafiyasına yayılmıĢdı.
 
Min
 
ildən artıq
 
davam edən
 
Kür-Araz
 
kulturu 
çağında da Orta Asiya tərəfdən Azərbaycana köç olmamıĢdır. 
Tarixi  köçlərin  müxtəlif  səbəbləri  olduğundan  insanlar  könüllü  və 
ya  məcburi  yerdəyiĢmə  olayını  hər  zaman  yaĢamıĢlar.  Son  15  minildə 
baĢ  verən  köçlərin  istiqamətini  öyrənəndə  bəlli  olur  ki, 
2700
  il  əvvələ 
qədər Ön Asiyadan olan köçlərin bir qismi batıya, əksər qismi isə quzey 
və doğu  yönlərə olmuĢdur.
45
  Həmin  çağa  qədər  Orta  Asiyadan,  ümumi-
yətlə doğudan Ön Asiyaya köç olayını göstərən arxeoloji, antropoloji və 
digər bəlgələr yoxdur.
 
Azərbaycandan 
5500
 və 
3500
 il öncə Altaya qədər 
miqrasiya edən türk boyları isə Sibirin güneyindən Orta Avropanın
 
güney 
bölgələrinə qədər böyük bir zolağın altında Doğu
 
Türküstan, Orta Asiya, 
Əfqanıstan, Ġran, Ġraq, Anadolu, Güney və Quzey Qafqazda məskunlaĢmıĢ
 
və
 
zaman-zaman
 
Avrasiyanın
 
bu
 
sınırları
 
daxilində müəyyən  yerdəyiĢmə 
olayını yaĢamıĢlar. XIX əsrdə Çin qaynaqlarında türk boylarına aid məlu-
matları  ruscaya  çevirən  N.Y.  Biçurin  yazırdı:
 
«Bu  məlumatların  qısalı-
ğına baxmayaraq,
 
bəlli olur ki, Doğu okeandan Xəzərə qədər, bütöv Orta 
Asiya qurĢağında 
2000
 il əvvəl yaĢayan xalqların törəmələri ulu babaları-
nın yayıldığı həmin ərazilərdə kiçik məkan dəyiĢmələri ilə indi də həmin 
durumda eyni həyat tərzini yaĢayırlar».
46
 
 
Göründüyü
 
kimi
, 
Azərbaycana saqa-qamər boylarının m.ö.VII əsrdə
 
qayıdıĢına  qədər  doğudan  bu  bölgəyə  türk  köçləri  olmamıĢ,
 
əks  yöndə 
isə köçlərin izi arxeoloji abidələrdə geniĢ əks olunmuĢdur. Kurqan, atlı 
və  bükülü  dəfn,  keramika,  araba  kimi  arxeoloji  bəlgələr,  avropoid  irqin 
doğuya miqrasiyası kimi
 
antropoloji
 
bəlgələr m.ö.
 
IV-II
 
minillərdə köçün 
Ön Asiyadan Orta Asiya və Güney-Doğu Avropa istiqamətində getdiyini 
göstərir. Bu barədə I bitikdə antropologiya və arxeologiya bölmələrində 
məlumat  verdiyimiz  üçün  burada  həmin  tarixi  bəlgələri  təkrar  etməyə 
lüzum  yoxdur.Yalnız  bunu  vurğulayaq  ki,  Batı türk  ölkələrindən  Doğu 
türk ölkələrinə  getdikcə  türklərdə avropoid  cizgi  azalır,  monqoloid  cizgi 
artır, doğudan batıya getdikdə isə monqoloid cizgi azalır, avropoid cizgi 
artır.  Orta  Asiyadan  batıda  qalan  bölgələrdə  avropoid  türklər  yaĢayır, 
                                                 
44
 Dyson-Young, 1960, 19-28. 
45
 Авдусин, 1977, 76. 
46
 Бичурин, I. 12. 

---

 
195 
monqoloid cizgilərin artdığı doğu bölgələrin sonuncu Saxa ölkəsində isə 
tam monqoloidləĢmiĢ türklərdir. Afanasyevo və Andronovo kulturu ilə av-
ropoid boyların doğuya gediĢi bəllidir, m.ö.
 
I minilə qədər isə monqoloid 
boyların batı köçünün  arxeoloji  bəlgəsi  yoxdur.  Antropoloji  baxımdan, 
türklər həmin minilliyə qədər doğudan batıya deyil, batıdan doğuya miq-
rasiya etmiĢlər. Altay-Tuva türklərində avropoid cizgilərin batıdan gələn 
boylarla  bağlı  olmasını  ayrı-ayrı  arxeoloqlar  dəfələrlə  söyləmiĢlər.
47
 
Piktoqram,  damğa  və  etnoqrafik  sənət  əsərləri  üzrə  tanınmıĢ  tədqiqatçı 
L.
 
N.
 
Qraç yazır:
 
«Qədim türk basırıqlarını tədqiq edən uzmanların,
 
o
 
cüm-
lədən,  bu  məqalə  müəllifinin  antropoloji  bəlgələr  üzrə  gəldiyi  önəmli 
nəticə budur ki, Tuva ərazisində qabarıq avropoid tipi olmuĢdur».
48
 
  
Eyni
 
sözləri
 
I  Bitikdə  verdiyim  qədim
 
Anadolu
 
və
 
Azərbaycandan
 
Altaya
 
qədər  yayılmıĢ  daĢ  heykəllər,  qaya  rəsmləri,  piktoqramlar,  dam-
ğalar  və  yuxarıda  nəzərdən keçirdiyimiz  yerdəyiĢən toponimlər haqqında 
da söyləmək  olar.
 
Bütün  bu bəlgələrin tarixi  diaxroniyası  köçün  yönünü 
batıdan  doğuya  dəqiq  göstərir.  Paralel  toponimlər  də
 
köçün  vaxtını  və
 
yönünü  müəyyən  etmək  üçün  tutarlı  bəlgədir.  Ancaq  bu  bəlgələr  indiyə 
kimi sistem halında öyrənilməmiĢdir.
49
 
Sumer-akad  yazılarında  Sumerdən  yuxarı  Ġkiçayarası  (Mesopota-
miya) ərazinin Subar adlanması, Boğazköy het mətnlərində qeyd olunan 
Şuvara dağı, mifik Şubar dağının Zaqrosun doğusunda verilməsi, Altayda 
mifik Sumeru dağı, XIII əsrdən qabaq Ġtil çayının deltasında Sumer-kent 
toponimlərinin  xronologiyası  aydın  göstərir  ki,  subar//suvar  boyu  Ön 
                                                 
47
 Богданова, 1979, 18;  Алексеев, Гохман, 1984, 56-70.  
48
 Грач, 1987, 141. 
49
  Əgər  bir  özbək  yazarı  Əmir  Teymurun  yurdu  olan  Keş  bölgəsinin  adı  ilə  ilgili  Orta 
Asiyada
 
geniĢ
 
yayılmıĢ
 
Keş,  Kiş toponimlərinin izinə düĢüb,
 
Azərbaycandakı Kiş (ġəki), 
Keşlə  (Bakı),  Keş  (Siyəzən)  kəndlərinə  gəlib  çıxırsa  və  Ġslamöncəsi  Sünik  bölgəsində 
Kiş kəndi olduğunu öyrənib, buradan Anadoluya keçərək Kiş, Kişgah, Kişik adlı kənd-
ləri  gəzirsə,  nə  üçün  tarixin  daha  qədim  qatlarına  enib  Sumerdəki  Kiş  Ģəhəri  ilə  tanıĢ 
olmamalıdır? Axı, bu Kişlər türk ellərində qədim çağlardan yayılmıĢ «iki dağ arasında su 
axan  yer»  və  «qıĢlaq  yeri»  anlamında  iĢlənən  toponimlərdir  (АОП,  III,  1990,  158-159). 
Onların xronoloji düzümü də köçün yönünü ortaya qoyur: