«Doqquz Bitik» sırası

 
17). Ona görə, bu 
bölgələrdə
 
aramey
 
dili  bir  müddət
 
əsas ünsiyət vasitəsinə çevrilmiĢdi. 
Azərbaycan daxilinə deportasiyalar olduğu kimi, Azərbaycandan kənara 
da  belə  deportasiyalar
 
olmuĢdur.  Asurlar  Mada
 
bölgələrindən  Fələstinə 
qədər batı ölkələrə qarqar, budi, sanqi və baĢqa türk boylarından xeyli 
əhali köçürmüĢdü. Atayurddan belə uzaq ölkələrə köçürmələr həmin böl-
gələrdə türkcə  yer-yurd adlarının yaranmasına səbəb olsa da, köçənlərin 
yerlilər arasında əriyib dilini itirməsi ilə nəticələnirdi. 
Müharibələrlə
 
bağlı ortaya  çıxan köçlər təkcə deportasiya və iĢğal 
olunan məskənlərdə
 
əhalinin
 
dəyiĢməsi Ģəklində deyil, həm də müharibə 
qorxusundan qaçanların köçü Ģəklində özünü göstərir. Məsələn,
 
VI əsrdə 
Göytürklərin
 
hücumundan qorxub batıya qaçan
 
120-150
 minlik avar boyu 
Xəzərin  quzey-batısından  Karpatın  batısına  qədər  uzun  yol  keçmiĢdir.
17
 
Bu
 
tip köçlər türk boyları üçün daha xarakterikdir. Belə ki, ardıcıl düzülən 
türk  bölgələrinin  birində  hərəkətə  gələn  boy  qonĢu  bölgələrdəki  türkləri 
də hərəkətə gətirir, sanki türk boyları baĢqa etnoslardan yox, yalnız türk 
soydaĢlarından qorxub yurdunu dəyiĢir. Herodot Azaq dənizi yaxasındakı 
qamər
 
(kimmer)
 
boylarının  m.ö.VIII  əsrdə  Güney  Qafqaz  üzərindən 
Anadoluya  köçməsi  səbəbini  belə  izah  edir  ki,  Asiyada  massagetlərin 
təzyiqi ilə yerindən çıxan saqa (skit) boyları Azaq yaxasına gələndə müha-
ribədən  çəkinən  qamərlər  yurdlarını  tərk  etməli  oldular.
18
 
Belə  olaylar 
saqa-qamər  köçlərindən  üzübəri  Ġslama  qədər  dəfələrlə  təkrar  olunmuĢdur.
 
                                                 
16
 Дьяконов, 1956, 226. 
17
 Гумилев, 1990, 83. 
18
 Геродот, IV. 11. 

---

 
186 
Özəlliklə
 
Ġtil  və  Don  arasındakı  Qıpçaq  çöllərində  zaman-zaman  bir-
birini əvəz edən saqa, hun, bulqar,
 
suvar, xəzər,
 
peçeneq, kuman, qıpçaq 
boylarının lokal
 
yerdəyiĢmələri bu durumu aydın əks etdirir. 
Demoqrafiyanın doğal qanunları tarix boyu təkrar olunur və yeni 
çalarlar kəsb edir.  Ġqtisadi durumu və  yaĢam Ģəraiti  yaxĢı olan bölgələrə 
insan axını daima olmuĢdur və bu axınlar çox vaxt qaçqınlar tərəfindən 
gerçəkləĢmiĢdir.  Məsələn,  Küveytdə  həyat  Ģəraitinin  yaxĢı  olması  ətraf 
bölgələrdən
 
1980-ci
 
ilə
 
qədər
 
bura
 
köçənlərin
 
sayını
 
xeyli artırmıĢ,
 
burada 
əhalinin
 
sayı
 
otuz
 
il
 
ərzində
 
70
 
mindən
 
1
 
milyona
 
çatmıĢdır.
19
 
Vaxtilə
 
Asur 
və
 
Urartu dövlətləri arasında yerləĢən firavan yaĢamlı Subar bəyliyi qonĢu
 
ölkələrdəki
 
despotizmdən qaçanların sığınacağına çevrilmiĢdi.
20
  
Köç  səbəblərindən  biri  də  əhalinin  artımı  ilə  bağlıdır.  Ön  Asiyada 
insanların  artması  əkinçilik  kulturunun  yaranmasından  sonra  sürətləndi. 
Taxıl əkini Fələstin, Anadolu və Batı Azərbaycanda m.ö. X-VIII minillər 
arasında, Güney Türkmənistanda isə m.ö.VI minildə baĢlanmıĢdı.
21
 
Əkin 
üçün  yararlı  olan  axarsu  yaxalarına  lokal  köçlər  yeni  məskənlərin  salın-
ması  ilə  nəticələnirdi.  Məhsul  artımı  yaxĢı  güzərana,  bu  isə  demoqrafik 
sıxlığa, bu da yeni lokal köçlərə səbəb olurdu. Neolit çağında mal-heyvan 
sürülərinin  çoxalması  və  heyvandarlıq  təsərrüfatının  yeni  otlaqlara  tələ-
batı  da  köçlərin  artması  ilə  nəticələnirdi.  Əhalisi  ovçuluq  və  yığıcılıqla 
dolanan  bölgələrə  də 
heyvandarlıq  və  əkin-
çiliyin
 
Ön
 
Asiyadan, o 
cümlədən,
 
Azərbay-
candan və Azərbaycan 
üzərindən  aparılması 
B.A. Andrianovun tər-
tib  etdiyi  sxemdə  ay-
dın əks olunmuĢdur:
22
 
                                                 
19
 Брук, 1981, 473;  Məncə, yenicə daxil olduğumuz III minilliyin ən böyük demoqrafik 
problemi  səfalət  içində  yaĢayan  ölkələrdən,  özəlliklə,  Asiyanın  müxtəlif  bölgələrindən 
həyat  tərzi  yüksək  olan  Avropa  ölkələrinə  miqrasiyalar  artacaqdır.  Artıq  bu  olayın  ilk 
görüntüləri qabarmaqdadır və Avropa Birliyi kütləvi miqrasiyaların qarĢısını almaq üçün 
indidən yollar axtarmaq üçün emiqrantlara qoyulacaq kvota qanunları üzərində iĢləyir. 
20
 Azər xalqı, 132. 
21
 ИДМ, I, 1982, 28. 
22
 Андрианов, 1985, 11. 

---

 
187 
Müəyyən  tarixi  dövrlərdə  biosferdə  yaranan  münasib  Ģərait  bu  və 
ya digər etnosa təpər verib onun passionarlığını artırır. Çin qaynaqlarının 
verdiyi
 
məlumata
 
görə,
 
əgər Göytürklər çağında qırğızların 80 min əsgəri 
vardısa, artıq
 
IX əsrin əvvəlində onlar döyüĢə 400 min əsgər çıxardırdı.
23
 
Orta  Asiyada  XI  əsrdə  xeyli  artan  oğuz-türkmən  boylarından  böyük  bir 
kütlənin Səlcuq sülaləsinin baĢçılığı  ilə  Azərbaycan,  Ġraq və Anadoluya 
gəlib  yerləĢməsi  bəllidir.  Bu  səlcuq  köçlərinin  səbəbini  o  dövrün  ərəb 
yazarları «ailələrin çoxalması» ilə izah edirdi.
24
 
 
Avrasiyada  bugünkü  demoqrafik  durumun  yaranmasına  qədər  in-
sanların  bir  yerdən  baĢqa  bir  yerə  köçməsinə  doğal  Ģərait  və  insanoğlu 
müdaxiləsi səbəb olmuĢ, ayrı-ayrı köç olayları müxtəlif sonuclarla
 
nəticə-
lənmiĢdir. Tarix boyu
 
davam
 
edib,
 
Ġslamaqədər türk
 
etnosunun Avrasiyaya 
yayılmasına,  onların  doğuda  tunqus-mancur,  monqol,  kore,  yapon,  çin, 
tibet  və  irandilli  xalqlarla,  quzeydə  isə  qafqazdilli,  fin-uqor,  slavyan  və 
german xalqları ilə kontaktına səbəb olan tarixi köçlərin öyrənilməsi bü-
tövlükdə türk etnosunun Atayurdu və azər türklərinin etnogenezi məsələ-
lərini aydınlaĢdırmağa
 
yardım edir. Köçün səbəbi ilə yanaĢı
,
 
onun növü-
nü,
 
yönünü
 
və
 
nəticəsini öyrənməyin də böyük əhəmiyəti vardır. Çünki 
ayrı-ayrı türk boylarının tarixi köçləri yeni türk yurdlarının, bugünkü türk 
xalqlarının
 
və
 
türk
 
dialektlərinin
 
(dillərinin)
 
yaranmasına səbəb olmuĢdur. 
Köçün səbəbini öyrənməyə yardım edən tarixi bəlgələr 
köçün  yönünü  və  növünü müəyyən etməyə  imkan  ve-
rir.
 
Uzaq  və  yaxın  məsafəyə  olan  köç  ilə  bölgədaxili 
lokal  köçün  növləri  fərqli  sonuca  gətirib çıxarır.  Bun-
dan baĢqa, yaĢam tərzi ilə formalaĢan etnoqrafik tərəkə-
mə köçü minillər boyu Avrasiyanı dolaĢan qaraçı köçündən köklü Ģəkildə 
fərqlənir. Ona görə də, müxtəlif nəticələrə səbəb olan tarixi köç növlərin-
dən etnoqrafik tutumlu köç növlərini, miqrasiya ilə köçəri yaĢamını fərq-
ləndirmək lazım gəlir. 
Prototürk etnosunun  yarandığı Ön Asiyadan, daha doğrusu, tarixi 
etnik Azərbaycan coğrafiyasından
 
kənara çıxan və kənardan
 
Ön
 
Asiyaya 
gələn köçləri dışarı köç və içəri köç adlandırmaq olar. Məsafə baxımın-
dan  yaxın  və  uzaq  növlərə  ayrılan  və  son  5-6  minil  içində  gerçəkləĢən 
belə tarixi köçlər m.ö. IV minilin ortalarında prototürk toplumunun da-
                                                 
23
 Togan, 143. 
24
 Eyni qaynaq, 146.