«Doqquz Bitik» sırası

arman və urmi dialektlərinin adı Arman, Urmi  toponimlərini əks etdirir. Saxa soykökü 
mətnlərində Arsax, Soqot-ok (Ərsaq, Saqat) adları da diqqəti çəkir: «Er-Soqotox-Elley 
güneydən  gəlmiĢdi.  Deyirlər  onun  atası  Arsaax  tatarlarından  törəmədir,  oğlu  ilə  birgə 
müharibədən (rus-tatar savaĢı) qaçıb bura gəlmiĢdi»; «Qədimdə Omoqoy-Baay adlı biri 
vardı.
 
Ona qədər Yakut torpağında  hansısa tunqus boyları  yaĢayırmıĢ» (Ксенофонтов, 
1977,
  
20,
  
№7;  34,
  
№
 
21). 

---

 
190 
kimi  təbii  fəlakət  və  aclıq,  despotizm,  qaçqınlıq  kimi  iqtisadi-siyasi  du-
rumla  bağlı  bir bölgədən qonĢu bölgəyə  keçərək  daimi  məskunlaĢma ilə 
nəticələnən yaxın köçlər çox zaman eyni kultur dairəsi içində baĢ verir və 
belə köçlər əhalisi eyni etnik kökdən olan bölgələr arasında gerçəkləĢir. 
Günümüzə  qədər  davam  edən  belə  yaxın  köçlərin  örnəyi  Azərbaycan 
tarixində hər zaman görünmüĢdür. Yaxın köçlər dialektlərin qovuĢmasına 
və ümumi danıĢıq dilinin zənginləĢməsinə təkan verir.  
Köçdə
 
iĢtirak
 
edənlərin sayından asılı olaraq, əhalinin kütləvi və ya 
böyük bir hissəsinin köçü, yolboyu baĢqa boyların onlara qoĢulması böyük 
köçlər,
 
elatdan qopub baĢqa bölgəyə yol alan bir-iki boyun yaĢam məskə-
nini
 
dəyiĢməsi
 
isə kiçik köçlər Ģəklində olur.
 
Adətən, böyük köçlər iqlim 
dəyiĢməsi ilə baĢlanıb, uzaq məsafələrə hesablanır, kiçik köçlər
 
isə daha
 
çox
 
qonĢu
 
bölgələrə
 
yaxın
 
köçlərlə
 
reallaĢır.
 
Hər
 
hansı regiona
 
böyük köçlə 
gəlib  yerləĢən  əhali  həmin  regionun  bölgələrində  böyük
 
iqtisadi-siyasi 
və etnik-kultur dəyiĢmələrə səbəb olur, necə ki,
 
böyük hun axınları Avro-
panın  siyasi-inzibati  simasını  dəyiĢdi.
 
«Bugün  Avropada  gördüyümüz 
tarixi bölgə və ölkələrin çoxu V əsrdə yarananlardır».
29
 
Vaxtilə Ön Asi-
yadan  doğuya  olan  prototürk  boylarının  kütləvi  köçləri  Azərbaycanda 
prototürk etnosunun etnik sıxlığının azalmasına səbəb oldusa da, doğuda 
yeni  mənimsənən  Orta  Asiya-Türküstan-Altay  bölgələrində  türk  etnosu-
nun dil və kultur təpəri hegemon mövqeyə çıxaraq bu bölgələrin geosi-
yasi və etnolinqvistik durumunu köklü Ģəkildə dəyiĢdi.  
Uzmanlar
 
haqlı
 
olaraq, m.ö. IV minili  «böyük miqrasiyalar dövrü» 
kimi qeyd edirlər.
30
 
 Həmin çağda təkər-araba ilk dəfə Urmu və Van göl-
ləri  arası  bölgədə  yaranmıĢdı,  bu  haqda  I  Bitikdə  məlumat  vermiĢdim. 
Əgər Azərbaycandan ilk dıĢarı böyük köçlər m.ö. IV minilin ortalarında 
yalnız yük və qoĢqu heyvanlarının yardımı ilə gerçəkləĢirdisə, artıq m.ö. 
II  minilin  ortalarından  sonrakı  böyük  köçlər  atçılığın  və  ata  minmə  ola-
yının  gerçəkləĢdiyi  çağlar  idi  və  atlı-arabalı  köçlər  əvvəlki  yerdəyiĢmə-
lərə sərf olunan zaman ölçülərini xeyli azaltmıĢdı. 
Doğudan  bəzi  türk  boylarının  geri  -  batıya  qayıtması  olayında  da 
böyük  köç  örnəkləri  vardır.  Belə  ki,  m.ö.  I  minilin  son  əsrlərində  doğu-
dakı
 
türk
 
boylarında passionarlığın güclənməsi əhalinin artmasına və
 
Hun 
imperiyasının yaranmasına səbəb olmuĢdu. Lakin m.s.
 
I minilin ilk əsrlə-
                                                 
29
 ИОИИЕ, 93. 
30
 Заблоцка, 43. 

---

 
191 
rində  iqlim  dəyiĢməsi  ilə  baĢlanan  quraqlıq  II-IV  əsrdə  Qazaxstan  və 
Monqolustan  bölgələrini  bürümüĢdü.
31
  Bu  duruma  düĢən  türk  boyları 
hun  bahadırlarının  baĢçılığı  ilə  Avropaya  üz  tutdular  və  yolboyu  onlara 
türk boyları ilə yanaĢı fin-uqor (macar) boyları da qoĢuldu. Bu köçlər də 
tarix kitablarında «xalqların böyük köçü» kimi qeyd olunur. Həmin axının 
güney dalğaları Azərbaycan bölgələrinə də çatdı. 
Yazıöncəsi  tarixdə  Anadolu-Azərbaycan  bölgələrinə  olan  içəri  və 
ya  bu bölgələrdən dıĢarı  köçlərin  yönünü  yalnız  antropoloji  və  arxeoloji 
bəlgə və sonrakı çağlarda izi qalmıĢ onomastik, mifoloji və dil bəlgələri 
ilə müəyyən etmək olur. Məsələn, Anadolunun Mersin bölgəsində Xalaf 
kulturuna  aid  bəlgələrin  ortaya  çıxması  orta  eneolit  çağında  Ġkiçayarası-
nın quzeyindən bura yeni köç olduğunu göstərir.
32
 
Yaxud, m.ö. III minilin 
ortalarından sonra Ġkiçayarasına  yeni axınla gələn sami uruqlarına  akad-
lar amurrú, sumerlər isə mar-tu deyirdi və hər iki dildə bu «batı adamı» 
anlamında olan ifadə həmin samilərin batıdan doğuya köçdüyünü göstə-
rir.
33
 
Və  yaxud,  Altay  eposlarında  yerli  faunaya  yad  olan  batı  bölgələrə 
məxsus heyvanlar iĢtirak edir.
34
 
Bu fakt onu göstərir ki, Altay boyları batı-
dan
 
Altaya köçmüĢlər. S.
 
Ġ.
 
Rudenko təkzibedilməz dəlillərlə sübut etdi ki, 
Pazırıq  incəsənəti  içində  fantastik  «yarıinsan-yarıaslan»  Ģəkli  Əhəməni 
dövründən çox əvvəl Ön Asiyada formalaĢıb və buradan Altaya keçərək 
yerli zəmində yeni çalarlar qazanıb.
35
 
Köçün
 
yönü
 
sadalanan bəlgələrlə müəyyən olunmalıdır.
 
Lakin  dər-
sini türksevməz  müəllimlərindən  alan bəzi
 
Azərbaycan tarixçiləri kimi, 
çağdaĢ  Türkiyə  yazarlarının  çoxu da bəlgələrə  yox,  «romantik»  duyğu-
lara  güvənib, qədim  miqrasiyaların  yönünü  tərsinə verirlər. Ona  görə də 
                                                 
31
 Гумилев, 1991, 85. 
32
 Kınal, 20. 
33
 ИДВ, 1988, 22. 
34
 Сагалаев, 1984, 69. 
35
  Руденко,  1961,  58-59;    Qut  çağında  (m.ö.  XXIII  əsr)  Sumerdə  görünən  aĢağı  tərəfi 
əyilərək  heyvan  baĢı  ilə  bəzənmiĢ
 
konusvari  riton  (ayaq)  m.ö.XI-IX  əsrlərdə
 
Ġranda,
 
m.ö. IV əsrdə isə Fərqanədə ortaya çıxır (Койкырылган кала, 1967, 110-111); Ġ.Əliyev 
Aralıqdənizi üçün xarakterik olan üçayaqlı qabların Güney-Azərbaycanda m.ö. II mini-
lin əvvəlində artmasını və bunların Çində görünməsini ticarət əlaqəsi ilə yozur (Алиев, 
1960, 157-158), lakin o çağlarda «Babil astranomiyası»nın da Çinə aparılması ticarətlə 
yox, köçlə bağlıdır;
  
N. L. Çlenova
 
Güney
 
Sibirdə
 
m.ö.VIII-III
 
əsr
 
at nəsnələri
 
üzərindəki 
ornamentlərin
 
m.ö.II -I
 
minilin
 
qovuĢuğunda Güney Azərbaycanda göründüyünü və Ġran-
Orta Asiya-Güney Sibir yönündə miqrasiya etdiyini yazır (Членова, 1981, 82).  

---

 
192 
minbir  əziyətlə  yazılmıĢ  əsərlər  yanlıĢ  konsepsiya  üzərində  qurulduğu 
üçün ciddi qəbul olunmur. Məsələn, türklərin qədim tarixi haqqında çox 
dəyərli bir kitabı ortaya qoyan Edip Yavuz yazır ki, m.ö.V-IV minillərdə 
türklər Amur çayı dolaylarından qalxıb, Altay dağları güneyindən Pamir-
HindikuĢ və Xorasan-Elburs-Zaqros dağlarını aĢaraq, Qafqaza və Anado-
luya  gəlmiĢlər.
36
 
Lakin  yazarın  bu  fikrini  təsdiq  edən  arxeoloji  bəlgələr 
yoxdur, həmin çağda nəinki türk etnosunun batıya köçü, ümumiyətlə do-
ğudan batıya köç olmamıĢdır. Türk etnosunun Ön Asiyada deyil, Altayda 
və ya Orta Asiyada formalaĢıb, batıya köçməsi fikrini
 
söyləyən
 
digər
 
tarix-
çilər
 
kimi,
 
ġ. Günaltay da heç bir elmi dayağı olmayan bu fikri irəli sürür 
ki, Türküstanda (Orta Asiyada) yaranmıĢ neolit kulturunu buradan Avro-
paya və Ağdənizə qədər aparan braxikefal insanlar batıya köçən türküstan-
lılardır.  Müəllif  irəli  sürdüyü  fikri  belə  əsaslandırır:
 
«Təqribi  bir  hesaba 
görə,
 
Ön
 
Asiyada və özəlliklə Mesopotamiya və Misirdə neolitik dövrün 
baĢlanğıcı miladdan öncə 20 min il əvvələ qədər çıxmaqdadır. Orta Asi-
yada
 
isə  bundan  daha  qədim  olacağı  Ģübhəsizdir».
37
  Əlbəttə,  məsələyə 
bu cür  yanaĢmaq  doğru  deyil, çünki neolit dövrü Orta  Asiyada 8 minil 
əvvəl Ceytun kulturu (m.ö.VI minil) ilə baĢlanmıĢdır.
38
  Həm  də  buranın 
əhalisi braxikefal deyil, aralıqdənizi (Ağdəniz) tipi olan dolixokefallar
 
idi
 
və
 
bura  oxralı,  bükülü  ölübastırma  gələnəyini  gətirənlər  Azərbaycandan 
(Ġrandan)  gəlmiĢdi.
39
 
Böyük  Ģəxsiyətinə  və  gərəkli  yazılarına  hörmət  et-
diyim ġ. Günaltay
 
eyni yanlıĢlığa eneolit dövründən
 
bəhs
 
edərkən də
 
yol 
vermiĢdir.  Halbuki
 
Güney  Qafqaz  eneoliti  m.ö.VI-IV
 
minillərə
 
aiddirsə,
 
Orta
 
Asiyada  eneolit  abidələrinin
 
(m.ö.V-III  minillər)  radiokarbon  üsulu 
ilə tədqiqi onların daha sonrakı dövrlərə aid olduğunu müəyyən etmiĢdir:
 
40
 
V minil  - Tilkitəpə m.ö. 4560  

 
110 il 
IV minil - Altıntəpə m.ö. 3160 

  
50 il 
III minil - Karatəpə m.ö. 2750
  

  
250 il 
 
Türklərin  qədim  miqrasiyasını  doğudan  batıya  olduğunu  yazanlar 
arxeoloji kulturların xronologiyasını və miqrasiyasını nəzərə almadıqları 
üçün  qədim  köçlərin  yönünü  tərsinə  verirlər.  Halbuki  Azərbaycanın  daĢ 
                                                 
36
 Yavuz, 42. 
37
 Günaltay, 1987, 81. 
38
 Masson,
 
1971, 70;
  
Anadoluda isə gec neolit (Hacılar) VI minilliyə, m.ö.
 
5500-cü illərə 
aiddir (Kınal, 15). 
39
 Массон, 1989, 25. 
40
 Энеолит СССР, 14, 102-103. 

---

 
193 
dövrü ilə Orta Asiya və Güney Sibir (Altay) daĢ dövrləri arasında böyük 
fərqlər vardır. Belə ki, Azərbaycanda mezolit dövrü 10 minil, Orta Asiya 
və Qazaxıstanda isə 9 minil əvvəl baĢa çatmıĢdır, Güney Sibirdə neolit 
Azərbaycandan
 
4 minil sonra,
 
eneolit isə 3,5 minil sonra baĢlanmıĢdır.
 
Bu 
halda necə demək olar ki, m.ö.VIII minildə Azərbaycanda yeni daş döv-
rünü yaĢayanlara Orta Asiyada m.ö.VII minildə (Altayda m.ö.V minildə) 
hələ orta daş dövrünü yaĢayanlar neolitik kultur gətirmiĢlər? Məsələyə bu 
cür yanaĢma bilgisayar texnologiyasının Yaponiyadan Azərbaycana yox, 
Azərbaycandan Yaponiyaya aparılması fikri kimi gerçəkliyin inkarıdır.
41
 
Bu  baxımdan,  Altay  teoriyasının  əksinə  olaraq,  türkologiyada  gündəmə 
gətirdiyimiz Urmu teoriyası doğu bölgələrə qədim türk miqrasıyasının Ön 
Asiyadan olduğunu ortaya çıxarmıĢdır. 
Ġkiçayarasında Xalaf kulturu üzərində  yaranmıĢ quzey Ubeyd kul-
turu sonralar
 
Türkmənistanın güneyində (Göksur
 
1) ortaya çıxırsa, burada 
Anau kulturunun batı qolu Tehran ətrafı kulturun davamı, doğu qolu isə 
(Moncuqlı-depe) Ġrandakı Sialk, hətta Ġkiçayarasındakı Xasun kulturunun 
davamıdırsa, onda miqrasiyanın yönü doğudan batıya necə ola bilər? Axı, 
bu  arxeoloji  abidələri  tədqiq  edən  mütəxəssislər  köçün  batıdan  doğuya 
olduğunu
 
dəfələrlə
 
vurğulamıĢlar.
42
 
Ġkiçayarasının  quzeyində  m.ö.V  minil 
Xalaf kulturunu (Yarımtəpə) tədqiq edən uzmanlar onun lokal variantları-
nın  Urmu  gölündən  güneydə  (Dəlmətəpə)  və  Güney  Qafqazda  Kültəpə,