E chemberlin (1899-1967) va J. Robinsonning (1903-1983) monopolistik raqobat nazariyalari. Reja: Kirish

1. Nomukammal bozorning xususiyatlari
XX asr boshlarida erkin (mukammal) raqobatga asoslanga iqtisodiyot tobora monopollashib bordi, bu ayniqsa Yevropa va AQShda yaqqol ko’zga tashlandi. Iqtisodiy liberializm prinsiplari (erkin savdo-fritredolik, davlatning iqtisodga aralashmasligi va b.) real hayot talablariga javob bermay qo’ydi. Monopollashuvning yorqin oqibati sifatida 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozining keltirish mumkin.

Deyarli yuz yil davomida J.B.Seyning «bozorlar qonuni» hamma yerda tan olingan va unga suyanib ish yuritilgan bo’lsa, bu davrda uning ahamiyati pasayib bordi. Nomukammal raqobat avval institusionalizm, keyin neoklasiklar tomonidan tadqiqot obyekkti qilib olindi.

Bu muammolar bilan deyarli bir vaqtda Garvard universiteti professori E. Chemberlin va Kembrij universiteti professori J.Robinsonlar shug’ullandi.
1933 yili amerikalik E.Chemberlin o’zining «Monopolistik raqobat nazariyasi», ngliz J.Robinson xonim esa «Nomukammal raqobatning iqtisodiy nazariyasi» asarlarini chop yetdilar. Bu asarlarda erkin raqobat sharoitini inkor etadigan sharoitda bozor mexanizmlarining harakati masalalari har tomonlama chuqur tahlil etiladi. Xususan, ikkala muallif fikricha, bozor bahosi bozor ishtirokchilarining kollektiv faoliyati tufayli yuzaga kelmaydi, chunki tovar mahsulotlarining turli-tumanligi (differensiyasi) xaridorlarni bu tovarlar bahosi to’g’risida to’liq informasiyadan, firma-ishlab chiqaruvchilarni tanlashda raqobatdan mahrum etadi. Ular iqtisodiyotda muvozanatning buzilish sabablarini ilgarigidek iqtisodiy muhitdagi «kategoriya» va «qonun» lardan izlaydilar. Institusional yo’nalish tarafdorlariga esa, nomukammal raqobat iqtisodiy o’sishga avvalo «inson omili»ning ta’siri oqibatidir. Bu esa jamiyat rivojlanishi, shu bilan birga iqtisodiyot sohalarida yuzaga keladigan ijtimoiy-psixologik, huqukiy va boshqa muammolardir.
2. E.Chemberlinning monopolistik raqobat nazariyasi
Edvard Xeyting Chemberlin (1899-1967) o’z asarida monopoliyaning mohiyati, monopol baho va monopol foydaning yuzaga kelishining chuqur tahlilini bepradi. Uning fikricha, monopoliyaning mohiyati - bu taklif ustidan nazorat, bunda baho ustidan ham nazorat bo’ladi.
Differensiasiya kuchayib borgan sari har bir sotuvchi absolyut (mutloq) monopoliyaga ega bo’ladi, ammo shu bilan birga, o’rnini bosa oladigan boshqa mahsulot ishlab chiqaruvchining nomukammal raqobatiga uchraydi. Shundan kelib chiqib, barchasotuvchilar «raqobatchi monopolistlar» bo’lib, «monopolistik raqobat» kuchlari ta’siri sharoitida ish yuritadilar.
Chemberlin fikricha, bozorlar o’zaro bog’langan, chunki bir-biriga bog’liq bo’lmagan sotuvchilar vazifasi bir-biriga yaqin bo’lgan mahsulotlarni realizasiya qilishda hamohangdirlar. Real hayotda bozorlar u yoki bu darajada nomukammaldirlar, shu sababli muvozanatga intilish to’g’risida gapirish o’ta soddalikdir. Natijada har bir sotuvchi monopolist deb hisoblanadi, uning o’z xaridorlari, «noyob» mahsulotini oluvchilar bo’ladi. Bozordagi monopolistik sifatida baholarni tartibga soladi. Bu esa tovarlar va xizmatlarning real taklif hajmi «sof» raqobat sharoitidagidan kam, bahosi esa yuqoriroq bo’ladi. Bu yerda maXsulot differensiyasi yeng muhim shartdi. Bu kategoriyaning mohiyati shundaki, sotuvchilarning tovari (yoki xizmati) da boshqalarnikidan keskin farq qiluvchi belgisi bo’lishi kerakligidir. Bu belgi xaridor uchun real yoki xayoliy bo’lishi, aslida esa xuddi shu mahsulotga afzallik berilishiga olib kelishi shart. Bunday differensiasiya bo’lgan sharoitda xaridorlar va sotuvchilar tasodifiy yoki tartibsiz juftlikka (bu sof raqobatda bo’ladi) birlashmaydilar, bu yerda afzallika asoslangan tanlov hal qiluvchidir.
Sotuvchi - monopolist qo’shimcha xarajarlar qilish yo’li bilan sotilayotgan mahsulot hajmini oshirishi (bunda tovar bahosi pasayishi) mumkin. Boshqa xuddi shunday tovar sotuvchilar esa bu shuni darhol amalga oshira olmaydi deb raqobatdosh tovar markasi bahosini pasaytirish yoki yangisini ishlab chiqarish davomida, xuddi shunday choralar boshqa raqobatchi tomonidan qo’llanilishi mumkinligidan bexavotir bo’ladi.
Raqobatning baxolanmaydigan omillari qatoriga tovarlar sifati va reklama kiradi va ular individual yoki alohida xususiyatlarga egadir. Differensiasiya mahsulotning o’z ma’lum xususiyatlari asoida shakllanishi, maslan, alohida xususiyatlar - fabrika markasi, firma nomi, qadoqlash yoki tara (agar ular bo’lsa) bo’yicha yoki sifat, shakl, rang, stil asosida individual xususiyatlari bilan belgilanadi. Reklama to’g’risidagi g’oyalarning dolzarbligi shundaki, ular hozirgi davrda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan.
Reklama talabga ikki tomonlama ta’sir etadi, u yehtiyojni shakllantirishga ta’sir etadi va uning o’zgarishini ham hisobga oladi. Reklama tufayli talab oshganligi sababli, belgilangan bahodan qat’iy nazar, mahsulot sotilish hajmi ortadi. Reklama ustasining san’ati gipnozchining san’atiga o’xshash bo’ladi. Agar xaridor holati ustidan nazorat o’rnatilsa, reklama uchun ketgan xarajatlar daromad oshishini ta’minlaydi. Ammo reklamani takrorlayverishdan samadorlik cheksiz emas, daromadlar sotish xarajatlari oshgan sari kamayadi.
Yuqorida keltirilgan masalalar bilan birga, chakana savdoda raqobatning baholanmaydigan qatoriga sotuvchining qulay joylashuvi, uning korxonasiga xos umumiy atmosfera yoki umumiy stil, ishni olib borish uslubi (manera), odil ishbilarmon sifatidagi obro’si, muloyimligi, yepchilligi, xaridorlar va birga ishlayotgan bilan shaxsiy bog’lanishlari, muhim ahamiyatga ega.
Baholanmaydigan omillar majmui haqiqiy qiymat nazariyasi doirasida hisobga olinishi kerak. Sof raqobatda har bir sotuvchining bozori uning raqib bozori bilan qo’shilib ketadi; mopolistik raqobat sharoitida esa bozor boshqalardan ajralgan bo’ladi, buning hammasi birgalikda ishlovchi sotuvchilarning yagona bozorini emas, balki sotuvchilar o’rtasida (har biriga bittadan) taqsimlangan o’zaro bog’langan bozorlar tarmog’ini tashkil etadi.
Sof raqobat sharoitida alohida sotuvchi bozori umumiy bozor bilna qo’shilib, faqat amaldagi baho bo’yicha istalgancha tovarni realizasiya qiladi. Ikkinchi holatda tovarni sotish cheklanadi va yangi uchta omil: 1) baho; 2) mahsulot xususiyati va 3)reklamaga xarajatlar bilan belgilanadi. Mana shu omillar yordamida xaridorlarning iste’mol qarorlariga ta’sir etiladi. Bunda baholarni pasaytirish omili alohida ahamiyat kasb etadi, chunki tovarga baho pasayishi mahsulot sifati pasayishi tarzida qilinish ehtimoli bo’ladi.
Monopolistik raqobatning o’ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, bunda boholar raqobati yo’qotiladi, oqibatda «quvvatlar ortiqchaligi fenomeni»doimiy va odatdagi hodisaga aylanadi. Bu ortiqchalik «jazosiz» uzoq vaqt davomida ko’payib boradi, chunki u doim xarajatlardan kataroq bo’lgan boholar hisobiga qoplanib turadi. Butun bozorning ma’lum qismini egallash darajasini ko’rsatuvchi bu ko’rsatkich (fenomen) faqat alohida patentlar va fabrika markalari bilangina qo’llanmasdan, boshqa, yani obro’, ustalik, alohida mahorat kabi hodisalar bilan ham qo’llab-quvvatlanadi. Bu hodisalar erkin kasb ega (rassom, muzika) faoliyat sohasining bir qismi bo’lib, ular ham «monopol daromadlar nazariyasi» predmetidir.
Differensiasiyalashgan mahsulot baho muammosi raqobatli talab va harajat yegri chiziqlari doirasiga kiritilishi mumkin emas, bu avvaldan qisqacha xulosalarlardagi xatolarga olib keladi; baho haddan tashqari past, ishlab chiqarish masshtabi - juda katta, korxonalar soni - juda kichik bo’lib chiqadi. Bundan tashqari raqobatning yana ikkita jihati: differensiasiya va sotish xarajatlari butunlay tushib qoladi. Shu sababli baholarni to’la bilmaslik mahsulotga talab elastikligi (qayshiqoqlik)ni pasaytiradi, bu esa reklama talabning elastikligini oshirishi, baholar raqobatini esa ancha keng qilishiga o’xshaydi va baholar yordamida talab etiladigan qo’shimcha xarajatlarni qoplaydi.
Raqobat kurashi evolyusiyasi tovar sifatini oshiradi (buni patent, mualliflik huquqlari, firma himoya belgilari, firma alohida qadoqlash usuli, mahsulot sifatini yaxshilash maqsadida, firmaning qulay joylashuvi). Reklama esa, erkin raqobat sharoitidan farqli ravishda, bozorlar qo’shilib ketishiga yo’l qo’ymaydi.
Baholanmagan raqobat omillari firmani xaridorlar talabini qondirish uchun yangi imkoniyatlar qidirishga undaydi, ularga «havasning pullik qoidalari» ni singdirib boradi.
Ishlab chikarish va sotish xarajatlari konsepsiyasida xarajatlar fabrika doirasida tovarlarni ishlab chiqarishga ketgan sarflardangina (birinchi) emas deb qaraladi. Transport (tashish), sartirovka (ajratish), saqlash, uylarga yetkazish xarajatlari (ikkinchi) mavjud bo’lib, ular talablarni qondirish uchun yanada yaxshi qulayliklar yaratadi. Ikki xil ko’rinishdagi xarajat o’rtasida chegara o’tkazish (ishlab chiqarish xarajatlari, sotish xarajatlari) taklif va talab o’rtasidagi farq kabi qiymat nazariyasida fundamental ahamiyat kasb etadi. Sotish xarajatlari maskur maxsulotga talabni oshiradi, ishlab chiqarish xarajatlari uning taklifini oshiradi.
«Klassik» va «neoklassik» lar fikricha sof raqobat iqtisodiy o’sishning xal qiluvchi sharti deb hisoblagan bo’lsa, E.Chemberlin ta’limotiga ko’ra, raqobat - monopolistlar orasida ham raqobat doimo mavjud, bu baholi va baholanmagan raqobat rivoji orqali namoyon bo’ladi (mahsulot va reklama sifatini takomillashtirish bilan bog’liq). Birinchi marta iqtisodiy liberalizm g’oyasida real hayotda sof raqobat ham, sof monopoliya ham mavjud emas degan fikr paydo bo’ldi, o’z mohiyatiga ko’ra monopolistik raqobat ko’p sonli sotuvchilar o’rtasida kuzatiladi, bu raqobat darajasi bir-birini qoplaydigan raqobatlashayotgan tovarlar soni ortishi bilan kuchayib boradi.
Bundan shunday muhim qisqacha xulosalar chiqariladiki, monopolistik raqobat sharoitida xaridor raqobatlashayotgan bir tovarni boshqasidan, bir sotuvchini (mutlaq noyekvivalent bir xil tovarni) boshqa sotuvchidan afzal qurishi mumkin. E.Chemberlin mantiqi bo’yicha, kichik yoki o’rtacha sotuvchi va ishlab chiqaruvchi ham monopolist bo’lishi va yirik korxona subyekti bilan bo’ladigan musobaqada bemalol ishtirok etishi mumkin. Chunki (markscha tanqidlarga qaramay) monopoliya kapital va ishlab chiqarish konsepsiyasi, kapital markazlashuvining zaruriy oqibati emasdir, bozor iqtisodiyoti kuchayib borayotgan tendensiyalar raqobati xosdir. Amalda monopoliya va monopol bo’lmagan (nomonopol) korxonalar o’rtasidagi farq minemallashtiriladi.
Olim 1937 yil o’z kitobiga qo’shimcha sifatida (kitob 8 marta qayta nashr etilgan) «Nomukammmal raqobat» va «Monopolistik raqobat» kategoriyalari to’g’risidagi tushuntirishlarda bir tomonlilik mavjudligini ta’kidlaydi, birdan-bir hodisaning ikki nomi sifatida qarashlarda o’zaro o’xshashlik yetarli baholanadi, ammo ularning farqi deyarli sezilmaydi, deb hisoblaydi u. Ko’pchilik bu farchqning ahamiyatini tushunmasdan, masala faqat terminologiya bilan bog’liq deb o’ylashlari mumkin.
E.Chemberlin o’z tadqiqotlari qisqacha xulosalarida raqobat sharoitida monopoliya tabiiy mohiyatiga mustaxkam ishonch bildiradi; tadbirkorlik ko’p hollarda o’z monopoliyasini barpo qilish uchun, imkoni boricha boshqa tadbirkorlar o’z monopoliyasini kengaytirishiga qarshi choralarni kengaytirish va kuchaytirish harakatini qiladi. Olimning fikri bo’yicha, asosiy vazifa shundaki, iqtisodiyot fani «mahsulot doim deffensiasiyalashgan bo’lishi sharoitini to’la anglashi shart» dir; bundan buyon sof raqobatni barcha sohalarda farovonlik iqtisodiyoti «ideal» (bekamu-ko’st) deb qarash mumkin emas.
Keyinchalik E.Chemberlin va uning monopolistik raqobat nazariyasi tarafdorlari tomonidan «guruxiy monopoliya» sharoitida ham raqobat saqlanishi to’g’risidagi qoidani ilgari surishgan. Bunda gap sherik-raqobatchilar o’rtasida bozorda ularning ta’sir doiralarini bo’lib olish to’g’risida boradi. Asosiy maqsad turlicha (differensiasiyalashgan) tovar mahsuloti bahosini yeng yuqori xarajatlar darajasidan past bo’lmagan holda realizasiya qilishdir.
Hozirgi davrda mahsulotning istisno sifati bilan birga, qo’shimcha baholanmagan monopolistik raqobat shartlari kuchayib bormoqda, bular alohida tovar yaratuvchi tomonidan yaratilgan texnik takomillashuv, firmaga obro’-e’tibor keltiradigan sharoitning ta’minlovchi xaridorlarga maxsus xizmat va boshqalar.