Dukakli don ekinlarining zararkunandalari va ularga qarshi kurash usulari

2.2.Dukkakli don ekinlari asosiy zararkunandalarining biologik va ekologik xususiyatlari.
Markaziy Osiyoda malhamchi qo’ng’izlarning bir necha turlari zarar yetkazadi. Ular: M. frolovi Germ., M. biguttata Gebl., M. cincta OI., M. quadripunctata L., M., scabiosae OI., M. calidaPall., M. turcestanica Esch., M. andecimpunctata Gebl., M. sedecimpunctata Gebl. lardan iborat.
Zarari. Malhamchi qo’ng’izlar lichinkalik stadiyasida zararsizgina emas, balki qizil bosh shpanka singari, chigirtka ko’zachalarida parazitlik qilib foyda ham keltiradi. Voyaga yetgan qo’ng’izlar no’xat, beda, zig’ir, xantal, soya, indov gullarini, ba’zan barglarini ham kemiradi. Biroq bu qo’ng’izlar lalmikor ekinlardagina sezilarli darajada zarar yetkazadi.
Tarqalishi. Frolov malhamchisi (Mulabris frolovi Germ.) Markaziy Osiyo, Qozog’iston va Sibirda uchraydi; Mulabris biguttata Gebl. O’zbekiston, Tojikiston va Shimoliy Afg’onistonda borligi aniqlandi; belbog’li malhamchi (Mulabris cinsta 0l.) Gresiya, Kichik Osiyo, Suriya, Eron, Misr, Jazoirda tarqalgan. Markaziy Osiyoda bu turning alohida kenja turi Mulabris cincta Shrenki Gebl. uchraydi. To’rt nuqtali malhamchi (Mulabris guadripunetata L.) Markaziy va Old Osiyoda hamda O’rta va Janubiy Yevropada uchraydi; Mulabris Scabiosae 0l. Markaziy Osiyoda, Yaqin Sharq mamlakatlarida, Kavkaz ortida, Volganing qo’yi qismlarida hayot kechiradi; Turkiston malhamchisi (Mulabris turkestanica Esch.) va o’n olti nuqtali malhamchi (Mulabris sedecimpunctata Gebl.) O’zbekistonda tarqalgan; o’n bir nuqtali malhamchi (Mulabris undecimpunctata Gebl.) Markaziy Osiyo respublikalarida uchraydi.
Ta’rifi. Malhamchi qo’ng’izlarning tanasi cho’zinchoq bo’lib, yon tomonlari birmuncha siqilib turadi. Oldingi ko’kragi qanotustliklarining tubiga qaraganda torroq. Mo’ylovlari to’g’nag’ich shaklida bo’lib, tasbehsimon bo’g’imli, oldingi va o’rtancha oyoq panjalari besh bo’g’imli, keyingi oyoqlariniki to’rt bo’g’imli; qalqonchasi yaqqol ko’rinib turadi.
Mulabris frolovi Germ. tanasining uzunligi 11-16 mm, rangi metalldek yaltirab turadigan qopa tusda, qora tuklar bilan qoplangan. Qanotustliklarining rangi ko’kish qora, tublarida qizil dog’ bor; qanotustliklarining o’rtasi yonida qizil dog’ va uchlari yonida tishsimon belbog’ bor. Tanasi rangi qora, metalldek yaltirab turmaydi. Qanotustligining uchi, mo’ylovlari va oyoqlari qora rangli, kallasi va orqasining oldi qopa tuklar bilan qoplangan.
Mulabris biguttata Gebl.- tanasining uzunligi 12—15 mm. Qanotustligi qopa, asosida sariq dog’, uchlari yonida belbog’ bor, ba’zan o’rta qismi yonida sariq dog’ ham bo’ladi. Qanotustligi qizil tusda, qora belbog’li va dog’li.
Mulabris cincta Ol tanasining uzunligi 15—27 mm. Qanotustligining tubi o’rtasi va uchida qopa rangli uchta serbar belbog’ bor. M. quadripunctata L.
Tanasining uzunligi 10—16 mm, qanotustligida to’rtta qopa dumaloq dog’ bor, ularning ikkitasi qanotustligining asosiga va ikkitasi o’rtasiga joylangan, qanotustligining uchining cheti tishsimon hoshiya bilan o’ralgan. Qanotustligining
uchi umuman och rangli yoki kambar qora hoshiyali. Qanotustligining juda bo’lmaganda o’rtasida va uchi yaqinida qora belbog’i bor.
Mulabris scabiosae 01. tanasining uzunligi 10—12 mm, orqasining oldingi qismi kul rang kalta tuklar bilan, ulardan yuqorisi esa ancha uzun qora tuklar bilan qoplangan. Qanotustliklari sariq. Yelka bo’rtmasidan boshlanib orqaga tomon kengaygan hamda qanotustliklari chetiga nisbatan parallel o’tadigan va qisman unga tutashgan dog’ bor, oldingi belbog’ o’rnidagi nuqta, shuningdek qanotustliklari o’rtasidagi va uchi yonidagi arrasimoi qirrali belbog’lar qopa rangli, qanotustliklarining uchi esa kambar qora hoshiya bilan o’ralgan. Orqasining old qismi faqat qopa tuklar bilan qoplangan; qanotustliklarining asosiy rangi qizil.
Mulabris calida Pall. tanasining uzunligi 12—27 mm. Qanotustliklarining tubidan nariroqda ikkita nuqta hamda uchi yonida va o’rtasida qora rangli belbog’lar bor, uchi qora hoshiya bilan o’ralmagan.
Mulabris turkestanica Esch. tanasining uzunligi 10—12 mm.
Kanotustliklarida qora rangli sertish uchta belbog’ bor, oldingisi ko’pincha ikkita nuqtaga bo’lingan; uchi kambar qora hoshiya bilan o’ralgan. Qanotustliklari qizil tusda, qora nuqtalar bilan qoplangan, belbog’siz. Kallasi va orqasining old qismi och rangli tuklar bilan qoplangan, oyoqlari ko’pincha qizil.
Mulabris undecimpunctata Gebl. tanasining uzunligi 15 mm.
Qanotustliklarining uchi oldidagi chok ustida yaxlit qora dog’ bor; bundan tashqari, qanotustliklarining tubi yonida ikkita, o’rtasida ikkita va uchida bitta dog’ bor, bu dog’lar chok ustidagi dog’ bilan bir qatorda turadi; oyoqlari malla sariq.
Mulabris Sedecimpunctata Gebl. tanasining uzunligi 12—17 mm.
Qanotustliklaridagi chokida yaxlit dog’ yo’q oldingi dog’lar ham shunday joylashgan; qanotustliklarining uchi yonida uchta nuqta bor, ularning o’rtanchasi boshqalaridan yuqoriroqda turadi; oyoqlari qora, var. Reitt niki esa sariq.
Malhamchi qo’ng’izlarning tuxumi cho’zinchoq shaklda bo’ladi. Birinchi yoshdagi l ic h inkasi—triungulini—keyingi yoshlardagi lichinkalarga o’xshamaydi; tanasi bukchaymagan cho’zinchoq; oyoqlari katta; jag’lari baquvvat; tanasida ko’zga yaqqol tashlanib turadigan qilchalar bor; ularning ikkitasi
(tananing ketki uchidagisi) ancha uzun. Boshqa yoshlardagi lichinkalarning tanasi yo’g’on, orqasi tashqariga tomon bukchaygan, oyoqlari kalta.
So xta g’ umbagining tanasi sariq; yoki qo’ng’ir tusda bo’ladi va orqasi tashqariga tomon salgina bukchayib turadi; po’sti qattiq oyoqlari o’rnida ko’zga yaqqol tashlanib turadigan va ba’zan ancha uzun bo’rtmalar bo’ladi.
G’umbagi erkin, voyaga yetgan qo’ng’izga o’xshaydi. Uning orqasining old qismida, ba’zi turlarda esa boshqa segmentlarning tergitlarida ham ko’zga tashlanib turadigan tikanlar bor.