E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi

(VZBEKJSTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGl TOMONIDAN NASHRGA TAVSIYA ETILGAN.
© E G‘oziyev.2020.
© “NIF MSH”, 2020.
ISBN 978-9943-7011-4-4

---

XX 
asming oxirida ijtimoiy hayotimizdagi inqilobiy o‘zgarishlar, 
mustaqillik, respublikamizda demokratiyaning tantanasi uchun kurash, huquqiy 
davlat tuzishga intilish insonparvar psixologiyaning qonuniyatlari va ilmiy 
materiallarini o ‘rganish, ulardan turmushda oqilona foydalanishni talab qiladi. 
Mazkur psixologiyaning g‘oyalari erk sharofati, demokratik harakatlar va 
oshkoraiikning mamlakatimizda keng quloch yoyishi 
tufayli 
ijtimoiy 
turmushning barcha jabhalariga kirib bormoqda.
Ko‘p yillar mobaynida mustaqillikka erishgunga qadar insonning haq- 
huquqlarini cheklashga asoslangan ijtimoiy tarbiya — xalqqa robot sifatida 
munosabatda boMishga, uni buyruqni so‘zsiz bajarish va itoatkorlikka 
odatlantirishga qaratilgani uchun haqiqiy etnopsixologik, umumpsixologik, 
ijtimoiy-psixologik va psixogerontologik qonuniyatlami fuqarolardan mutlaqo sir 
tutgan.
Ozodlik boy ma’naviyat va ruhiyat ilmidan oqilona, odilona va omilkorlik 
bilan foydalanishni taqozo qilmoqda. Hozirga qadaryosh psixologiyasining, ya’ni 
ontogenez psixologiyaning sohalari - chaqaloqlik, 
go‘daklik, ilk bolalik, 
maktabgacha, kichik maktab, o‘smirlik, o‘spirinlik, yoshlik, yetuklik, keksayish, 
keksalik davrlari bo'yicha bebaho ilmiy-amaliy m a’lumotlar to‘plangan. Endigi, 
ya’ni XXI asrdagi asosiy vazifa ana shu ma’lumotlami ijtimoiy hayotning barcha 
jabhalarida qo‘llashdan iborat Odamga chaqaloqligidan keksalik davrigacha 
(ontogenezda) uning ichki imkoniyati, mayli, iqtidori, iste’dodi, qobiliyati, aql- 
zakovati, 
qiziqishi, 
irodasi, his-tuyg‘usi, diqqati va bilish (kognitiv) 
jarayonlarining xususiyatlariga binoan individual munosabatda bo‘lish ontogenez 
psixologiyasining insonparvarlik g‘oyalaridan biridir. Uning muhim xususiyati 
har bir davrdagi rivojlanishning o‘ziga xos qulay (senzitiv) hoiatidan unumli 
foydalanishdir va faqat ana shundagina o‘sishdan orqada qolishning oldini olish 
mumkin.
Har bir ontogenez davrining psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda 
ta’limiy-tarbiyaviy ta’sir o‘tkazish insonda olz vaqtida o‘zini o‘zi anglashni 
vujudga keltiradi. Bolada o‘zini o ‘zi anglash tuyg‘usi qancha erta uyg‘onsa, 
shaxsiy nuqtai nazar, o‘z huquqini o‘zi his etish o4zining aqliy va jismoniy 
imkoniyatlarini baholash shunchalik tez paydo bo‘ladi. Xuddi shu asnoda injiqlik, 
o‘jarlik va qaysarlik kabi illatlar tarkib topishiga ruhiy to‘siq vujudga keladi. 
Shaxslararo munosabatlardagi qarama-qarshilik, ziddiyat, inqirozni rivojlanish 
qonunlariga loqayd qarashning oqibatidir. Inson psixikasidagi umidsizlik, 
ijtimoiy adolat uchun kurashish ruhining o‘zgarishi — nazariya bilan turmush 
nomutanosibligining mahsulidir. Odamlarda e’tiqod, dunyoqarash, ideal, 
muomala, muloqot, mustaqil xulq-atvomi samarali shakllantirish ko‘proq 
yuqoridagi omillarga bog‘liqdir. Kishidagi tashabbuskorlik hamda to‘siqlami 
yengishga intilishni, iroda sifatlarini aniqlash va ularga yosh (ontogenez)
SO‘Z BOSHI
3

---

psixologiyasi xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ruhiy turtki berish maqsadga 
muvofiqdir.
Та’limning barcha bosqichlarida, ijtimoiy lash ishda uning samaradorligini 
oshirish ontogenez psixologiyasinnng qonuniyatlariga suyanmog‘i zarur. Bolalar 
jamoasi, oila muhiti, mehnat jamoalarida shaxslararo iliq munosabatlami shakl- 
lantirish yosh davri xususiyatlarini inobatga olishning mahsuli sanaladi. Hatto, 
kishining uzoq umr ko‘rishi va unda ishchanlik qobiliyatining saqlanishi, istiqbol 
rejasi va ezgu-maqsadi bilan yashashi ham yosh xususiyatlarini hisobga olgan 
holda muloqotda bo‘lishning mevasidir. Umuman ijtimoiy hayotning barcha 
jabhalarida oila, tarbiya muassasalari, ishlab chiqarish korxonasi va jamoat 
tashkilotlarida ontogenez psixologiyasidan foydalanish ta’lim va tarbiyaning, 
shaxslararo ijobiy munosabatlar o lmatishning, ishlab chiqarish samaradorligini 
oshirishning garovidir.
Bo‘lajak o‘qituvchilar, shuningdek, barcha fuqarolar uchun mazkur kurs 
bo‘yicha olinadigan bilimlar juda muhim ahamiyatga ega. Ma’lumki, o‘qituvchi 
va shaxslar ijtimoiy hayotda o‘ziga yuklangan turli vazifa va rollami 
muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ontogenez psixologiyasi ma’lumotlarini 
qo‘llashi shart.
Muallif ontogenez psixologiyasi bo‘yicha murakkab ilmiy tadqiqotlarga 
asoslanib yaratilgan ushbu monografiya haqidagi fikr va mulohazalami kutadi.
4

---

ONTOGENEZ PSIXOLOGIYASI FANINING VAZIFALARI VA 
TADQIQOT METODLARI
1.1. 
Ontogenez psixologiyasi fanining vazifalari va ahamiyati
Ontogenez psixologiyasi fanining mavzu bahsi turli yoshdagi odamlarning 
(bolalar, o ‘quvchilar, kattalar, erkaklar, ayollarning) (ontogenezda) tugLilganidan 
to umrining oxirigacha psixik rivojlanish jarayonini, shaxsning shakllanishi 
harnda o'zaro munosabati qonuniyatlarini o‘rganishdan iboratdir. Ontogenez 
psixologiyasi insonda turli psixik jarayontar (sezgi. idrok, xotira, tafakkur, xayol 
va hokazolar) rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlarini, uning har xil faoliyatini 
(o‘yin, o'qish, mehnat kabilar), er va ayolning jinsiy tafovutlarini, shuningdek, 
inson shaxsining tarkib topishini ilmiy jihatdan tadqik qiladi.
Inson psixikasining rivojlanish davrlarini aniqlash, shu sohadagi 
ma'lumotlami to‘plash ham mazkur psixologiyaning mavzu bahsiga kiradi. 
Bolaning tug‘ilishidan to voyaga yetgunicha har tomonlama rivojlanishi, 
jamiyatning teng huquqli a’zosi bo‘lgunicha ulglayishi va shaxsining tarkib 
topishi muammolarini, bulaming psixologik mexanizmlarini aniqlash va 
sharhlash ontogenez psixologiyasi sohasining muhim jihatidir.
Bola jamiyatning a ’zosi. mukammal shaxs sifatida muayyan ijtimoiy 
muhitda kamol topar ekan, uning butun bilish jarayonlari, o‘ziga xos xususiyatlari 
va ruhiy holatlari, ongi rivojlanadi. Ana shu rivojlanish natijasida uning psixikasi, 
ongi go‘dakning dastlabki oddiy aks ettirish (in'ikos) tarzidagi sodda ongidai 
balog‘atga yetgan insonlarga xos tevarak-atrofni, borliqni, odamlami aniq, 
yaqqol, to‘la va anglab aks ettirish darajasigacha taraqqiy etadi.
Inson zotining turli jihatlarini o‘rganish bilan bolalar anatomiyasi va 
fiziologiyasi, oliy nerv faolivati fiziologiyasi, gigiena, pedagogika, etnografiya 
kabi fanlar shug'ullangani kabi uning kamol topishidagi qonuniyatlami, sub'ekt 
psixikasini, ongining mantiqiy mexanizmlarini, umuman, odam zotining 
tug'ilganidan to voyaga yetgunicha psixik rivojlanishini psixologiya fanlari 
sistemasining alohida sohasi - bolalar psixologiyasi fani o'rganadi va tadqiq 
qiladi.
Bolaning psixik rivojlanishini kuzatgan psixologlar (L.S.Vigotskiy, 
P.P.Blonskiy, A.Vallon. J.Piaje va boshqalar)ning aniqlashicha, mazkur kamol 
topishning o‘ziga xos xususiyatlarga asoslangan (senzitiv — qulay) davrlari 
mavjud bo‘lib, ular individning o‘zi yashab turgan muhitda (boglcha, oilada) 
tutgan o‘mi, bilish jarayonlari, o4ziga xos xususiyatlari, holatlari, shaxsi va 
ongining o ‘sishi darajasi bilan bevosita bog‘liqdir.
Tadqiqotchilaming uqtirishiga ko‘ra, tabiat va jamiyatning qonunlari 
singari kamol topayotgan bola shaxsi rivojlanishining ham o‘z qonunlari bor. Bu 
qonunlar psixologiya i'anining maxsus tarmog‘i — bolalar psixologiyasining 
predmetiga kiradi. Ontogenez psixologiyasi sohasi inson psixikasi faqat miqdor
B IR IN C H I BO B
5

---

jihatdan emas, balki sifat jihatdan ham rivojlanishi, takomillashib borishi va 
o‘zgarishi haqidagi metodologik hamda fenomenologik qoidaga amal qiladi.
Har bir fanning o z predmeti borligi singari bolalar psixologiyasining ham 
o‘zi lekshiradigan sohasi hamda tadqiqot metodlari bor.
Umumiy psixologiya psixika va uning zohir bo'tishi, rivojlanish 
qonuniyatlari haqidagi fan bo‘lsa, yosh davri yoki ontogenez psixologiyasi lurli 
yoshdagi insonlaming (jinslaming) psixik taraqqiyoti, psixik xususiyatlari va 
bulaming o‘ziga xos omillari, mezonlari hamda mexanizmlari haqidagi fandir. 
Shuningdek, u muayyan yoshdagi insonlaming faqat o‘ziga xos xususiyatlarini 
ham 
0
‘rganadi. Shuning uchun ijtimoiy hayotda, ta’lim va tarbiyada, guruhlar 
hamda jamoalarda, ishlab chiqarishda, oilaviy munosabatlarda ontogenez 
psixologiyasi alohida o'rin tutadi. Inson shaxsining tarkib topishi va bilish 
jarayonlarining rivojlanishi muammosini shaxs psixikasining taraqqiyoti 
qonunlarini hisobga olmay oqilona hal qilib bo4lmaydi. Shuning uchun XXI asrga 
kelib «inson omili» masalasi dolzarb mavzuga aylandi.
Ontogenez psixologiyasi — inson psixikasining rivojlanish qonuniyatlari 
va xususiyatlari hamda shu taraqqiyotning bosqichlari to‘g‘risidagi fandir.
Ontogenez psixologiyasining asosiy vazifasi shaxsning kamol topishi 
qonuniyatlari va turli yosh davridagi odamlarda vujudga keladigan psixik faoliyat, 
holat va shart-sharoitlaming o‘zaro ta'siri xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir.
Ontogenez psixologiyasi ana shu vazifani hal etish bilan amaliy 
maqsadlami ro'yobga chiqaradi: ta’lim-tarbiya ishlarini takomillashtirishga 
yordam beradi, moddiy ne’matlar ishlab chiqarishning samaradorligini 
oshirishga, millatlararo munosabatlami yaxshilashga, shaxslararo muloqotni 
to‘g‘ri yo‘naltirishga, jamoada ijobiy psixologik muhit yaratishga, uzoq umr 
ko‘rish 
sirlarini 
ochishga, 
oilaviy 
munosabatlami 
mustahkanilashga, 
ajralishlaming oldini olishga xizmat qiladi. Modomiki shunday ekan, 
kamolotning turli davrlarini insonning yosh va jinsiy xususiyatlarini hisobga 
olmay turib, yuqoridagi vazifalami hal qilib boMmaydi.
Mazkur psixologiya fanining sohasi alohida predmet sifatida XIX asming 
boshlarida vujudga kelgan, lekin dastlabkt ildizi qadimgi yunon madaniyatiga 
borib taqaladi. Uning predmeti va qonuniyatlari to‘g‘risida jalnon psixologiyasi 
olamida turli qarashlar nazariyalar mavjud. Ularning juda keng tarqalganlari 
biogenetik (I.Shtem), sotsiogenetik (K.Levin), bixevioristik (E.Tomdayk), 
psixoanalitik (3.Freyd) nazariyalaridir. Shuningdek, ilmiy metodlarga asoslanib 
tadqiqotlar olib borgan olimlar ham juda ko‘p. Ular to‘g‘risida keyingi sahifalarda 
batafsil to^talgan.
Ilmiy 
psixologik 
adabiyotlar, 
empirik 
ma’lumotlar 
ontogenez 
psixologiyasining mustaqil fan sifatida ajralib chiqishiga qator omillar va holatlar 
sabab boMgan, degan xulosaga keldik. Quyida ana shulami bayon qilamiz.
1. 
Barcha fanlar negiziga kirib borgai evolyusiya g‘oyasining (Ch.Darvin) 
inson psixikasining rivojlanishi jarayonida 
0
‘rganish zarurligi.
6

---

2. Umuminsoniy, umumpsixik qonuniyatlar lurli yoshdagi odamlar xatli- 
harakatini, psixik xususiyatlarini va bolalarning o ‘sishiga biror faoliyatning 
ta’sirini aniqlash uchun yetarli emasligini e’tirof etish.
3. Ontogenez psixologiyasi insonning (tug‘ilganidan umrining oxirigacha) 
kamoloti uchun metodologik va nazariy ahamiyatga ega ekanligi tan olingani.
4. Turli yoshdagi odamlar (maktabgacha yoshdagi bolalar, maktab 
o’quvchilari, o erta va oliy o‘quv yurtlarining talabalari, ishchilar, xodimlar, 
qariyalar har xil psixologik xususiyatlarga ega ekanligi sababli tarbiya, ishlab 
chiqarish, ijtimoiy-ta’minot muassasalari, mehribonlik uylari, koloniyalar, 
yordamchi maktablar, intematlar, psixonevrologik dispanserlar, qariyalar uylari, 
shifoxonalar va boshqalar)ning xodimlarida extiyojlar ortib borayotgani.
5. 
Tibbiyot 
fani 
va 
uning tarmoqlari 
rivojlanishi, 
psixiatriya, 
psixonevrologiya, psixogigiena, sangigiena, bolalar va kattalar patologiyasi, 
nevroxirurgiya, genetika, oliy nerv faoliyati va hokazolar bo'yicha kompleks 
ladqiqotlaming vujudga kelishi, psixologiya, biologiya, meditsina, sotsiologiya 
fanlarining 
hamkorligida 
ilmiy 
tadqiqot 
ishlari 
olib 
borilishi, 
ya’ni 
integratsiyaning amalga oshishi.
6. Yuridik (huquqshunoslik) psixologiyasi va uning sohalari ijtimoiy 
hayotimizda 
sezilarli 
o‘rin 
egallayotgani 
hamda 
yoshlar 
o‘rtasida 
qonunbuzarlikning davom etayotgani (sud ishi psixologiyasi, kriminal 
psixologiya, penitensiar yoki axloq tuzaiish mehnati psixologiyasi; voyaga 
yetmagan qonunbuzarlar muammosi va jinoyatning oldini olish masalalari).
7. Amaliy psixologiyaning ijtimoiy-siyosiy tus olayotgani va turmushning 
har bir jabhasiga kirib borishi, shuningdek, o‘z o'rnini topayotgani (psixologik 
konsultatsiyalar, maslahatlar, auto va sotsial treninglar, ishbilannonlik olyinlari, 
art va psixoterapiya, professiogramma, psixodiagnostika va hokazolarga talab 
ortishi).
8. Psixologiya fani sohalarining inson ontogenezidagi o‘zgarishlarga doir, 
bilimlarga ehtiyoji va talabi ortayotgani (harbiy, sport, savdo, mehnat, kosmik, 
muhandislik, ijod, aviatsiya, reklama, menejment psixologiyalariga aniq 
materiallar zarurligi).
9. Ekologiya muammolari, zoopsixologiya va etologiya vazifalari, 
millatlararo 
munosabatlami 
barqarorlashtirish, 
insonparvarlik g'oyalarini 
turmush tarziga olib kirish masalalarining dolzarbligi (ekologiya va inson, qiyosiy 
psixologiya, shaxs psixologiyasi, etnik psixologiya va hokazolar),
10. Moddiy ishlab chiqarishni ko‘paytirish, sanoatda va qishloq xokjaligida 
kishilaming haqiqiy xo‘jayinlik tuyg‘usini uyg‘otish, aqliy va jismoniy 
imkoniyatlami qidirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, inson — inson, 
inson — texnika, y er— inson, inson — iqlim munosabatlarini izchil o ‘rganish 
zarurligi.
11. Oilaviy munosabatlami yaxshilash, ajralishlaming oldini olish, inoq 
oila yaratish, yoshlami turmushga tayyorlash, o ‘z joniga qasd qilish hoilarini
7

---

bartaraf etish, oilada tenghuquqlilikni qaror toptirish va bolalar tarbiyasini 
takomillashtirish vazifalari.
12. 
Inson uzoq urnr ko‘rishining sirlarini — gerantopsixologik 
qonuniyatlami ochish va targ‘ib qilish, davlat muassasalarida, nodavlat 
tashkilotlarida, psixologik bilimlardan o‘z o‘mida foydalanish, uzoq umr 
ko‘rishga zamin tayyorlash, qariyalar pansionatlarida ulaming ruhiyatiga mos 
munosabatda, odilona muloqotda boiish kerakligi ontogenez psixologiyasini 
rivojlantirishni taqozo etmoqda.
Turli yosh va har xil jinsdagi insonlar psixikasining rivojlanishi, o‘zgarishi, 
valanimizda vashayotgan barcha millat va elatlaming axloqiy va jismoniy kamol 
topishiga ijobiy ta’sir qiladigan omillar hamda shart-sharoitlami bilish va ulardan 
unumli foydalanish hozirgi davrda nihoyatda zarur masala bo1 lib qoldi. Xalq 
la'limi xodimlari, ishlab chiqarish va ilmiy-tadqiqot muassasalarining, qishloq 
xo‘jalik jamoalarining, fan, adabiyot va madaniy-oqartuv tashkilotlarining 
rahbarlari insonni har tomonlama kamol topgan, m a’lumotli, mahoratli, aql- 
zakovatli, ijodiy izlanishga moyil shaxs sifatida kamol topish jarayoni qanday 
sodir bo'lishini, keksayishning xususiyatlari va o*ziga xos jihatlarini bilishga 
qiziqmoqdalar. Shunday ekan, tarbiya tizimida va ishlab chiqarishda psixologiya 
bo'yicha bilimsizlik va chalasavodlilikni yolqotish uchun bolalar ruhiyatidan 
qariyalar ma’naviyatigacha nazariy va amaliy bilimlarni egallash hozirgi 
davrimizning muhim talabidir.
Endilikda insonni aks ettirish faoliyatining rivojlanishi qonuniyatlarini, 
odamning bosh miya yarim sharlari po‘stidan haqiqiy jism, obraz (timsol) sifatida 
ro‘yobga chiqishini, nima sababdan mazkur obraz o‘zgarishini va bu 
0
‘zgarish 
kishining ruhiyatiga ta’sir qilishini tushuntirish uchun dialektik materializmning 
psixika tashqi dunyoni in’ikos ettiradi, degan ta’rifiningo‘zi yetarli emas. Mazkur 
hodisaning chuqurligini — aks ettirish jarayonini genetik metod bilan o'rganish 
orqaligina asoslab berish mumkin. Psixikaga nisbatan biosfera va neosfera nuqtai 
nazaridan yondashish ijobiy natija sari yetaklaydi.
Ma’lumki, go‘daklik davridagi oddiy sezishdan boshlab, mantiqiy fikr 
yuritishgacha o ‘tadigan davr nisbatan uzundir. Endigina tug‘ilgan chaqaloq ham 
dastlabki soatlardan boshlab sezgi organlari yordamida atrof-muhitni aks 
cttirishga kirishadi. Biroq 
uning tafakkuri bir necha oylar va, hatto, yillar 
davomida vujudga keladi, nutq bilan tafakkuming birligi mazkur rivojlanishni 
amalga oshiradi. Bunday holat o kta murakkab hissiy biliuudan mantiqiy 
tafakkurga o ‘tish jarayoni bosqichini tadqiq etish imkonini beradi.
Hozirgi psixologiya fani individual ong o‘sishining turli bosqichlarida 
amaliyot bilan hissiy bilish o ‘rtasidagi, amaliyot va mavhum tafakkur orasidagi 
juda murakkab, o'zgaruvchan ichki munosabatlar hamda mexanizmlami ifodalay 
oladi. Inson psixikasining vujudga kelishi va rivojlanishini, uning turli qirralarini 
o‘rganish odamning psixik olsishi, uning ob’ektiv va sub’ektiv sabablari, omillari, 
shart-sharoitlari to‘g‘risida ina’lumotlar to‘plash imkonini bera oladi.

---

Mazkur muammoga ilmiy yondashish insonning hayot sharoitlari, shaxsiy 
xususiyatlari, qobiliyatlari, sifatlari, qiziqish ko‘lami, irodaviy fazilatlari, 
muayyan his-tuyg‘ularining mazmuni, toMaligi va hokazolami yoritish demakdir. 
Ilmiy ishlar olib borayotgan tadqiqotchi katta yoshdagi odamlardan hayot 
sharoitining tayyor mahsulini o ‘rganadi, lekin bu bilan sinaluvchining psixikasi 
qanday vujudga kelgani, kechishi, aks ettirish xususiyatlarini tushuntira olmaydi. 
Ana shu murakkab jarayonni bilish uchun bolaning psixikasi turmush hodisalari 
va sharoitlari bilan bog‘liqligini aniqlab olinmasa, tajriba oltkazuvchi o‘zi 
o ‘rganayotgan nazariy masalalami ishonarli darajada isbot qila olmaydi.
Inson psixikasining rivojlanishidagi sabab-oqibat va ulaming variantlari, 
invariantlari, modifikatsiyalari, munosabatlarini bilish bola tarbiyasida eng qulay 
shart-sharoitlami vujudga keltirish uchun nihoyatda zarur.
Shunday qilib, ontogenez psixologiyasi fanini o'rganish ham nazariy, ham 
amaliy ahamiyatga ega. U ham boshqa fanlar qatorida rivojlandi, bunda 
eksperimental biologiya va genetika, meditsina, sotsiologiya kabi fanlaming 
xizmati kattadir. Ontogenez va differensia! psixologiya fani dialektikaning 
prinsiplariga, oliy nerv faoliyati qonunlariga, 
differensial psixofiziologiya 
qonuniyatlariga, 
psixologlar 
tolplangan 
materiallarga 
tayanib, 
inson 
psixikasining kechishi, rivojlanishi, o‘zgarishi yuzasidan bahs yuritadi. Ijtimoiy 
turmushning barcha jabhalaridagi amaliy masalalami hal qilishda faol ishtirok 
etadi.
1.2. Outogenez psixologiyasi fanining prinsiplari va ilmiy tadqiqot
m etodlari
Mazkur fan sohasi o‘zining predmeti hamda vazifasini umumiy 
psixologiyaning 
asosiy 
prinsiplari va qoidalariga tayangan holda belgilaydi. 
Ontogenez psixologiyasi quyidagi prinsiplarga rioya qiladi:
1. 
Ilmiy dialektika ta’limotiga binoan psixika yuksak darajada tashkil 
topgan materiyaning xususiyati va yoki miyaning mahsulidir. Odatda psixika 
tashqi dunyoning sezgi organlari orqali insonning miyasiga bevosita ta'sir etishi 
asosida vujudga kelib, sezgi, idrok, tasawur, xotira, tafakkur, nutq, xayol kabi 
bilish jarayonlarida. shuningdek, shaxsning xususiyatlari va holatlarida, diqqati, 
his-tuyg‘usi va xarakter xislatlarida, qiziqishi va ehtiyojlarida o lz ifodasini topadi.
2. 
Psixikaning negizida miyaning reflektor faoliyat yotadi. Tashqi 
dunyodan kirib keladigan qo*zg‘atuvchilarga ichki yoki tashqi biologik organlar 
javob reaksiyasini bildiradi. Bosh miya katta yarim sharlarida vujudga keladigan 
muvaqqat nerv bog‘lanishlari psixik hodisalaming fiziologik asoslari hisoblanadi 
va ular tashqi ta’siming natijasida hosil bo‘ladi. Bosh miya po'stlog'ida vujudga 
keladigan muvaqqat nerv bog'lanishlari I.P.Pavlovning nerv jarayonlarining 
irradiatsiyasi, konsentratsiyasi hamda induksiyasi qonunlari zamirida ro‘y beradi. 
Bu qonunlar turli yo‘sindagi muvaqqat bog‘lanishlar, assotsiatsiyalar qanday yuz 
berayotganini, qanday shart-sharoitda tormozlanishini (qolzg‘alishini), muvaqqat
9

---

bogManishlaming yo'qolayotgani yoki paydo boiayotganini tushunlirish 
imkonini beradi.
Psixofiziologik qonuniyatlarga binoan miyaning funksiyasi muvaqqat nerv 
bog'lanishlarining 
birlashish 
mexanizmi 
hanida 
analizatorlar 
faoliyati 
mexanizmlari ta’sirida hosil bo4adi. Yuqoridagi ta’limotga ko‘ra, har ikkala 
mexanizm hayvonlarning tashqi olamga munosabatini aks ettiradi. 
Shuning 
uchun psixik faoliyat voqelikni aks ettirishdan, oliy nerv faoliyatining tashqi 
olamni timsollar sifatida ifodalashdan iboratdir.
3. 
Psixikani tadqiq etish insonning butun (ontogenezidagi) ongli 
faoliyatini — uning ham nazariy, ham amaliy hayot faoliyatini olrganishdir. 
Odam zorining ongliligi uning turli-tuman faoliyatida (o‘yin, mehnat, o'qishda), 
xatti-harakatiarida namoyon bo‘ladi. Inson shaxsi har xil shakl va mazmunga ega 
bo‘lgan nazariy hamda amaliy faoliyatlarda tarkib topa boradi. Bunda muhit, irsiy 
belgilar. shaxslararo munosabatlar, tarbiya asosiy omillar hisoblanadi.
Inson o‘zi yashab turgan davrni, moddiy turmushni aks ettiradi, ijtimoiv- 
siyosiy muhit ta’siri ostida bilimlarni o‘zlashtirib boradi, ijtimoiylashadi, tarixan 
o“zgaradi. Ontogcnezda uning his-tuyg‘ulari, xarakteri, qobiliyati, iqtidori, 
iste'dodi, tafakkuri, ehtiyojlari, e'tiqodlari, uni faollikka da'vat qiluvchi harakat 
motivlari, istaklari, tilaklari, xohishlari, pozitsiyasi ham asta-sekin o'zgarib 
boradi.
4. 
Insonning bilish faoliyati (Jaravonlari) rivojlanishi unga olzini 
qurshab turgan borliqni yanada,chuqurroq, tolg‘riroq, toMaroq va aniqroq aks 
ettirish imkoniyatini yaratadi va u borliqning asl mohiyatini, turli yo‘sindagi 
olzaro bog‘lanishlari. murakkab munosabatlar va aloqalami tobora aniqroq 
yoritadi. Shu bilan birga mazkur.jarayonlarda shakllanib kelayotgan insonning 
borliqqa, voqelikka, jismlarga, kishilarga va o‘ziga munosabati vujudga keladi.
5. 
inson ongining rivojlanishi uning tashqi olamni faol aks ettirishda 
namoyon boMadi. Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot ta’Iimoticha, insonning moddiy 
turmushi, u hayot kechirayotgan tuzumning moddiy asosigina emas, balki uni 
qurshab olgan odam laming turmush tarzlari, umuminsoniy qiyofalari, e ’tiqodlari, 
dunyoqarashlari, ijtimoiy voqelikka munosabatlari, intilishlari, faoliyatlari, ijod 
mahsullari va xatti-harakatlarining majmuasidir.
6. 
Insonning borliqni (voqelikni) aks ettirishi — faol jarayondir. 
Ma’lumki, inson zotining rivojlanishi ob’ektiv borliqqa (voqelikka) va o‘ziga faol 
ta’sir ko‘rsatishida sodir bo‘ladi. Bolaning katta yoshdagi kishilar tashkil 
qiladigan amaliy faoliyati, masalan, o‘yini, kuzatishi, mehnati, o‘qishi, adabiy 
asami mutolaa qilishi hamda qiziqishining barqarorlashuvi, 
iqtidorining 
takomillashishiga boshqalar uning psixik rivojlanishini ifodalaydi.
Bola tomonidan nutqni egallashi uning bilish jarayonlari (sezgi, idrok, 
tasawur, xotira, tafakkur va xayolini) hamda amaliy faoliyatini (o‘qish, o‘yin va 
mehnatini) keskin o‘zgartiradi. Bu o‘zgarishlar, ayniqsa ilk bolalik davrida yaqqol 
namoyon boiadi. Nutqning vujudga kelishi bola shaxsining rivojini tezlashtiradi, 
shaxslararo muloqotni, munosabatlami yuqori darajaga ko‘taradi.
10

---

Rivojlanish, taraqqiyot, kamolot inson shaxsining tarkib topishi 
jarayonidir. Rivojlanish o ‘zaro uzviy bog‘liq qator bosqichlarda amalga oshadi. 
Bola aql-zakovatining ko'rsatkichi, sifati, xarakteri uning atrofdagi odamlar bilan 
kundalik munosabatlari va amaliy faoliyatida vujudga keladi, o ‘zaro ta’sir (savol- 
javob) natijasida unda aqlning ijodiy mahsuldorligi, teranligi, tezligi orta boradi. 
Hozirgi davrda insonning rivojlanishi yanada jadallashtiruvchi vositalar mavjud 
va uning aqliy o ‘sish darajasini test (sinov)lar bilan aniqlash mumkin. Ontogenez 
psixologiyasi predmeti talim rivojlanishni o‘z ketidan ergashtirib boradi